Lehen emakume bertsolarien sorta, larru kontutan

Atalak: Bertsolaritza, Feminismoa

Amagoia Pia, Ereiten kultur zerbitzuetako kideak aurkitu zuen altxorra iazko urte bukaeran Asteasuko artxibategian. Lau emakume hauena da 1816ko bertso sorta: Teresa Antonia Beobidekoa (1.go bertsoa), Concepción Irazustakoa (2-3 bertsoak), Maria Magdalena Lertxundikoa (4. bertsoa) eta Maria Antonia Etxeberriakoa (5. bertsoa).

Bertsoak jartzeagatik salatuak

Salaketa bat da bertsoak artxibategira eraman zituena. Maria Magdalena Lertxundikoaren aurkako salaketa jarri zuten 1816an, “irainak plazaratzeagatik”, Maria Ignazia Mugikakoak eta bere ahizpek, aitak lagunduta. Mugikaren aurkako irainak bertsotan plazaratzea, horra lau emakumeen delitua. Gainera salaketak halaxe azpimarratzen du, bertsotan egin izanak irainari zabalpena ematen ziola: “se agrava la maldad al considerar que la afrenta se ha executado de la manera que recibe una publicidad escandalosa, y dificil de contener su pernicioso vuelo, porque la juventud que en todos los paises y no menos en esta provincia se entrega a tomar los versos de memoria para contarlos, se olvida con dificultad de ellos por el frecuente uso que hace de ellos, resultando de aqui la extensión de la mala nota con que se califica mi referida hija…”.

Bertso sorta

Versua paratzeko bada motivoa

Juan Bautista Mañaciren ondora dijoa

Gorocenetaco(1) gaztañac itz eguiten balequi,

cer pasatu dan ongui esango luque nosqui.

Zaldunieta gaubian(2),

yllaren ogueita bostian(3),

contentuago ciran

Gorozeneta gañian,

Juan Batista aurrian da

Mañaci atzian.

Etziran seguru ere

oz beren eltzian(4).

Juan Batista Olazagaco,

mutil prudentia,

eztezu gaizqui consolatu

caleco jendia.

Basuan egoten da

ipiñita eultza(5),

ez dezu gaizki jorratu

Lizolaco beltza.

Juan Batista cenduanian(6)

Mañaci billatu,

Caravelaco aurrian

cenduan asiñatu:

“Zaldunieta gaubian(7)

diberti gaitian(8),

guacen Gorotzenetara

istante(9) batian”.

Baratzan eder baitu

Ydarrac(10) lorea(11),

ez daucazue salduric

Lizolaco belia(12).

Oharrak

(1) Bigarren bertsioan: “Gorotzenetaco”. Gaur egun, toponimoa Errezil eta Alegin mantentzen da. Hiru baserri daude izen horrekin (Gorotzene, Gorotzenea eta Gorotzenea Goikoa).

(2) Iñauterietako igandea: “Zaldun-igande”, “zaldun inaute” adierez ere ezaguna.

(3) Lehenengo bertsioan, zati hau ere bertsoaren lehenengo ilaran doa.

(4) Lehenengo bertsioan: “elcian”.

(5) Lehenengo bertsioan: “eulza”. Orotariko Euskal Hiztegiak “eultzadi” eta “eultzar” adierak biltzen ditu. Eultzadi erlategiren sinonimo bezala dute (Larramendik “eultzadi” hitzari “colmenar” esanahia ematen dio). “Eultzar”, aldiz, “eulitzar”-ren sinonimo moduan.

(6) Lehenengo bertsioan: “cinduanian”.

(7) Bigarren bertsioan: “gabian”.

(8) Lehenengo bertsioan: “gaican”.

(9) Bigarren bertsioan: “instante”.

(10) Idar = ilar. Orotariko Euskal Hiztegian, “ilar” hitza ere “gezur” hitzaren sinonimotzat ematen da.

(11) Bigarren bertsioan: “borea”.

(12) “Belea”-gatik, ziurrenik. Bi bertsioetan, hirugarren bertsoan “beltza” irakurtzen da, eta horrek esanahi zuzena du “belea”-rekin. Testuinguru honetan esanahi negatiboa duela antzeman daiteke: tristea, zorigaiztokoa… Ziurrenik Mañaziri aipamena egingo lioke.

Lehen emakume bertsolariak

Asteasu aldean Sabina Elizegi (1842an jaioa, Pello Errotaren arreba) zen ezagutzen zen lehen emakume bertsolaria, eta lau hauek aurreko belaunaldikoak dira. Euskal Herrian ezagutzen diren emakume bertsolarietan lehenak ere hauek izan daitezke (Bizenta Mogel 1782an jaio zen eta Maria Luisa Petriarena 1800ean).

Eliz-sakramentuen erregistrotik atera du infomazioa Amagoia Piak:

Concepcion Irazusta Elola-Olaso 1772an bataiatu zuten Asteasun (1851n hil zen).

Teresa Antonia Beobide Zatarain 1781ean bataiatu zuten Asteasun. 1816an jaiotako “Agustin Zakarra” bertsolariaren ama zen eta 1856an hil zen.

Maria Magdalena Lertxundi Sorarrain 1795an bataiatu zuten Asteasun. 1867an hil zen.

Maria Antonia Etxeberriakoa (hiru emakume ageri dira bataio-agirietan izen horrekin, beraz, zehatz zein zen jakiten oraingoz ezinezko).