Ezagutzen hasi gara udaberrian argitaratuko diren nobedadeak eta pentsatu dut, editorialetan liburu berriei azken ukituak ematen ariko diren honetan, kuriosoa izan daitekeela prozesu horretako bi aktore nagusien arteko harremanari erreparatzea. Gutxitan hitz egiten baitugu idazleak izaten duen harremanaz beste pertsona batekin, alegia, editore esaten zaion piztia txiki horrekin, zeinaren ardura den letra pila bat hartzea, behin, bitan, hirutan, lautan leitzea, kopeta belztea, pasarte bat aldatzea, beste bat moztea, hurrengoa luzatzea, istorioa moldatzea, pertsonaiak mutatzea, trama bihurritzea zuzenegia bada edo zuzentzea bihurriegia bada, egiazkoegia badirudi faltsutzea, gezurrezkoegia ematen badu benetakotzea, eta oro har, artaziak eta pegamentua hartuta zatitzea, batzea, zikiratzea, gizentzea, edertzea, itsustea eta batez ere, hasierako titulua aldatzea, behin hori eginda, folio sorta bat zena jendeak eros dezakeen produktu industrial estandarizatu bihurtzeko.
Idazleen eta editoreen arteko harreman horrek anekdota bitxi bat baino gehiago eman du literaturaren historian eta horietako batzuk kontatuko ditugu jarraian.
Gauzak ordena batekin egin behar baitira, eta chauvinismoa balore gorentzat daukadanez, nire herria jarriko dugu aurrena: Hernani. Barka, Hernani izeneko antzezlana idatzi zuen idazlea. Victor Hugo alegia. Idazle frantziarraren obra ezagunena da beharbada Miserableak. Ba, ematen duenez, Hugo oporretara joan zen bere editoreari itsugarrizko paper sorta hori entregatu ondoren, pentsatuz nahikoa lan izango zuela gizajo hark orrialde haiek guztiak irakurri, gobernatu eta beharrezko aldaketak proposatzen. Baina Hugo ez zen axolagabe bat eta denbora pasa ahala, editorearen berririk ez zuela ikusita, kezkatzen hasi zen. Ez ote zitzaion gustatu nobela? Zergatik ez zion idatzi hainbeste denboran? Zerbait gertatu ote zen? Momentu batean, idazlearen irudimena zer den, burutik pasako zaio nobela kinkearen azpian zuzentzen ari zen bitartean, zorigaiztoko mugimendu bat egin eta paper guztiak erre zaizkiola editoreari, eta behin hanka ipurmasaileraino sartuta, ez diola Hugori jakinarazi nahi. Geroz eta kezkatuago dago idazlea. Nobelaren titulua baino miserableago sentitzen da, bere istorio zabal eta katramilatsua sugarren bazka bilakatu dela imajinatze hutsarekin. Eta egunak badoaz egunen ondotik, baina albisterik jasotzen ez. Ezinegonak jota, oporrak disfrutatzeko modurik aurkitu ezinda, baina bere kezkak intelektualizatzeko eta papereratzeko ezgai, Hugok, azkenik, aurkituko du modua editoreari zer edo zer idazteko. Gutuna orrialde zuri bat da, erdian esku dardaratiz zikindutako zeinu bat salbu: “?”. Berehala erantzungo dio editoreak eta Hugo asko lasaituko da haren gutuna zabaltzean. Gutun hau ere orrialde zuri bat da, erdian esku batek ziurtasun handiz egindako zeinu bat salbu: “!”.
Dena den, informatikaren, segurtasun-kopien eta edozein akatsen aurrean Control + Z egin daitekeen garai hauetan, nekez sortuko zaio horrelako kezkarik idazleari. Problema, izatekotan, zera da: editoreak eskura dauzkan tresna informatikoekin, errazegia dela eskua sartzea, aldaketak egitea eta liburu baten hasierako espiritua erabat itxuraldatzea. Eta liburua bera ez bada, titulua behintzat ez da salbatuko. Umorearekin hartzea izaten da onena. Hala egiten zuen Raymond Chandlerrek adibidez. Kontatzen dutenez, behin zera idatzi zion Alfred Knopf editoreari: “Titulu on bat pentsatzen ari naiz, gero zuk aldatzeko eska diezadazun”.
Eta beste izenburu bat eskatu ondoren editoreak kasu egiten badu, gaitzerdi. Winston Churchillek adibidez, ez zuen hainbesteko zorterik izan Estatu Batuetan zeukan editorearekin. Ingalaterran Armak eta akordioa tituluarekin publikatu ziren politikari ezagunaren diskurtsoak, baina editore amerikarrak ez zuen egoki ikusten izenburua. Iruditzen zitzaion irakurle yankeeak ez ziola graziarik ikusiko eta beste izenen bat jartzeko proposatu zion. Churchillen erantzuna: “jarri egiozue The years of the locust (Langostaren urteak)”. Erantzuna bidali behar zuen telegrafistak, ordea, The years of the lotus (Lotoaren urteak) ulertu zuen eta Estatu Batuetan pentsatu zuten, batetik, Churchill burutik jota zegoela; baina bestetik, proposamena nolabait kontuan hartu behar zela. Eta beraz, akordaturik antzinako Greziako leienda batez, zeinak esaten duen loto loreak logalea ematen duela, liburuari honako titulua jarri zioten: Ingalaterra lo dagoen bitartean. Izugarri saldu zen liburua, eta horrek salbatu zuen editorea, Churchillen jenio txarraren biktima izatetik.
Aurreko guztiak publikatu ziren liburuekin lotutako anekdotak dira, halere. Gehiagotan gertatzen da, ordea, liburua idatzita egon, baina editoreak publikatu nahi ez izatea, ez duelako kontatzen dena atsegin, ez diolako merkaturik ikusten, edo zuzenean, ez duelako idatzitakotik tutik ulertu. Horrelako kasuetan, pentsatzen dut nik, ezezko borobila elegantziaz nola eman pasako zaio burutik argitaletxeko langileari. Zein azalpen eman esateko, lan handia hartuko zuen arren, idazleak bidalitako testu horrek ez duela merezi tarte bat editorialaren katalogoan. Modu asko daude liburu bat atzera botatzeko, baina nik gogokoen dudana Arthur C. Fifieldena da. Are gehiago esango dut, orain arteko anekdota guztiak aitzakia hutsa izan dira, Fifieldek 1912an Gertrude Steini bidali zion gutuna hona ekartzeko, uste baitut gauza ezinezko bat egin zuela editoreak karta honetan: literatur lan bat atzera botatzeko, goi-mailako literatura bat sortzeko lana hartu.
ARTHUR C. FIFIELDEK BIDALIA, EDITOREA,
CLIFFORDS INN 13, LONDON, E.C.
CENTRAL 14430 TELEFONOA.
1912ko apirilaren 19a.
Andre maitea:
Bakarra naiz, bakarra, bakarra. Izaki bakarra, bakarra aldi berean. Ez bi, ez hiru, bakarra. Bizitza bakarra bizitzeko, hirurogei minutu bakarrik orduro. Begi pare bat bakarrik. Burmuin bakarra. Izaki bakarra. Bakarra izanik, begi pare bakarra edukirik, denbora bakarra edukirik, bizitza bakarra edukirik, ezin dut zure eskuizkribua irakurri hiru edo lau aldiz. Ez eta aldi bakarrean ere. Begirada bakarra, begirada bakarra nahikoa da. Nekez salduko da kopia bakarra hemen. Nekez bakarra. Nekez bakarra.
Mila esker. Eskuizkribua itzultzen dizut posta egiaztatuz. Eskuizkribu bakarra posta bakarrean.