Txirritaren “delituzko” 14 bertsoek zer zioten bada?

Atalak: Bertsolaritza

Mikel Taberna ikerketaren egileak eta Beñat Hach Embarek Bertsolari aldizkariko zuzendariak abuztuaren 20an aurkeztu zuten lana, Hernaniko udaletxean. Argazkia: Jon Urbe / Argazki Press.

Mikel Taberna idazleak eta Beñat Hach Embarek Bertsolari aldizkariko zuzendariak abuztuaren 20an aurkeztu zuten berria: Txirrita Iruñeko auzitegiak kondenatu zuela bertsoz Legasako alkate ohi Eusebio Babaze “iraintzea” egotzita. Iruñeko Lurralde Entzutegiko 205 liburuan aurkitu du Mikel Tabernak Txirrita kondenatu zuen epaia: 1916ko azaroaren 6ko data darama. (Auziaz gehiago jakiteko, irakurri hemen). Tamalez, jatorrizko bertsoak, euskarazkoak, ez ditu inon aurkitu Tabernak. Baina epaian bai ageri da hauen edukia, gaztelerara itzulita.

Itzuli ezinezko “irainak”

1916ko urriaren 31ko Diario de Navarra egunkariko kronikaren arabera, Joxe Agerre Sanesteban iruindarrak egin zuen Txirritaren bertsoen itzulpenetako bat gaztelerara; eta Berako Jenaro Larratxe Agirrek egin zuen beste itzulpena. Biek itzulpen “erabat desberdinak” egin omen zituzten, kronikalariaren arabera. Itzultzaileek adierazi zuten ezinezkoa zela literalki itzultzea (“el vascuence es de una estructura totalmente distinta de la del castellano, tanto que no es posible hacer una traducción literal“).

Baina Txirrita (bertsoak egiteagatik) eta Tomas Alkainen (bertsoak enkargatzeagatik)  aurkako salaketa jarri zuen Legasako alkate ohi Eusebio Babazeren abokatuak ontzat eman zituen bi itzulpenak, funtsean berdintsuak zirela esanaz. Txirritaren abokatuak, aldiz, horixe izan zuen argudio: nola ondorioztatu zitekeen hitz haietan deus txarrik zenik, eginiko bi itzulpenak hain desberdinak izanik? Epaileak ere bi itzulpenak mamiz berak zirela ebatzi zuen. Epaiak erdarazko bertsio bakarra jaso du, eta ez du zehazten bertsio hau Larratxe edo Agerre, nork itzulia den.

Joxe Agerre Santesteban idazle, kazetari eta politikariak bertsoak itzultzeaz gain, epaiketan ere itzultzaile lanak egin zituen bi akusatuen (Txirrita eta Tomas Alkain) eta legelarien artean.

Bertso berriak gertaera zahar bati jarriak

Zergatik jo zuen Alkainek Txirritarengana, bertsoak jartzeko eskatuz? 1913ko abuztuaren 3 gauean hasi zen guztia. Eusebio Babaze, orduan Legasako alkateak, eztanda entzun zuen bere etxe aurrean, eta biharamunean, Sunbillako Guardia Zibilen kuartelean salaketa jarri zuenean, hiru herrikide salatu zituen, dinamita haiek zartarazi zutelakoan: Tomas Alkaine, Pedro Hualde eta Frantzisko Mendiola. Hiru hauek haserre ziren berarekin, aste pare bat lehenago isuna jari zielako hirurei: bosna pezetako multa biraoak esateagatik, bost pezeta gehiago Huralderi alkateari desobeditzeagatik eta pezeta bat gehiago Alkaini herriko ordenantzak ez betetzeagatik.

Iruñean egin zen auzian hiru auzipetuek ukatu egin zuten leherketa haiek egin zutenik, eta epaileak kasua itxi egin zuen epaiketarik egin gabe, ez zegoelako leherketa hura eragin zuten egiletzaren frogarik.

Tomas Alkainek Txirritarengana jo zuen, eta gertaera haiei buruzko bertsoak jarri araziz itzuli zion alkateari Guardia Zibilen aurrean bera salatu izana. Bertso sorta honek epaitegira eramango zuen Alkaine Txirritarekin batera; eta dinamitak baino zigor handiagoa ekarriko zion bertsozko “irainak” epaileen aurrean.

Itzulpenaren berritzulpena

Miren Ibarluzea bertsolari eta itzultzaileak ekarri ditu Txirrita epaitegira eraman zuten 14 bertsoak berriz ere euskarara, Bertsolari aldizkarian. Hona hemen:

1

Mila bederatziehun eta

hamalaugarren urtean

kasu bitxi bat gertatu zaigu

legasatarren artean.

Eta aurkitu garenerako

muturraren muturrean,

zer gaude ba pazientzia dosi

handi baten beharrean!

2

Egun Legasan bada urroztar bat,

Eusebio du izena.

Galoirik gabe dago gaixoa,

lehen jefea izan zena.

Ondo sufrituaren traza du,

ez baita oso gizena.

Hitz batez da gizon bat nirekin

lehendik sapan dabilena.

3

Aldiz nik ez dut pausorik eman

ez dena endredatzeko.

Konfiantzazko etxea nuen

baita gutunak leitzeko.

Baina behin pezeta kendu zidan

gizonak multa ordaintzeko,

ta intentziorik ere ez du egin

inori entregatzeko.

4

Hau ona! Arrazoia zanpatu

eta nahigabetu ordez,

gizona harrotuta jartzen da

gurekin kopeta beltzez.

Han agertzen da bizkitartean

multak beretzako gordez.

Beste askorekin egin bazuen,

gurearekin nola ez!

5

Notario-fiskal ustekoa!

Etsai laguntzat nuena!

Multak kobratu beharrez presak

hartuta ibiltzen zena

indarka bota dugu udaletik

eta itzuli du dena.

Guk uste dugu horixe dela

bukatzeko bide onena.

6

Ez nuen egundo pentsatuko

hala gertatuko zenik.

Baina hala jarduten hasita

bada diferentziarik.

Errugabeak zigortuz pozten

zenak gu ere iraindu nahirik,

anuntzio bat jarri ez zuen ba

arrotz ginela esanik!

7

Berrogeita hamar urte luze da

bizi garela Legasan,

jakina denez aspaldidanik

itzal egiteko trazan.

Errezu Jaungoikoak zenbaiten

migi gaiztotik gorde gaitzan!

Hitz faltsuz kargatu baikaituzte

Kristorekin egin gisan.

8

Dinamita jarri ziotela

esan eta esan berak.

Ta ondorioz frijitu gaitu

ospe txar eta galerak.

Baina fastidio handiena

hari sortu dio aferak,

ezen ordaindu behar izan ditu

hondatutako platerak.

9

Guardia Zibilak deklaratzera

deitu gintuen lehenbizi,

ta gure ibilera denen berri

jakiteko azaltzen hasi.

Baina azkenerako norbaitek

zuen han jakinarazi

haren ustetan ez genuela

guk kastigurik merezi.

10

Guardia Zibilek Sala del Vallen

juen aurrera entregatu

gintuztenean Echandi jaunak,

hitza hartuta, aurkeztu

zuen konpetentziaren faltan

nahi zela desenkusatu,

eta agera Iruñaldean

behar zutela aztertu.

11

Iruñera bidali gintuen

juezak dena ikusita,

han erabaki zezaten auzi

hau ulertu ta ikasita.

Han dena izan genuen aldeko,

beldurrak kanpo utzita.

Gizona, nahastetan zertan sartu

kalte guztiok bizita?

12

Estimatzen da adiskide batek

karta batez esatean

hari deitzeko geldiaraziz

geri Iruñea partean.

Bere influentzien indarrak

erabilita tartean,

libre jarriko gintuzkeela

egun erdiko epean.

13

Berandutu zitzaigunez gero

hura joana zen handik.

Ezin egundo ondo ibili

okerreko bidetatik!

Hango juezak ezin esan edan

zuela gure poltsatik,

dena atera baitzen dagokigun

gizonaren azaletik.

14

Espero gisa gure lanera

itzuli gara sikira!

Gizonak zenbat galdu ote duen

jendearen ikusmira!

Jarri gaitezen kasu honetan

gertatuari begira:

gure Tomas, Pedro eta Frantzisko

orain deskantsatu dira.