Soinujolearen semea edo gure herriaren fatalismoa

Atalak: (B)literatura

Soinujolearen semea

Datorren urtean hamar beteko dira, Bernardo Atxaga Soinujolearen semea nobela argitaratu zela. Komeni da hori aipatzea, nire kasuan, orain bederatzi urte irakurri bainuen lehen aldikoz. Berriki irakurri dut, bigarrenekoz, baita Hendaiako Alekarre elkarteko Literaturaren menturazaleak taldeko kideekin batera irakurri eta komentatu  ere bai.

Premisa bat abiaburuan, handi-handika: denbora da nobelaren ezaugarri funtsekoetakoa bat –eta literaturarena orobat–, denbora da, eta berarekin denbora gainditzeko berarekin daukan tasuna, berezkotasuna.

Soinujolearen semea nobelak badu ezaugarri hori, esan gabe doa –edo joan behar luke–. Ezaugarri horren ifrentzua ekarri nahi dut hizpide hasieran, eta da: nobelak –ona bada– denbora gainditzen du, eta lehen irakurketa eta bigarrena ez da bera. Kasuon, nire kausan, bederatzi urte joan direnez gero, are aldaketa gehiago sumatu dut irakurketan. Hau da, nobela bat beti bera izanagatik, irakurlearen bizitzaren –literaturarenean barne– esperientziaren ondorioz, nobelarengatik jasotzen duena berritzen doa etengabe.

Hasierako balorazio honekin batera, eztabaidarako puntu bat ipini nahi dut mahai-gainean: nola gainditzen ditu nobela honek espazioa eta denbora, euskalduna ez den batentzat? Nola hauteman dezake Soinujolearen semea euskalduna ez denak? Zentzu horretan, nobela oso gurea da ezbairik gabe. Eta nola ez, dilema hauxe planteatzen da: zein zailtasun edo tasun dauzkan edozein nobelak eta honek berak ere, denboran irauteko?

Soinujolearen semea Obaban garatzen da. Ez da espazio bakarra, baina bai nagusia, garrantzizkoena, funtsezkoena. Obaba baina, ez da Obabakoak nobelako (?) Obaba hura. Ez garaian, ez tratamenduan. Obabakoakeko Obaba, artean, mundu bizi-bizia zena, iraganeko –edo amestutako– paradisua, euskaldunon harkadia…  zena.

Soinujolearen semearen Obaba, berriz, hiltzera doa –lehenetsi dezagun desagertze bidean dagoela, tonu horren dramatikoan ez erortzeko–, desagertze bidean dago: erritoak eta baloreak, heziketa moldeak eta ekoizpen moduak aldatu dira aurreneko bi-hiru hamarkadetatik gaur egunera (nobelaren garaira); aldaketa oso sakon baten hasiera da, nabarmena. Lerro batez errana: nekazal munduaren eraldaketa ematen ari da –“gure” kristau erlijioarekiko atxikimendua, besteak beste– euskalduna hirira areago zabaldu da, hiriko jendartearen beraren hazkunde izugarria tarte, kanpoko kulturaren indartze neurrigabearen artean –frankismoaren etorkinen olde behartua eta kalkulatua gogoan, bestek beste–.

Historia hurbila presente dauka Obaba garaikide horrek. Hitz batean, edo bitan kokatzeko: 1936ko Alzamiento Nacional eta Gernikako Bonbardaketa presente ditu gertatu zireneko hogeita hamar urtera. 30 urtera galtzaileak esnatu dira, eta garaileak beldurraren –sarrarazi zuten beldurraren– ordaina nozitzen hasiak dira.

Bernardo Atxagak Gizona bere bakardadean hausnartutako gaia berrartu zuen berriz nobela hau gauzatzean. Nik nagusiki eta hitz bakar batez definitu aldera, honako hauxe erranen nuke: fatalismoa da nobelaren leit motiv-a. Herri honen –Euskal Herriaren– fatalismoa. Izan ahal izateko, euskaldunok dauzkagun mugak eta gabeziak. Nobelak, oroz gain, herri honen fatalismoa helarazi dit. Nobelaren ezaugarrietako bat, ez bakarra, baina niretzat nobelaren ezaugarri nagusia. Noski, badira beste batzuk ere, ezaugarri osagarriak, nobelak –herri bateko eta bere herritarren sentipen eta bizipenaz bestera– intriga, misterioa, gozotasuna, hizkuntzaren eta idazketaren emariak eskaintzen dizkigu. – Soinujolearen semeak horiek ere helarazten ditu/dizkigu–

*  *  *

Lagunek, taldekideek, eman dituzte beren testuetan nobelaren hainbat ezaugarri, ederki asko eman ere, beraz, haietan nobelaren gaineko beste ezaugarri buruzko hainbat gogoeta azalduta daudelakoan nago. Alabaina, hainbat zertzelada ekarri nahi nuke, bai, hitzaldian bide egiteko baita Atxaga bera bere jardunean “lagundu” aldera. Erran bezala, taldekideen aurreko testuekin batera.
Zertzelada hauek, galderak izan daitezke, edo lerro-buru batzuk:
– Maitasuna da liburuaren aldarria. Obaba hartatik (Obaba idiliko hartatik) Obaba honetara bitartean paradisua galdu zaigu, eta bidez bide, infernua aurkitu. Ez dagokio herri honi soilik, unibertsala da, gizakiari doakion ezaugarria da. Gure kasuan, areagotua da naski, gure izatea eta nortasuna eta identitatea galbidean baitago. Hots, infernuan barrena goaz, eta maitasunaren bitartez edo laguntza bakarrik aterako gara gure galbidetik, infernutik. Horixe da  nobelaren beste ezaugarria: esperantza.
Geroko utzi gabe, galdera botako dut. Aski al dugu maitasuna infernutik jalgitzeko, fatalismotik ateratzeko? Ezezkoan nago. Ez da gutxi maitasuna, asko da, baina ez da aski. Funtsezkoa bai, baina ez guztizkoa. Ez dago guztizkorik-eta, ez erabatekorik, ez absoluturik. Eta maitasuna ez da dena. Barkatu, nire fatalismoa.
– Pertsonaiak eta beste: nobelako denak dira ezinbestekoak Soinujolearen semea nobela eta Obaba ulertuko baditugu, bakoitzaren historia, ahalen eta izaeraren arabera ulertuta betiere. Bi bereiz ditzagun: David protagonista eta Joseba. Izanik ere, nobela neurri batean autobiografikoa izan daiteke, edo behintzat, egileak erabiltzen duen gaia edo materia esperientziarena da, zentzu zabalean ulertua noski. Hots, ez da sorkuntza erabatekoa, ez da literatur sorkuntzara mugatua. Alegia, hainbat gertakari historikoen harian ageri diren arrastoak eta ezaugarriak autorearen bizipenetan funtsa hartzen dutelakoan bainago/baikaude.

Bidenabar, aipa ditzadan, noski, egilearen barne ahotsaz beste, bigarren begia ere baduela. Davidek eta Josebak bi begi ezezik, lau begi dituzte. Berbarako diot. Beraz, zentzu literarioaz harago, guk denok, gutxi asko, ezagutu dugun errealitatearen gainean jardun du egileak, efektu bat bilatu du, zentzu efektista bat, eta horren bitartez gu sartzen gaitu nobelan, gu, euskaldun suerte bat barnean gaude. Izan ere, herri honetako pertsona askok ikus ditzake pertsonaia horien baitan bere burua eta larrua. Ez alferrik, 50 urte luzeetan jende askok, eurrez, hartu du parte, aldez edo moldez, jokaleku horretan.

– Horregatik berarengatik, euskaldunok  –eta Obabako euskaldunengandik hurbilagoa gaudenok areago, ezaugarriak ezaugarri– nobela hau irakurtzean mina sentitzen dugu –sentitu behar dugu– ezinbestez. Jendea, irakurlea, ezin da gustura geratu, nahiz eta erran bezala, nobelak arrazoi ugari ematen dituen gozatzeko. Bizitzen ikasten gozatzeko, bizitzaz gozatzeko.

Izakion izatearen bi aldeak agertzen dira Atxagaren nobelan, eta funtsean bere literaturan. Heroiek ez dute lekurik bere mundu literarioan. –Nahiz eta, betiere kontraesanak izan daitezkeen, berbarako, John Wayne ez dago nobelan, baina zeharka Raquel Welchengana bueltatu dezakegu gure begirada–. Nolanahi den ere, komeni da Etiopia poesia (Utopiaren aurkakoa) liburua gogoratzea, zentzu horretan. Soinujolearen semea heroien kontrako aldarria edo manifestu nobeleskoa da. Barkatu espresioa, ez da oso ortodoxoa-eta.

– Obaba joan da. Ez gaude Obaban. Eta orain zer? Obaban, Soinujolearen semearen herrian badago burgesia (egileak deskribatzen duen Obaba duela 40 urtekoa da: hots, hozkailuak, banketxeak, eskubaloi taldea, kafetegiak… daude). Imajina dezagun nolakoa –izango– den gaurko Obaba! Ez da zaila, ondo-ondoan daukagu-eta.

Obaba hazten joan zen eta hazi ahala desagertzen eta eraldatzen doa –joan da. Ba al dugu euskaldunok Obaba garaikidean bizitzerik?
– Traizioa: propio utzi dut nobelak lantzen duen gaietako bat azkenerako, azkenean agertzen baita halaber: traizioa. Gure taldeko kideak inarrosi ditu/gaitu bereziki gaiak. Bizitzan justifikagarria al da traizioa? Egileak justifikatzen ote du nobelan traizioa? Nobela batean kontatzen dena estrapolatzen ahall da errealitatera?
Idazlea nobelan dago. Idazleak: David eta Joseba. Jose Irazu. Zenbat dago Jose Irazurenetik Josebarengan, Etxeberriarengan, Mansonengan? Zenbat dago Ramuntxoren eta Daviden baitakotik autorearengan?

Nor da Bernardo Atxaga? Zer bilatzen du Atxagak  David eta Joseba pertsonaiekin?

Galderak eta iradokizunak. Egileak, Bernardo Atxagak, erantzunen ahalko ditu? Agian!

Artean, gera gaitezke, literaturarekin, poesiarekin…

“Obabatxua lo ta lo
orain suk eta nik gero
suk gurosun orduen batien
biok egingo degu lo”.

Atxagari begirunez. Eskerrik asko Irazuri.

Mikel Asurmendi  (Hendaia, 2012ko maiatzaren 13-14-18an)

Oharra: Bernado Atxagaren mintzaldiaren karietara idatzia. Maiatzaren 19an, Hendaian.