Kultura unibertsalak ez du zertan hizkuntza nagusien peajea ordaindu

Esplikatu behar ez diren arrazoiengatik, parean tokatzen zaizkidan bakoitzean interesez irakurtzen ditut Paco Letamendiak idazten dituenak eta atzo ez zen gutxiagorako izan: “Construir la independencia” izeneko artikulu sakona publikatu zuen EHUko irakasleak Gara egunkarian eta hari interesgarri asko dauzkan mataza dela iruditzen zait.
Horietako gehienak handi geratzen zaizkit, baina artikuluak ukitzen duen azken puntua kulturari buruzkoa denez, ñabardura batzuk egitea beharrezkoa iruditu zait.

Letamendiak dioenez, “kultura autoktonoa (euskal literatura, kantuak eta ikus-entzunezko sorkuntzak, bertsolaritza) gaur egun urrezko aroa bizitzen ari da. Baina kultura autoktonoaren aberastasun horrek ez dakar kultura unibertsalaren esanahia behar bezala ulertzea, bereziki eraikuntza teoriko politiko-sozialaren bidez, eta nola zabaltzen duen independentziaren aukeren egitura”.
Unibertsalaren espazio hori ez okupatzeak dakartzan arriskuak ere iragartzen ditu: diskurtsoa itotzea eta zailtasunak areagotzea herri honek kultura unibertsalean leku propioa –artikuluan “nicho” darabil– izan dezan.
Tira, autoktono/unibertsal dikotomia planteatzen den bezala mahai gainean jartzea gainditu samarra dagoela iruditzen zaidan arren, problema nagusia gero dator, artikuluaren azken paragrafoan: Letamendiak hizkuntzaren gaia aipatzen du, nabarmentzeko “euskararen garapena (…) ez dela baliokidea Euskal Herria bere bi aldeetan denbora luzez herrialde hirueleduna izango dela ukatzearekin; eta trantsizio fase horretan sustatu behar dela euskal kulturaren esparruan eraikuntza nazionalaren aldeko sorkuntza-lan hirueleduna, independentzia eraikitzea posible egiteko”.
Artearen autonomiaren ikuspegiaz ahaztu gabe –sorkuntzari funtzio instrumental hori emateak kirrinka egiten du– hizkuntzaren gaiaz jardun nahi nuke. Kultura gure eguneroko praktikek osatzen dutenez, ez dut uste herri honetan inork ukatzen duenik hiru hizkuntza (gutxienez) daudenik. Problema ez da hori, eta uste dut artikuluak arazoa kokatzen huts egiten duela. Kontua ez baita frantsesa eta gaztelania “gure” diren, badira de facto, ez dago euskaldunik beste bi hizkuntza horietako bat menperatzen ez duenik –normalean euskara bera baino hobeto–.
Problema da zer posizio betetzen duten hizkuntza horiek eta horietan egiten diren sorkuntza-lanek Euskal Herriko kulturaren esparruan: ea orain arte bezala, gaztelaniaz eta frantsesez ekoizten dena izango den Euskal Herriko imaginario kolektiboa eraikiko duena eta euskarazko produkzioa izango den diferentzia “autoktono” gisa kontsideratua; ala kontrara, etorkizuneko Euskal Herriaren sormen-hizkuntza matrizea euskara izango den, eta gaztelaniak/frantsesak diferentziaren lekua bete beharko duten.
Proiektu eraldatzailea bigarren hori litzateke, lehenbizikoak gaur egungoaren erreprodukzioa besterik ez baitu ekarriko –40 urte baino gehiagoko esperientzia daukagu ikusten elebidun jaiotzen diren egitasmo kulturalek euskara subordinatzen dutela–.
Hitza erabiltzea eskatzen duten arteetan, euskaraz aritzea iruditzen zait bertako ikuspegi propio batetik proiekzio unibertsala edukitzeko modu bakarra. Baita sistema kultural propioa eraikitzeko berme handiena ere. Letamendiak ez ditu aipatzen, baina hor daude Literatura Unibertsala edo Munduko Poesia Kaierak bezalakoak, munduko puntako literatura lehenbizi euskaraz irakur dezagun; hor dago euskaraz abesten duten zenbait musika talderen nazioarteko errekonozimendua; Shakespeareren Hamleten azken urteetako berrirakurketa probokatzaileena euskaraz egin da, Loreak filma ez aipatzearren. Ez dira, ez horiek ez beste asko, autoktonoaren txokoan geratzeko egindako proposamenak.
Esan al daiteke berdina gaztelaniaz sortu baina euskal esparruan jokatu nahi duten hainbat eta hainbat ekoizpenez? Inpresioa dut horiek bilatzen dutela tokikotasuna gehiago, ez dutela unibertsalaren espazioa helburu, sistema kultural nagusiaren –gaztelaniazkoaren/frantsesezkoaren– diferentzia baskoa izatera mugatzen direlako. Erregimen kultural autonomikoak erakutsi digu bide horrek zer nolako mugak dituen. Beste maila bateko burujabetza planteatzen duenak hori gainditzea proposatu beharko lukeelakoan nago.