Maialen Lujanbio: “Ez da berdin pentsatzen doinu guztietan”

Atalak: Bertsolaritza

Maialen Lujanbiok “Zer da doinua, zer da kantaera bertsolariarentzat?” hitzaldia eskaini du Mitzolak eta EHUk antolatutako “Bertsolarien kantaera eta sormena” udako ikastaroetan. Hona azaldu dituen ideietako batzuk:

Doinua mezuaren garraiobidea da baina mezuaren parte ere bada eta horrez gain, hautu estetiko eta baita ideologiko bat ere bada, bertsolaria horren kontziente denean behintzat. Doinuaren memoria testutik dator bertsolarientzat, bakoitzak bere erara deitzen die doinuei, doinuen izen ofizialak ia inork ez dakizki. Testua doinutik ia bereizi-ezina da bertsolarientzat, eta ez da berdin pentsatzen doinu guztietan.

Bertsolariak jokatu dezake doinuarekin, esaterako, Bilboko Hontzaken konpartsa itxi dutela gaia jarri eta “Agur jesusen ama” doinuan hasten bazara, ezer esan aurretik asko esaten ari zara. Doinuaren hautua egiten da gaiaren izaeraren arabera. Zergatik? inkotziente kolektiboan partekatzen ditugun elementuak erabiltzen ditugulako.

Ez da berdin pentsatzen doinu guztietan

Doinuak pentsatzeko aldarte bat ematen du, edo daukazun aldarteak doinu jakin bat eskatzen du. Doinuak testuari eragiten dio, “neska zaharrak tentatzen” doinuan ari naizenean aldartea aldatzen zait, hainbeste, gipuzkeraz kantatzen baitut, eta esamolde tradizionalak ekartzen dizkit bukaeretarako.

Testua modu batera antolatzera eramaten zaituzte doinuek. Doinu batzuk ez dute indarrik ez hasieran ez bukaeran, beraz, indarra lortzeko modua akumulazioa da, lehen puntutik bete eta bete eta bete, bukaeran puntualizazio bat nahikoa izan dadin.

Errepika duten doinuak hautatzen ditugu testuaren mesedetan eta publikoak baldintzatutako saioetan, esaterako, euskaldunberrientzat kantatzen dugunean, edo motibo ez hain duinengatik ere bai: txapelketetan, pentsatzeko denbora gehiago izateko…

Doinuak badu neurria

Ez da berdin pentsatzen doinu guztietan. Badira neurri zabalak eta estuak, neurri hautsiak eta jarraituagoak… Hamarreko txikia tonu dramatikorako edo kontrakorako, oso bizirako erabiltzen dira. Hamarreko handiari pisua, emotibitatea, indarra eskatzen zaio. Topiko hauek hausteak badakar sorpresa atsegin bat. Esaterako, Goazen! telebistako saioren gaian, zortziko txikian eta serio kantatzea.

Doinuak badu zerikusia jendearen espektatibekin. Doinu bakoitzari atxiki diogu izaera bat, eta hortik ateratzen bazara jendeak ez du oso ongi hartzen, a priori. Jendearen espektatibak zerikusi handia du doinuen hautuan eta erabileran.

Txapelketa izaten da doinu berri edo berrituak plazaratzeko gunea. Txapelketan bertsolariak doinu berria darama bere intentzio estetiko-ideologiko bati erantzuteko. Marka propio bat izateko txapelketa horretan, beste inork erabiliko ez duen doinu mota bat izateko. Beste kontu bat da doinu hori oso erraz fusilatzen, bersionatzen eta ajatzen dugula. Badago paktu isil bat bertsolarien artean beste bertsolari batek ez duela doinu hori erabiliko txapelketa horretan, agian eskatu beharko litzateke epealdi luzeago bat…

Doinuak historian

Garai batean doinu motzagoak erabiltzen ziren. Amuriza hasi zen luzeagoak plazaratzen, gehiago esan nahiari lotuta. Esaterako, Naugrafoarena, oso doinu hertsia, lerro labur eta asko dituena, eta oso teknikoa dena.

Gero etorri zen Andoni Egañaren garaia eta zazpi puntuko doinuen “moda”. Bi lerro motzen jolas estetikoa, baina bukaeran diskurtsoarentzako lekua duena… Izugarri ugaritu ziren doinu hauek.

Ondoren beste aro bat etorri zen, Habanera doinuaren bidetik, doinu luze eta erregularrena. “Gaztelako lautadak bezain luze eta erregularrak”, Amurizak esaten duen moduan. Horrek dakar bertsokera bat, narraziorako joera bat, narrazioa urrundik hasi eta arrazoira gerturatzekoa, doinu luzeek markatua. Arrazoira iritsi arte bide luze eta deskriptiboa egitea. Egun indarrean dago aro hau, baina beste bide batzuk ere badira egun indarrean daudenak:

Doinu hautsiak direna, errima ezberdinak konbinatzen dituena, ez dakizuna zer zerekin lotua dagoen eta non hasi eta bukatuko den, batez ere lehen entzunaldian. Teknikoki izugarria da, baina lehen entzunaldietan arraro sentsazioa izaten da, espektatibekin du zerikusia berriz ere, jendea ezagutzen duen doinuekin eta deszifratu ditzakeenarekin egoten da erosoen, ez dugu ondo eramaten deserosotasuna, ez mezuetan eta ez doinuetan. Doinuaren kezkarik eta koskarik gabe entzutea plazera zaigu.

Mezuaren eta dosifikazioaren modua aldatu egiten da doinuen arabera. Denboran ere aldatu da hau: intentsifikazioan gora egin eta sententziekin bukatzen diren doinuak ez dira orain hainbeste erabiltzen. Orain bukatzen dira bertsoak baita ere puntualizazio batekin, doinua behean bukatzen dela…

Mamia eta azalaren eztabaida

Badirudi doinu hautsiak estetikoagoak direla baina hauetan ezin dela hainbeste garatu argumentazioa, eta alderantziz, doinu erregular luzeek aukera ematen dutela gehiago esateko.

Uste dut mamia eta azalaren kontua oreka kontu bat dela, ahalik perfektuena izan behar duela: ideia, mezua eta hura esateko modua. Bakoitzak egiten ditu bere gustukoen diren hautuak eta beretzat egokienak direnak.

Oso argi zaudenean buruz, iritsi zaitezke gero aztertzaileek aztertuko dituzten gauzak egitera: esaterako, intentsitateak pentsatuta ematera. Doinuak indar hartzen duen momentuan edo gora hartzen duen momentuan, testuak ere gora egin dezala. Egungo doinuetan batzuetan indarra erdian dago eta gero jaitsi egiten da, beraz, testua nola erregulatzen duzun garrantzitsua da.

Doinuak eta errimatzea

Habanera errimatzeko bi silaba errimatu behar direla esaten da. Azentuagatik alegia, azken aurreko silaban dagoenez, azentutik aurrera errimatu behar dela. Gure belarrietan ez zen hori horrela, ez dakit ez den jada ez dugulako belarriz entzuten. Errimatzat erabiltzen ditugun zenbait hitz hoskideak diren ere eztabaidatzekoa da, egun idatziz lantzen ditugunez errimak, hizki idatzien arabera zaizkigu batzuk errimak eta beste batzuek ez. Errimatu idatziz egiten dugu agian eta ez belarriz, gaur egun.

Plazan kantakera

Txapelketako doinu arranditsuak plazan askotan ez dira pertinenteak. Doinuak ere eragina du komunikazio horretan. Doinu ezagun eta ez ezagunen efektua esanguratsua da. Sestaora bazoaz eta doinu tradizional bat kantatzen baduzu, ez oso erabili bat, arrarotasuna sortzen da. Goizuetan berdin, ez dakit zer pop kantatik eratorritako doinu bat kantatzen bada, ezagutzen ez dena. Bertsolariari badagokio pedagogia lana egitea, entzuleen doinutegia aberasteko. Baina komunikazio zuzenagoaren mesedetan, jotzen dugu jendeak badakizkien doinuak kantatzera.

Zergatik hautatzen dira doinu batzuk edo besteak

Azken urteetan bertsolari jendea badago kezkatuxeago doinuen gaiarekin, berri eta zaharberrituak plazaratzeko beharrarekin.

Bertso eskola batetik bestera ere aldatzen da gai hau, bertso eskoletan zenbat lantzen den doinutegia eta kantaera, bada aztertzeko zerbait.

Egun teman aritzeko bilatzen da bukaeran latigoa, aizkora duen doinua. Garai kontua ere bada, garai batean bertsoaldiak luzeagoak ziren, orain gai bakoitzari hiru bertsorekin erantzuten zaio eta horrek badu zerikusia hiru kolpe botatzearekin, eta era horretako doinuak hautatzearekin.

Doinuetarako gustuak daude. Badaude doinuak beti ongi kantatzen duzunekoak: tonuagatik, tenpoa, doinuaren izaera, norbere kantaera… bakoitzak bilatu behar ditu bere gustuko eta ongi egokitzen zaizkion doinuak.

Badira doinuak, “kantatuegia” direla esaten dugunak. Kantatuegia esan nahi du, doinu horrekin kantua gehiago nabarmentzen zaiola bertsoari testua baino. Esaterako, “mendian gora haritza” doinua.

Badira doinu tostoiak, kantatzen hasterako aspertuta zaudena. Motelak.

Badaude doinu modak. Gu hasi ginenean, enpatxurako entzuten zen doinua “txoriak eta txoriburuak” zen. Kopletan “orbelak airez aire” garai batean eta orain “kontu berri bat suzeditu da”, non galdera sortzen den Hiru Truku sortu arte nola egiten zen kopletan.

Azken aldiko hit-a tradiziotik etorritakoa da, Agin Rezolak berreskuratutakoa, “txapela eta boneta” sortarena. Saio guztietan entzuten den doinua da.

Kantaera eta ahotsa

Kantaera bakoitzak bilatu behar du berea. Doinuak elkarren bertsioak dira beti, gero eta berdinago kantatzen dugu gaur egun. Kultura idatziak eragin digun bezala, kultura musikalak ere, izugarri eragin du bertso kantaeran. Gaur egun ahozkotasuna zer den galdetu beharko genuke, beraz.

Bertsoa bota esaten da, ez “kantatu”. Zer da bertsotan ondo kantatzea? ez da parametro musikaletan ongi kantatzea dena. Bilatzen dena komunikazioa da, ez hainbeste afinazioa eta perfekzioa kantuan. Beraz, bertsoak baditu bere parametroak, botatzeko. Nahiz eta azken boladan gero eta gehiago integratzen ditugun pop-rock mundutik ekarritako doinuak. Galdera da doinu horiek benetan ongi integratu daitezkeen bertsotan, doinu horiek bere onena ematen duten a capela kantatuta. Zalantza sortzen zait, “balio” ote duten ahozko jardunerako, ez ote diren geratzen ez han eta ez hemen, ez kantatzeko indarrik eta ez musikarekin duten edertasunik gabe.

Kantaerak badu ahots bat, bertsotan esaten da ahots propioa izatea garrantzitsua dela. Peñaren boza, kantakera publiko aurrean aldarrikatu nahi dut. Ez dugu bistatik galdu behar gure jarduna jendaurrekoa dela, kantakeraren gaineko kontzientzia eskatzen duena. Ez naiz bolumenaz ari derrigor, baina bolumena gutxietsi gabe. Bakoitzak bilatu behar du bere kantaera, testura, terrenoa.

Ahotsaren semiotika egitea ere interesgarria litzateke, zer ahots mota baloratzen dituen belarri kolektiboak, ahots grabe eta sendoak babes zabalagoa lortzen ote duten… gure barruko intuizio horrek zer entzun nahi duen eta zer apreziatzen duen, ahots grabeei nola egozten diegun sinesgarritasun eta segurtasun handiago bat.

Isiltasuna

Isiltasunen kudeaketa, tentsioa eta dentsitatea oso inportanteak dira. Bertsoek bere ezaugarri ederrenetako bat galtzen dute musikatzen direnean: Batetik, estandarizazio bat jasaten duelako tenpo eta afinazioan, eta bestetik, isiltasuna galtzen duelako.