Trabestismoa eta apaiz-esku beltza antzinako euskal balada batean

Batere segurtasunik gabe esango dut, eta beharbada oker ibiliko naiz, baina nire ustez Neska soldadua da euskal kantagintzan trabestismoaren gaia landu duen aurreneko abestia. Auskalo noizkoa den zehazki; balada gisa sailkatu izan dutenez, pentsatzekoa da XVI. edo XVII. mendekoa izan daitekeela; hori zehaztea adituen esku utziko dut. Jaso, berez, Bitoriano Gandiagak jaso zuen, baita paperean jarri ere 1967an, Araozko Marian Barrenari entzun ondoren. Gero, Hiru Truku taldeak 1994an musika jarri zion Mendebaldeko euskal baladak diskoan (oso gomendagarria, bide batez, Joseba Tapiak, Bixente Martinezek eta Ruper Ordorikak talde horrekin egin zuten lana).

Istorioa kontatzeko modu abila du Neska soldaduak; badaki suspentseari eusten eta aurreneko entzunaldian sorpresa eragiten du. Soldadu sartu den Agustin Antonioren istorioa entzuten ari zara, eta bat-batean narratzaileak mozorroa kentzen du:

Nerau emakumia
ofizialia,
letrarik eskolarik
batere gabia.

Agustin Antonio
Izan da neure izena.
Ori aitu dezutenok
ezta neure izena.

Oraintxe da denboria
izena muratzeko,
Agustina Antonia
naizela esateko.

Hori bai ez nuela espero; lehenengoz hitzei erreparatu nienean, oso, nola esan, askatzailea gertatu zitzaidan jakitea, garai batean hainbeste mertzenario eman zituen herri honetan, emakumeak ere aritu zirela gerragintzan, zeregin horretarako mozorrotu behar izan bazuten ere.
Gero, han eta hemen begira, aurkitu ditut beste ahozko literaturetan ere antzeko kontuak. Gaztelaniaz, adibidez, bada Romance de la doncella guerrera izeneko pieza anonimo bat, gutxi gorabehera tematika berekoa, baina hartan, erregeren semeak dontzeila trabestituarekin sentitzen duen amodioa bihurtzen da gai nagusi, eta beraz kurtsikeria jasangaitzak zipriztintzen ditu hitzak puntu batetik aurrera.
Baina itzul gaitezen Neska soldadua kantara, bai baitauka guganaino iritsi den testuak nire susmorik beltzenak pizten dituen zerbait. Agustina Antoniak emakumea dela aitortu digu, aldarrikatu berri digu “hemen nago, banaiz gizon bat bezainbeste, baita gerra gorriena datorrenean ere”. Jarraian ordea, bere burua askatu eta berehala, honakoa dio kantak:

Batetik lau balazo,
bestetik enfermo,
Jaunaren abixuak
oixek ditut klaro.

Moja sartzera noa
komentu batera,
Jerusaren esposa
betiko izatera.

(…)

Adios ama neuria,
probintziania,
ongi lastimatzen naiz
zu despeditzia.

Hipotesi bat besterik ez da, noski, baina esango nuke bukaerako partea jatorrizko kantari egindako moldaketa moralizatzailea dela. Niri behintzat sortzen zaizkit zenbait galdera eta labur-labur esplikatuko dut:
Agustina Antoniak ez du zeruko ahotsik entzuten bukaerara iritsi arte; ez dirudi oso pertsona mistikoa denik. Soldadu sartu da gazterik, horrek zekarzkion arrisku guztiak bizkarrean hartuta, eta urteak pasa ditu gerran, mila egoera beldurgarri. Nola ulertzen da orduan, bat-batean, balazo batzuk eta gaixotasun bat tarteko “jaunaren abixuak” entzuten hastea?
Gainera, bizimoduz aldatzea erabakita ere, moja sartzea… Transformazio erradikalegia iruditzen zait, exajeratua edozein aldetatik begiratuta ere; ez da sinesgarria, ez ditu gutxieneko egiantzekotasun-baldintzak betetzen. Agustina Antoniak izango zituen bestelako aukerak, komentuan sartzeaz gain, baina badirudi lezio bat ematen ari zaiela soldadu sartzeko asmotan dabiltzan gainontzeko emakumeei: “Ez ezazue egin, damutuko zaizue, komentu batean preso bukatuko duzue nik bezala. Izan zaitezte etxekoandre zintzoak eta utzi soldadukeriak gizonentzat”.
Ez dut esan nahi derrigorrez balada jaso zuen fraideak, Bitoriano Gandiagak, hitzak ukitu zituenik bukaera politikoki politagoa izan zezan; baina irudipena daukat, kanta guganaino iritsi arte pasa diren ehunka urteetan sotanadunen bat sartu dela tartean, gauza batzuk kendu dituela eta beste batzuk jarri; eta Agustina Antonia ausarta derrigortu duela nolabaiteko erredentzio ariketa egitera. Emakume soldadua moja bihurtu du, horrekin dena esana dago.
Gustatuko litzaidake gai hauek ikertzen aritzen den norbaitek sakonago aztertzea kanta eta bere testuingurua, hipotesi hau bide zuzenetik ote doan jakiteko ala behintzat, ostiral arratseko harrikada besterik ez dela esanda, zaborretara bota dezan.
Edozein modutara, berreskuratzeko moduko pertsonaia da Agustina Antonia, eguneroko batailetan ondoan nahi dugun soldadua.