Ekonomia Foro Feminista: Bizitza erdigunera ekartzeko bideez mahai-ingurua

Atalak: Sailkatugabeak

Martxoaren 25ean, Azpeitiako San Agustin kulturunean, Bilgune Feministak antolatutako Ekonomia Foro Feministan parte hartu zuten 200 emakumek. Bakarrizketek eta taldekako lanek eman zioten hasiera goizari (hemen duzu lehen dinamika horien kronika). Ondoren, mahai-ingurua egin zuten lau aditu hauek: Mari Luz Esteban, EHUko gizarte antropologia irakaslea; Silvia Carrizo, Malen Etxeako kidea; Cristina de la Cruz, REAS Ecosolfem taldeko kidea eta Helena Franco, EHUko ekonomia irakasle eta Ogasun diputatu ohia. Eider Olazar Info7-ko esatariak pausatu zien lehen galdera:

Nola ikusten dituzue egungo harreman sozial, ekonomiko eta politikoak? Zein urrats eman ditzakegu bizitzaren zaintza erdigunera ekartzeko? zer estrategia, bide, proposamen politiko dituzue?

Bideoan duzue mahai-inguru osoa ikusgai (bi mahai-kidek gazteleraz egin zuten). Eta jarraian, idatziz, hartutako ideia nagusiak:

MARI LUZ ESTEBAN. Lehenik argitu beharko genuke, zer bizitzaz ari garen, bizitza erdigunera ekartzeaz ari garenean. Zer da bizitza feministentzat? Ez daukat erantzunik, ez dakit iritzi komunik dugun, baina pentsatu behar dugu, zer den bizitza. Eguneroko hizkeran, bizitza merkatua eta estatuaren oposiziotzat dugu, edo bizitza zaintzarekin parekatzen dugu. Ez batak eta ez besteak ez naute asetzen.

Merkatua, estatua, komunitatea eta etxea eremuak planteatu dizkiguzue goizeko taldekako lanketan: nik etxea eta komunitatea elkartuta ikusten ditut, bereizketarekin ez nago ados. Nire bizitzaren erdigunean dago A8 autopista, Basauri-Donostia egiten dut astean hainbat aldiz, lana eta semearen zainketa kontziliatzeko. Autopistaz nabil eta kotxez, batere egokia ez den garraioz.

Bizitza eta zaintza berrikusi behar dira, zehaztu behar dugu etengabe zertaz ari garen, eta deskonposatu behar ditugu, eta agian kategoria berriak bilatu: nik elkar-babeste kategoria defendatu nahi dut. Kategoria honek eraman nau familiaz pentsatzera, ahaidetasuna zer den, etxea zeri deitzen diogun, adiskidetasunaz pentsatzera. Zaintza kontzeptua ez zait gustatzen, oso kontzeptu orokorra delako eta oso sentimentalizatuta daukagulako. Joan nahi dut etxe berean bizi diren taldeetatik arago, ez nago ados zerbait isolagarria balitz bezala ulertzearekin.

Familia kontzeptuaz: gero eta gehiago datorkigun mezua da familia formak oso pluralak direla, asko aldatu dela familiaren osaketa; eta esaten da familiak demokratizatu direla, ez direla gizonaren aginte leku, ez dela heteroarauaren leku… uste dut ezetz, uste dut familiara gatazka etorri dela, ez demokrazia. Datu estatistikoak begiratuta, lan banaketa ez da parekatua eta abar. Bide batez, egin beharreko lan feminista bat da inkesta ofizial horiek aldatzea. Aldatu behar da zeri deitzen diogun familia. Familia odolkideaz aritu garela iruditu zait eta uste dut familia ez dela hori: antropologian gaur egun mundu mailan, familia da “elkarren solidario pentsatzen diren pertsona eta pertsona taldeen harreman-sareak”. Zergatik? familia delako askotariko elementuak partekatzea: odola, proiektua, etxea, janaria, interesak… familiaren ideia aldatzea beharrezko ikusten dut.

Elkar-babesteko sareak: maitasun erromantikoaren kritika egin nuenean, konturatu nintzen elkarrizketatutako feminista denek hitz egiten zidatela adiskidetasunaz. Zein dira elkar-babesteko sareak? batez ere emakumeen arteko sareak, eta periferian daude gizonak (bikoteak, lagunak…). Sare horietan elkarren babes ekonomikoa, fisiologikoa, egunerokotasunari eusteko jarduerak partekatzen dira, aisialdikoak, eta jarduera politiko eta sozialak. Zaintzatik arago doaz babes sare horiek. Askotariko jardueren bidez sendotuz doaz gure harreman sozial, ekonomiko, politikoak. Sare horiek oso dinamikoak dira, eta leku anitzetan mugitzen dira. Nire inguruan zer sare daukadan, horretaz pentsatu behar dugu. Feministok sortzen ditugun adiskide taldeek 3 ezaugarri hauek dituzte:

– Emakumeen artean konpromiso sozial eta ekonomikoak ditugu;

– Badakigu familiaren alternatiba direla;

– Sare horiek funtsezkoak dira gure proiektu propioak aurrera ateratzeko.

SILVIA CARRIZO. Ez da kasualitatea emakumeak aritzea bueltak ematen bizitza erdian jartzeari. Eztabaida plano anitzetan egin behar dugu: plano ekonomiko, kultural, politiko, eta munduko, bertako, europar, eta gutako bakoitzaren bizitzarekin ere bai. Haustura ez dugu soilik emango sistemarekin, gure buruen logika ere hautsi behar dugu, eta onartu bizitzea merezi duen bizitza nahi badugu, asmatu egin beharko dugula eta duguna aldatu. Aldaketa benetan iraultzailea da, gure bizitzaren aldaketekin bateratzen dugunean.

Zer bizitza jarriko dugu zentroan? NATOk zaintzen dituen bizitzak? ongizatearen bizitzak? gerrak txikitutakoak? edo new-way bizitza?

Hiru-lau leku daude kapitalismoak jartzen dituena emakume pobreentzat:

– Azken lekua dira alokairuko sabelak, amatasun subrogatua. Kapitalismoaren logikarekin bat dator: herrialde pobreei ustiatu behar zaizkie baliabide denak, baita bere pertsonen gorputzak ere.

– Turismo sexuala, jendea doana 12-15eko nesken bila. Arrantzara doazenak bezala da, umeak bortxatzera.

– Prostituzioa.

Ikusezinak dira emakume immigranteak, mundu osoan milioika pertsonaren bizitzari eusten diotenak. Umeak eta zaharrak zaintzen dituzte, etxeak… horrela da posible, diru maila handiagoa duten beste gizon-emakumeek beren lan eta bizitzei eustea. Ahalmen ekonomiko handiagoa duten pertsona horiek libreak bailiran bizi dira, eta bizi dira askatasunik ez duten emakume horiekin. Garrantzitsua da ulertzea besterentzako zaintza lanetan ari direnak ez dutela askatasunik. Nola bateratzen du bizitza laborala eta familiarra etxeko langileak [“etxeko langile” hitzarekin izendatuko ditugu zaintzen duen pertsonaren etxean bizi den langileak]? Etxeko langileak ez du intimitaterik ez familiarik, hemen dago lan egiteko orduro, gutxi ordainduta, eta sentitu dadila eskertua. Pertsona horrek 2 ordu ditu egunean buelta bat emateko, baina baimena eskatu behar du ateratzeko, ezin du aukeratu zer ikusi telebistan… eguneko 24 orduetan askotan ez du norekin elkarrizketa normalik eduki, burua galdutako zaharra baitu ondoan.

Euskal Herritik pentsatzen dugunean zer den merezi duen bizitza, kontuan ditugu bizimodu hauek?

Ditugun harremanak etxeko langileon kasuan, botere harremanak dira, ezberdinkeria harremanak, abusua, arrazismoa… basakeria nagusia da, barneratua duguna, ikusten ez duguna. “Zergatik ez dute parte hartzen!”, “ez dute euskara ikasten!” esaten dugu, komonera joateko ere baimena eskatu behar dutenengatik!

Malen Etxeatik aldarrikapen hauek ditugu:

– Etxeko langileez eztabaidatu behar dugu denok eta maila guztietan, esklabotza duelako muinean. Ezin da kontziliazioaz eta hitz egin, lan hau kontuan izan gabe. Debate honek indar hartu behar du, ahal den guztia egingo dugu gizarteak normaltasun gisa hartu ez dezan. Ezin da onartu emakumeak askatasunik gabe egotea.

– Zaintzea, lan gisa, izan dadila kalitatezkoa, ongi ordaindua, eta lan guztiek bezala, ordutegi zehatz bat duena.

– Oinarrizko Errenta Unibertsala behar dugu.

– Espazioak sortu nahi ditugu, gure beharrei erantzuteko.

Buruan sartu digute hau dela dagoena, ezin dela aldatu, edozein alternatiba ekonomiko okerragoa dela duguna baino, eta ez da horrela, badugu indarra gauzak aldatzeko. Tresnak behar ditugu besteak seduzitzeko, militantzia erradikala behar dugu, eta egiten ez badugu, atzerakoiek egonkortu egingo dute sistema eta flowerpower bihurtuko gara eta horretarako ez daukat batere gogorik ez denborarik.

HELENA FRANCO. Lehenik ekonomiaren definizioa nabarmendu nahi nuke: “jendarte bateko norbanakoak eta taldeak nola antolatzen diren, zer jarduera burutzen dituzten, behar dituzten baliabideak lortzeko, beren bizitzaren biziraupenerako”. Definizio honetan pertsonak eta beren beharrizanak daude zentroan. Praktikan, nagusi den eredu sozioekonomikoan pertsonak ez daude erdigunean, ekonomiaren helburua da kapitalak ahalik irabazi handiena izatea. Merkatuak agintzen du, diru-truk eta dirutan egiten denak agintzen du, beste dena ikusezina da ekonomiarentzat.

Ondorioz, pertsonak gara produkzio faktore bat, lan indarra, enpresarako eta kapitalarentzako beti prest egongo dena, kontuan hartu gabe bere zaintza beharrak, elkar-babeste beharrak… edo lan indarra gara, edo kontsumitzaileak gara. Hortik kanpo pertsonak ez gara interesgarriak, horregatik uzten ditu sistemak milaka pertsona hiltzen munduan.

Produkzioaren mundua da zer den garrantzitsua definitzen duena. Lan munduan egoteak, eta gehiago ondare baten jabe bazara, eskubideak ematen dizkizu gizartean, zure hiritartasuna onartzeko elementu bat izaten da. Lan ordainduan egoteak beste abantaila bat ematen du: soldata, eta hainbat baliabide eskuratzeko dirua behar da gizarte honetan.

Txanponaren beste aldean dago, merkatutik kanpo geratzen dena erabat ikusezina dela. Etxeetan egiten den lana, nagusiki emakumeen ardurapean, eta nagusiki emakumeen bizkar, ez da sartzen analisi ekonomikoan, nahiz eta funtsezkoa den, bestela ez ekonomiak eta ez estatuak ezingo luke funtzionatu. Ekonomiaz egiten duten fikzioak derrigorrezkoa du oinarrian ordaindu gabeko etxeko lan hori. Hori egiten da emakumeek zamak berengain hartuta, eta kontratatuz zerbitzu domestikoak eta esplotazio katea zabalduz gizartean. Konponbide ez perfektuak dira, sistemaren kontraesanak agerian jartzen dituztenak.

Disparekotasunak ikaragarriak dira, bai sozialak, bai generokoak… zergatik? akumulazioak esplotazioa behar duelako: batek asko pilatzeko behar du besteari dagokiona ez ematea. Gero eta elite txikiago batek (%1ak) izango du aberastasunaren gehiengoa, eta errentak ere gero eta modu dispareagoan ari dira banatzen. Generoari lotutako disparekotasunak gero eta handiagoak dira: soldatapeko lanera jotzeko aukerak erabat mugatuak, lanaldi partzialak, zaintzarekin bateratu beharra…

Krisi ekologikoa: metaketan oinarritutako sistemak produzitzen du errentagarria dena, hau da, norbait ordaintzeko prest dagoena, beraz, planeta ere suntsigarria da…

Estatuek guzti honi galga jarri beharrean, elikatu egin dute merkatuaren logika hau: sektoreak pribatizatzean, sektore estrategikoak kapitalaren esku utzi dituztenean, zerga sistema ahuldu dutenean… politika neoliberalek bereziki emakumeengan izan du eragina: zerbitzu publikoen murrizketak ekarri du lan handiagoa emakumeentzat, eta lana gehiago prekarizatu da.

Hori da panorama. Nola jarriko dugu bizitza erdigunean? Beste eredu bat behar dugu:

Pasa behar dugu errentagarritasun pribatuaren logikatik, bizitzaren jasangarritasuna helburu duen logika ekonomikora. Elite batzuen mesederako sistematik, pertsona ororen mesederako izango denera. Dirutan lor daitezken ondasunetatik arago joan behar da, lan eremuz kanpoko jarduerak ere kontuan hartu behar dira. Honek gatazkak sortzen ditu kapitalarentzat: onartu beharra familia guneak, komunitateak beharrezkoak direla, gatazka sortzen du. Zergatik? Kapitalaren gain-esplotazioa oso agerian jartzen duelako. Bereganatzen duelako plusbalioa, eta bereganatzen duelako etxeetan ordaindu gabe egiten den lanaren zati handi bat. Estatuari ere kontraesanak sortzen dizkio, nabarmen geratzen delako estatuak ez duela behar bezala erantzuten. Zerbitzu sozialen eskasiak nabarmenago jartzen du etxeko lanen existentzia.Beti horrela izan da, baina garai batzuetan kontraesan hauek ageriago egon dira eta beste batzuetan ezkutatuago.

Gauzak aldatzen ari dira, baina kapitalaren mesederako. Ekonomia gero eta dualizatuagoa, eskubideak gero eta gutxiago diren pertsonen esku utziz. Aldaketa eragin behar da, justuagoa den norabidean. Horretarako, hainbat gako:

– Aberastasunaren banaketa berdinkideagoa izan behar da. Estatuak askoz jarrera birbanatzaileagoa izan behar du.

– Produzitu beharko da pertsonen bizitzarako beharrezkoa dena eta ingurumenarentzat jasangarria dena soilik. Ez da aski norbait ordaintzeko prest egotea, hori produzitzeko.

– Enpresa antolakunde demokratikoak eta lurraldearekiko konpromisoa dutenak lehenetsi behar dira.

– Ekonomiaren ikuskera integrala izan behar dugu, lantokiko eta etxeko lana kontuan hartuz. Ikusarazi egin behar da etxeko lana, eta denborak eta erritmoak pertsonen arabera antolatu.

– Zaintza lanaren ardura kolektiboa sistemak bere egin behar du. Etxeguneetan, zerbitzu kolektiboetan (publikoak, komunitarioak…)… zaintza ez dadin derrigorrezkoa izan inorentzat, baina denontzat ziurtatua egon dadin.

– Enplegua banatu egin behar da, denok behar dugu dirua.

Diorren kamisetak hartu zituen adibide Cristina de la Cruzek.

CRISTINA DE LA CRUZ. Patriarkatua da egiturarik hegemonikoena eta zaharrena. Eraitsi ezina da, eremu guztietan (politiko, kultural, ekonomiko). Paktu patriarkal hori hautsi behar da. Arkitektura patriarkala bideratzea ez da posible izan historian.

Diskurtso liberalaren gainean egin da konkista feminista eta kultura kapitalistak gaitasuna du lorpen feministak bereganatzeko. Adibidetzat hauxe ekarri dut: Diorrek ateratako moda diseinua, “we should all be feminists” idatzia duena kamisetan zurian. Interneten eros daiteke 550 euroan, eta salmenta errekor denak hautsi ditu. Amazonen 12 euroko low-cost kamiseta eskuratu daiteke. Adibide oso ona da, nola makinaria kapitalista jabetzen den erretorika alternatiboez. Gainera jabetzen da baita emakumeen gorputzez ere. Munduko gerretan emakumeen gorputza gerra kanpainaren zati izaten da.

Behar da kritikoki aztertzea, ekonomikoki eskubide sozialak artikulatzeko modua, erretorika patriarkalari jarraitu gabe. Ekonomia solidarioaren ikuspegitik, norabide aldaketa bilatzen dugu, birlokalizazioa lantzeko, aktibitate ekonomikoa komunitatera itzultzeko, izaera espekulatiboa baztertuz. Eredu merkantilistaren alternatiba da merkatu soziala, herriz herri ikus dezakeguna.

Zein da bidea? esperientzia komunitarioak lantzea. Familia-komunitatea ez bereiztearen alde nago, komunitatea jostea da gakoa. Erreminta politiko zorrotza da komunitatea jostea.

Emakumeen historiak garrantzia jartzen du sustraietan, eta sareak jostean. Komunitate batek behar du dentsitate sinbolikoa, kosmos alternatiboa, eta historiaren auto-pertzepzio komuna. Feminismoak baditu bi gauza horiek. Harremanetan oinarritzen da proiektua eta bertako ekonomiak sortzen ditu harreman horiek. Aldiz, kapitalaren historiak hausten ditu harremanak eta entrenatzen gaitu gizon eta emakumeak zapalkuntza sistema batean bizitzeko.

Tokian tokiko sareak josi behar dira, etxeko ekonomia indartu… justu merkatu globalen aurkako logika da. Elkarri eustea da tokiko ekonomiaren oinarria.

Bizitza erdian jartzeak eskatzen du kritikotasuna, maskulinitate hegemonikoa aztertzea, gure buruei begiratzea, desberdintasunak identifikatzea, lan prozesuak eraldatzea, esan nahi du aztertzea zer balio diren guretzat nagusiak: lanaren epikak zenbateko pisua duen, eskatzen du pentsatzea zer den aniztasuna, desberdintasunak gainditzea… gure burua antolatzeko beste modu batzuk ere eskatzen ditu.

Publikoari ireki zaio hitza hartzeko tartea.

Helena Franco eta Cristina de la Cruzentzat galdera: ohituta gaude estatuari exijitzen gure oinarrizko beharrak ase ditzan. Exijitzen dugu guretzat eta gainera unibertsala izan dadin. Pribatizazioen eraginez eta murrizketen eraginez, jende askok jada merkatuan bilatzen du behar horiek asetzea, edo komunitatearen bidez antolatu gaitezke. Estatuak unibertsaltasuna bermatzen ez duen bezala, arriskua dago alternatiboa den hori ere elite batentzat izatekoa?

HELENA FRANCO. Ditugun tresna guztiak erabili behar ditugu, eraldaketa sozio-politikorako. Sistema kapitalista patriarkalak jartzen gaitu egoera injustuaren aurrean, eta erantzuna eman behar zaio momentuan bertan. Sektore publikoaren lana azpimarratu nahi dut, askotan ahaztu egiten zaigulako sektore publikoa herritar guztiok ordaintzen dugula, batez ere elitea ez garen %99ak. Kapitalak bereganatu du sektore publikoa, ilegitimoki erabiltzen ari da. Tentazioa dugu esateko “estatua ez da gure tresna eta hortik kanpo antolatu behar dugu gure bizitza” eta hori kapitalari sekulako oparia egitea da. Sutsuki defendatu behar dugu sektore publikoa, eta hobetu. Oso zaila da, baina aukerak ere ematen ditu sektore publikoak:

– Araugintza: nola izango diren lan harremanak, lanaldia zenbatekoa izango den arlo ordainduan, bajak nolakoak izango diren, fiskalitatea: nola birbanatuko den aberastasuna…

– Zerbitzu sozialak: zer utzi behar ditugu, kapitalaren esku? pribatizazioaren aurrean ez dugu ezer egingo? enpresa pribatuetara baldin badoa diru publikoa, soldatak bermatu behar ditugu, eta mozkin marjinak murriztu, ezin da negozioa egin pertsonen beharrizanekin.

– Prestazio sozialak: eztabaida dago, RGI bai edo ez.

– Klausula sozialak diru publikoa banatzerakoan: kontratazioakk egiterakoan edo diru laguntzak ebazterakoan, aplikatu ditzake klausula sozialak ingurumen irizpideengatik, soldata abaniko mugatuagatik…

– Zer inkesta egiten diren.

Administrazio publikoa defendatzen dut, sektore publikoa ere bai. Epe motzean lagundu ahal digulako baldintza materialak bermatzen. Ez ditut inondik ere beste bideak gutxietsi nahi, alderantziz baizik: eremu komunitarioko bideak bateragarriak dira eta elkar lagundu dezakete, adibidez, zaintzarako kooperatiba publikoak sortuta.

CRISTINA DE LA CRUZ. Erakunde publikoetatik lortu dezakeguna baino gehiago espero izaten dugu askotan. Estatua beti da patriarkala. Ezin diogu aldarrikapenak egiteari utzi, ezin dugu borroka dena eremu horretara bideratu. Emakumeok izan behar genuke lehenak ikuspegi komunitarioko proiektuak martxan jartzen. Ez dut feminismo instituzionala defendatzen. Gure nahi denak ez nituzke jarriko erakundeetatik konponduko diren itxaropenean.

Silvia Carrizo eta Mari Luz Estebanentzako galdera. Zer tresna garatu ahal ditugu, lan merkatutik eta komunitatetik, zaintza ez dadin feminizatua, pribatua eta ikusezina izan? Zer esku-hartze publiko eskatu behar ditugu?

MARI LUZ ESTEBAN. Zaintza hitza orokorregia dela esan dut, eta zehaztu behar dela: nik “zaintza” esatean hitz egingo dut bere buruaren kargu egiteko gai ez direnen zaintzaz. Behin baino gehiagotan aipatu da beharrena. Zeinek definitzen ditu beharrak? emakumeok. Ados. Edozein emakumek esan dezake zer den behar bat? “Nik egon nahi dut nire seme-alaba jaioberrirekin hiru urte bete arte, eta estatuak ordainduko du”. Denok ez gara ados egongo. Beharrez hitz egin behar dugu. Konbinatu behar dira formulak: askoz zerbitzu publiko gehiago behar ditugu eta mota askotakoak. Hain gutxi daukagu! eta gure artean elkarbanatu: sexuen artean, gizonek ere zaindu behar dute, eta belaunaldien artean ere bai, batez ere helduek zaintzen baitugu. Eta familiatik arago zaindu behar da. Zenbat eta hobeto egon zaintzaileak, hobeto. Baina pertsonak erdigunean jartzeaz aritu gara, eta zer da hori? zenbat eta kolektiboago zaintza, hobeto. Zuk zure umea zaintzea ez da nahikoa, zaindu behar duzu ondokoaren umea ere bai, eta ahal dela ume batzuk… gu gure etxean bagaude sartuta, gure etxekoekin bakarrik, ez da alternatiba.

Badugu jorratzeko bide interesgarri bat: hitzarmenak enpresa ertain eta handietan. Egun, ez bazara odolkidea, ezin duzu pertsona zaindu. Madrilen bada enpresa bat tele-asistentziaz arduratzen dena, eta lortu dute ahaidetasun sozialaren araberako zaintza: bakoitzak aurkez ditzake zein pertsona diren garrantzitsuak bere bizitzan eta zaindu nahi dituenak istripurik edo gertatzen denean, nahiz eta familiakoa ez izan. Euskaldunon Egunkarian ere antzeko hitzarmen bat egin omen zuten, senidetasun sozialarena. Pentsatu behar ditugu alternatiba ez erabat instituzional eta ez erabat pertsonalak: erdiguneak dira interesgarriak.

Hirigintzaz ere hitz egin behar dugu, zaintza izan dadin ahalik arinena. Etxeak giltzaz ixten ditugunez, umeentzako mugitzea zaila da, herri txikietan ateak irekita egoten dira eta errazago moldatzen dira bakarrik.

SILVIA CARRIZO. Politika publikoak lantzen ditugunean, aztertu behar dugu zer egiten dugun etxeko langile etorkinek beren familia osatu dezaten hemen. Hauek buruan izatea beharrezkoa da, harremanen gaia ere lan baldintzena bezain garrantzitsua baita etorkinen kasuan.

Zer nolako aliantzak egon daitezke sektore pribatuan? emakumeok bertan zer paper jokatzen dugu? Zein dira jorratu ditzakegun bideak?

HELENA FRANCO. Produkzioaren eremu pribatuan, enpresetan, antolakunde denak ez dira berdinak. Batzuetan langileen parte-hartzea hutsa da. Badaude beste antolakunde batzuk horizontalagoak. Antolaketa ekonomikoaren ikuspegitik, enpresa hauek beren buruari jarri ahal dizkiote genero helburuak eta aurrera egin emakumeen parte-hartzean. Enpresa horien izaera sozialean berdintasuna ere islatu behar da. Erakundeetatik ere balioan jarri behar dira horrelako praktikak, kontratuak eta diru-laguntzak esleitzeko orduan.

Noiz hasten da bizitza eta noiz bukatzen da? Diru pila inbertitzen da bizitza berriak sortzeko eta bizitzak luzatzeko. Duintasun ikuspegitik, zenbateraino merezi du horretan hainbeste inbertitzea? Bizitzaren sorreraz eta bukaeraz hausnarketa egin beharko da.

MARI LUZ ESTEBAN. Oso galdera garrantzitsua da. Bizitzaren hasieran badira gai batzuk, bat oso potoloa, adopzioarena. Eta tabu bihurtu da. Atzerrian umeak erosten ari gara. Horri buruz ez eztabaidarik egoteak, harritzen nau. Amaierarekin eta bizitza luzatzearekin, gai delikatuak dira, eta pentsatzen duzu, “nik nahi al dut ahalik gehien luzatzea?”. Zaintza sentimentalizatuta dugunez eta guk egiten dugunez, zail egiten zaigu distantzia hartzea eta irakurketa egitea.

CRISTINA DE LA CRUZ. Bioetikak galdera hori landu izan du urte askoan. Bioetikatik egindako hausnarketak soilik arautzaileak dira. Protokolarizatzera mugatzen dira. Hausnarketa zabalagoa egin behar da, zer den kalitatezko bizitza bizitzea, prozesuaren fase bakoitzean.

SILVIA CARRIZO. Gure herrialdeetan gure jendea hil egiten da eta kito, bizitza luzatzea hemengo kontua da. Badut lagun bat, amaginarreba zaharra duena, eta zenbat luzatu behar den galdetzen du. Zuzenki lotuta dago industria medikoarekin, farmakologiarekin. Gauza bat dago argi: Bizitzen dena, ordaindu dezakeena da.