Milioi begiraturi begirasuna (I) Bizitzeko zailtasunetik idatzia (II)

Atalak: (B)literatura

Milioi begiraturi begirasuna (I) eta Bizitzeko zailtasunetik idatzia (II)

Bi iruzkin dituzu, Ramon Saizarbitoriaren Martutene nobela hizpide. Lehenak Berrian ikusi du argia (Estekan duzu). Bigarrena, hemen duzu jarraian.

*  *  *

Martutene kartzela bat da. Martutene nobela, ez da kartzelan birsortzen, alta bada, pertsonon “bizi-kartzela” islatzen duelakoan nago. Martutene labirintua da bizitza nola. Nobela konplexua da, kale eta bidegurutze anitz ditu, eta gainera, kale horietako asko irtenbiderik gabekoa dira. Hots, Martutene definitzeko ez du “tipula geruzen” taxutze delakoak balio. Areago, Saizarbitoriak maite duen nouveau roman estiloaz harago joan da. Nobelagilea labirintuan berean korapilatu ote den nago. Zentzu horretan  ulertzen dut Saizarbitoriaren “Orain bai, nobela bat egingo nukeela uste dut” aipua. Bistan da, nire ikuspegia voyeur lausotu batena baino ez da.

Sartu gaitezen labirintuan, bada.

“Liburu (h)onetan akatsik ez” idatzi zuen Joxerra Garziak. Hamaika pauso nobelako akatsak gogoan, badu meritua nobela honek. Milioi eta erdi karakteretan ez dut akatsik –dudaren bat gorabehera– kausitu. Koldo Izagirrerena izan zen lehen irakurketa. “Bere errua ote?”. Eskertzekoa. “Liburu onetan akatsik ez” idatzi dut. Martutene ona da, erudizioa da. Erran dezadan ere axioma dena: Saizarbitoriak bikain idazten du. Alabaina, beharbada, nobelaren taxutzea katramilatu zaio. Munduaren konplexutasuna modu sinplez deskribatzea ezinezkoa delako. Konplikatu zaio, egilea bera konplexua delako. Areago, euskaldunon jitea konplexua baita eleberri moderno bat gauzatzeko. Nobela konplexua da ere, egileak literatura baitauka euskarri –gure mundua munduan– leku hartu ahal izateko, errealitate gordina eta konplexuari buru egiteko literatura baitu makulu. Saizarbitoriak metaliteratura ez ezik, metafikzioa egiten du. Eleberrigile ausarta da Saizarbitoria, badu meritua beraz.

Flaubert-en Madame Bovaryren jiteari eta Max Fischen Montauk ereduari jarraitzeaz beste, Martin idazlearen ereduari jarraituz eraiki du Martutene. Horiek guztiak –fikziozkoak– idazleak asmatzen duen errealitateari gehitu behar zaizkio. Horiek guztiak, bi familietako pertsonaien, baita euskal jendartearen eta jitearen kontrobertsiak nahasten dituelarik. Nobelan hari nagusi bat garatu ez ezik, hariak ugari baitira, trama korapilatzen da labirintu konplexuan.

Hartara, berbarako, Martutene nobelarekin gehiago –benetan– gozatzeko, hobe Montauk irakurri izana. Horregatik diot, Martutene erudizioa dela, besteak beste. Areago gozatzeko fikziozko Martin idazlearen obra (Bihotzetan edo Gizona ispiluaren aurrean) ezagutzea, edota Saizarbitoriaren berarena. Hots, idazlearen état d’esprit edo aldartea ezagutzea. Lynn pertsonaiaren –ez euskaldunaren–  psikologiaz beste, Flora Ugalde, Faustino Iturbe edota Maite Lafôret-enak ere ezagutu behar ditugu.

Martutene “kakao mentala” da, zinez. Harri pertsonaiak  “¿Qué te parace?” galdetzen du. Ez “zer iruditzen?”. Aldiz, Lynn euskaraz saiatzen da. Izan ere, euskal pertsonaiak erdaraz mintzo eta bizi baitira funtsean. Euskaldunon kakao mentala naturala da.

Martutene, prefosta, euskalduntasunaz harago, pertsonon eguneroko harreman arrunten kontakizuna da. Zaila ez ezik, ezinezkoa da hitz batez nobela definitzea. Nolanahi den ere, Martutene gerontologia bereziki lantzen duen nobela delakoan nago. Zehatzago, protagonista nagusi Iñaki Abaituaren gerontofilia agertzen duen nobela da. Gizonen eta emakumeen arteko harremana da nobelaren leitmotiva. Idazlearen beraren adinaren eta bizitzaren esperientziatik, euskal emakume helduarekiko duen begirunetik –begirasun izugarritik– kontatua. Gizonen eta emakumeen ankerkeriak eta miseriak agertzen ditu Martutenek, gizon euskaldun baten begirunetik kontatuak. Ramon Saizarbitoria da narratzailea, bistan da. Berez eta izatez, voyeurismoaren paradigma da Martutene. Protagonista bakoitzarengan proiektatzen dituen milaka begiraden lekukotasun erraldoia. Pertsonaien begiradei bere begirasuna prestatzen die egileak. Begiradok euren izatearen  isla eta proiekzioa dira: euren baitatik ilkitzen eta euren baitaraino iristen diren begiradak.

    Martuteneko pertsonen arteko larrutzea ikaragarria da, larrutze morala zein emozionala. “Nik ez dut zurekin bizi naiz, literatura gaiaz baliatua izateko. Debekatzen dizut nitaz idaztea” dio Montauk-eko pertsonaia batek. Alabaina, Martinek ez dio idatz molde hori erabiltzeari muzin egiten. “Idazteko zailtasuna ideiak argi ez edukitzetik etorri ohi da batez ere”. Bestela esanda ere, idazleak bizitzeko zailtasunetik  –hobenetik askatzeko– idazten du, bake antzean bizi ahal izateko idatzi ere.

Mikel Asurmendi

Ramon Saizarbitoriaren Martutene (Erein)