Bost urte ditugu emakume bertsolarien historia berreskuratzeko

Atalak: Bertsolaritza, Feminismoa

Martxoaren 11n Alegin duzu hurrena Bertsolaritzaren Sekretuak emanaldi berezia ikusentzuteko aukera.

Aukera badugu bertsolaritzaren historia (txuri-beltzean eta txapelez josita irudikatzen dugun hori) parekidera inguratzeko. Ez dugu arkeologiarik egin behar, baina lurrazalean dabiltzan 90 urteko lekukoen testigantza bildu ezean, arkeologiak ere ez digu informazio gehiago emango. Bertsolaritzaren historia aberatsagoa izateko, eta emakume erreferenteak berreskuratzeko, oraintxe dugu aukera.

(Bidea urratu duten emakume bertsolarien bilduma xume bat, hemen.)

Lehen bertsolari erreferentzialen garaitik dugu emakumeen izenen berri

Plazako bertsolarien lehenetariko izen erreferentzialak (gizonenak) Txabolategi (1769an jaioa) eta Fernando Amezketarra (1764an jaioa) dira. Duela bi urte Asteasuko artxibategian bilatu zuten Ereiteneko kultur zerbitzuetako kideek emakumeek (kolektiboan) eginiko lehen bertso sorta 1816koa da, eta bere egileak Txabolategi eta Fernando Amezketarraren garaikoak: Concepcion Irazusta Elola-Olaso (1772an jaioa), Teresa Antonia Beobide Zatarain (1781an jaioa, “Agustin Zakarra” bertsolariaren ama), Maria Magdalena Lertxundi Sorarrain (1795ean jaioa) eta Maria Antonia Etxeberriakoa (hiru emakume ageri dira bataio-agirietan izen horrekin, beraz, zehatz zein zen jakiten oraingoz ezinezko). Hauen biografia berreskuratzeak ekarriko luke bertsolaritzaren historia liburuetan lehen orrietatik emakumeen erreferentziak agertzea eta hasieratik, bertso munduan gizon zein emakumeak aritzen zirela irudikatzea.

Txirrita, Pello Errota, Otaño, Xenpelar…en garaikoak

Egun ditugun erreferentziek erakusten digute gizon bertsolarien familietan bazirela emakume bertsolariak: Pello Errotaren arreba Sabina Elizegi (1842an jaioa) eta alaba Mikaela “Txintxarri”; Pedro Mari Otañoren lehengusu eta Joxe Bernardo Otañoren alaba Plazida Otaño (1867an jaioa); Juan Frantzisko Xenpelarren iloba Joxepa Antoni Aranberri “Xenpelar”.

Bertsolaritzaren ikuspegi aldaketa ala txuri-beltzean jarrai

Bertsolari ezagunen etxeetan beste bertsolari ezezagunak egoteak erakusten digu etxean ikasten eta aritzen zirela bertsotan, gure kaleko mitoek “bertsolarien eskola, sagardotegia” badiote ere. Eskola etxea, sagardotegia gizon bertsolarien ringa. “Plaza”, “taberna”, “sagardotegia” hitz egun neutroei, garai hartakoez mintzatzerakoan “gizon” aurrizkia erantsi diezaiekegu. Gizonenak baitziren. Emakume bertsolarien bila aritu izan gara gizonen plaza horietan, basamortuan pinguinoen galdezka. Eta ageri diren erreferentzia bakanak biltzea ezinbestekoa da, noski; esaterako, Joxepa Matea Zubeldiak (1867an jaioa) 1918an Hernaniko herri bazkarian baztangaren bertso sorta kantatu zuenekoa, edo Plazida Otañok 1950ean Pedro Mariren omenaldi egunean bazkalostean kantatu zituen lehengusuaren eta aitaren arteko bertsoak.

Baina garaia da ikuspegia aldatzeko, bertsolaritza bere aniztasunean berreskuratuko badugu: (Gizonen) Plazako bertsolaritzari eman diogu BERTSOLARITZA izena, eta han ageri ez zirenak BERTSOLARI izenetik erbesteratu ditugu: bertso jartzaileak, gizonen plazan aritzen ez zirenak… erbesteratzen lehenak, beraz, emakumeak izan dira. Garaia da galdetzeko zein ziren beste plazak, non aritzen ziren emakumeak, non zuen zilegitasuna bere hitzak. Bertsotan egiten zuten emakumeen loturak bilatzea izan daiteke horretarako modu bat: familia loturak, lan lekuak (fabrika, arropa garbitzeko harriak, feriarako bidea…), aisialdikoak (karta-jokoak…), emakumeek hitza zuten ospakizunak (familia bazkariak, atsolorrak…)…

Betaurreko morez irakurri eta helduenekin bildu

Auspoa (eta beste edozein bertso liburu) betaurreko moreekin irakurtzen hastea da lehen pausoa. Hor gizonez ari den lerroen artean ageri dira emakume izenak, bertsoren batzuk, ateraldiak… oso bakanak, ados, baina mila zatitan ematen diren erreferentziak lotuta emakume bertsolarien perfilak osatzeko moduan egon gaitezke. Eta berehalakoan, emakume bertsolari horien ondorengoekin, ezagutu zuten lekuko zuzenekin biltzea da gakoa. Ez batere harritu bere ondorengo zuzenek amonaren edo birramonaren bertso kontuez ezer ez jakiterik. Gizarteak garrantzirik eman ez izanaren albo-kalte saihestezina. Baina emakume hauen biografia, izaera, pasarteak osatzen laguntzen digute.

Arduraz jokatzeko ordua

Bertsolaritzaren sorrera urtetik emakume bertsolarien izenak duela pare bat urte atera dira argitara; ikuspegi feministaz irakurrita emakume bertsolarien izenak ageri dira garrantzirik eman ez dieten liburuetan; eta emakume bertsolari haien lekuko zuzenek 90 urteren bueltan dituzte. Bost urte ditugu, bertsolaritzaren historia parekideago bat osatzeko. Posible da, gainera, lan honi heldu eta publiko egin ahala, herritarrek ezagutu dituzten emakume bertsolarien erreferentziak ematea, orain arte ezezagun zirenena (“gure amonak etxean egiten zuen bertsotan”, “gure izebak bertso asko jartzen zituen”…).

Momentu historiko honi arduraz erantzutera animatu nahi nituzke bere egunerokoan gaiarekin lotuta ari diren erakundeak (Bertsozale Elkartea, Emakunde, unibertsitateak…), lan hau kontzienteki, planifikatuta eta baliabideak jarrita burutu dezaten. Eta lan honi gustura ekingo liokeen horietakoa bazara, jo erakundeotara.