Jone Miren Hernandez: Zer gertatzen da bertsolaria emakumea denean?

Atalak: Bertsolaritza, Feminismoa

Europa bat-batean jardunaldien barruan, uztailaren 13an kantu inprobisazioa eta genero ikuspegia landu dute.

Jone Miren Hernandezek “Bertsoa bizitoki, hitzaren arkitekturak eta generoaren hertsadurak” hitzaldia eman du. “2008an hurbildu nintzen Mintzolara eta hor jarri nuen martxan ikerketa. Bertsolarien giroa kutsakorra da eta urte hauetan saiatu naiz nire ahotsa aurkitzen eta nire begirada. Nondik begiratu bertsoari? Ertz asko ditu eta ikerketa arlo desberdinak.  Duela urte bat edo bi definitu nuen begirada hori, markoa. Genero sistemak bertsolaritzan duen eragina aztertzea izan dut helburu”.

“Nire sentsazioak, bizipenak, oso garrantzitsuak izan dira, konturatu naizelako bertso saioetan eta nik sentitzen nuena ez zetorrela bat literaturan topatzen nuenarekin. Ez ziren nahiko tresna ulertzeko nire bizipenei. Horregatik eman diet garrantzia nire sentsazioei, akuilu izan ditudalako. Saiatu naiz sentsazio horiek partekatzen eta beste pertsona batzuenak jasotzen. Edozein bertso saiotan oso presente daude bizipenak, baina gehienetan anegdota gisa geratzen dira. Saiatu naiz ulertzen zer gertatzen den material emozional horrekin. Bertsoarekin batera doa material emozional hori, baina zaila da harrapatzeko, ezkutuan geratzen da. Bertsoak bizitza bikoitza du: batetik dugu testua, edukia, neurriak, doinuak… hori oso dokumentatuta dago. Baina bertsoak badu beste bizitza bat, batzuetan bertsoaren aurretik eta beste batzuetan bertsoaren atzetik sortzen da. Badago hor beste zerbait bueltaka, momentuan gertatzen dena eta geratzen dena. Bertsoaren bigarren bizitza hori da interesatzen zaidana, hitzetik aparteko bizitza. Hor saiatu naiz kokatzen nire lana. Balioa ematen diot, hor dagoelako bertsoaren indar berezi bat, ikertu beharrekoa”.

Markoa: Bertsoaren material emozionala

“Hiruki bat irudikatzen dut: bertsolaria, bertsoa, publikoa. Saiatzen ari naiz euren arteko harremana arakatzen. Ez dugu material askorik, ez dago bertso askorik deskribatzen duenik zer sentitzen duen bertsolari batek bertsoak kantatzerakoan (Mikel Mendizabalek 1991n kantatutakoak dira gutxi horietako batzuek). Ez dira hitzak, arrazoiak, burua bakarrik, badira beste lan emozional batzuek eta gorputz lanak, bertsolariak egin behar dituenak”.

“Badira dikotomikoak diruditen ideiak, baina praktikan ez direnak: afektuak eta arrazoiak, bihotza eta burua, norbanakoa eta taldea, subjektua eta mundua, pertsona eta testuingurua. Bertsoa ulertzeko apurtu behar ditugu dikotomia horiek, bertsoak mugak eta ormak apurtzen dituelako eta tentsioak azalaratzen dituelako. Kontrako elementuak baino, tentsioan dauden elementuak dira bihotza eta burua, norbanakoa eta taldea…”.

“Bertsoak boterea du. Hitzek badute gaitasun bat gauzak egiteko (Zulaikaren tesia asko aztertu dut, bertako ideia da hau). Hitzak boterea hartzen du gai denean gizarte binkulo edo lotura ordezkatzeko. Bertsolariaren papera da bertsoaren indar hori kudeatzea. Horretarako bi tresna ditu: hizkuntza trebezia eta pertzepzioa. Bertsolariak dira pertzibitzeko bereziki trebatuak diren pertsonak. Egoerak, harremanak, pertzibitzea trebakuntza bat da, agian bertso eskoletan lantzen dena baina ezkutuan geratzen dena. Material emozional horrekin eta hitzaren bitartez, bertsolariak errealitatea eraldatzen saiatzen dira. Uste dut hori oso presente dagoela bertsolarien helburuetan: hitza ekintza bezala, ekintza eraldatzaile gisa

Adibide moduan, Xalbadorrek txistu jo ziotenean egin zuen kudeaketa lan bat. Egoera pertzibitu, material emozionalarekin kudeaketa lana egin zuen, eraldatzailea”.

Emakumeak bertsolari

“80ko hamarkadan egin ziren ikusgai bertsolaritzan, nahiz eta beti aritu diren bertsolaritzan. 80ko hamarkadan hasten dira haien izenak ezagutzen, eta 90eko hamarkadan hasten dira aztergai izaten (1995eko Bertsolari aldizkariaren 17. zenbakia horren adibide).

Geroztik gauza asko egin dira: diagnostiko, hausnarketa… Egin diren lanetan, lerro nagusi hauek aurkitu ditut:

– Historiako emakumeak aztertu dira, biografiak…

– Transmisioa eta genero rolen erreprodukzioa aztertu da

– Emakume eta gizon bertsolarien ibilbidean ematen diren ezberdintasunak

– Oholtza gainean ematen diren inertziak, jokaerak…

– Publikoaren eta gizartearen aldetik emandako erantzunak…

Denetan dago elementu komun bat: aztertzen dutela genero sistemak, gizartean generoarekin lotutako elementuak nola islatu diren bertsolaritzan. Traslazio bat.

Garaia da bide berriak irekitzeko. Horretarako abiapuntu hartu dut Carmen Larragañak 1994an egindako Bertsolarismo: habitat de la masculinidad eta John Bergerren 1972ko Ways os seeing. Larrañagaren ekarpena da ez diola begiratzen gizarteari, baizik bertsoaren barrutik saiatzen dela ulertzen zer gertatzen den. Eta Bergerren lana klabea da publikoa ulertzeko.

Bertsoa abiapuntu jarrita, ikerlerro hauek aurkitu ditut:

Bertsoa, marko komunikatibo gisa (Zulaikaren lana erabili dut): bertsoak sortzen du eremu berezi bat, beste marko komunikatibo bat, normalean gertatzen ez diren gauzak gertatzen direnak. Zergatik den ezohikoa? Normalean esaten ez direnak esaten direlako: batzuetan oso jakintzat ditugun gauzak ez ditugu egunerokoan esaten. Eta berezia da, bertsolariak aukera duelako komunitateari hitz egiteko eta komunitatearen izenean hitz egiteko (“herriaren ahotsa” izateko). Bertsolaria kudeatzaile da hemen. Zer gertatzen da marko komunikatibo horretan emakumeak daudenean? emakumeak begiratuak izateko eta begira egoteko direla sozializatuak, eta ez euren begiradaren jabe izateko. Hori arazo da kudeatzaile izateko. Emakumeak sartu dira espazio maskulinizatu batean. Bere presentziak espazioa feminizatu egiten du eta gutxietsi egiten du. Zergatik ezin du eremu komunikatibo ezohiko horrek emakume/gizon dikotomia ezabatu? Posible da bertsotan bizikleta eta behi izatea, baina generoari buruzko gauza batzuek gainditzea ez. Zergatik?

Bertsoa eta talde identitatea. Zulaikaren ustez, pertsona eta hitza batera doa euskal kulturan. Arrazoiak, irudiak dira eta horiek josteko elipsia erabiltzen du bertsolariak. Bertsolaria jostuna da, eta elipsiak kudeatu behar ditu (jakinak diren kontu horiek). Zer gertatzen da kudeatzailea emakumea denean? Gure kulturan hitza gizonari lotuta dago, eta emakumeen hitza beste ideia batzuei lotua da: ez da zehatza, ez dago ekintzekin lotua… John Foleyk esaten digu ahozkotasunean publikoak aktiboa izan behar duela, bete behar dituelako elipsi edo hutsuneak. Publikoak zer du hutsune horiek betetzeko? tradizioa. Horrela ulertu dezakegu zergatik ez diren gauza batzuek gertatzen bertsotan: publikoa da batzuetan traba, jokatzen dugulako elipsiekin, eta elipsiak betetzeko tradizioa behar dugu, eta gure tradizioan emakumeak ez du hitzik izan. Emakume bertsolaria sortzen diren deserosotasunen kudeatzaile da.

Bertsoa (hitza) ikur moduan, gizarte lotura moduan. Bertsoa hitzen trukea da. Hitzak boterea lortzeko, lortu behar du publikoaren kontsentsua edo adostasuna. Zer gertatzen da genero ikuspegia azaleratzen denean? zer gertatzen da partekatuak ez diren emozio edo nahiak mahai-gainean jartzen direnean?