Demagun… hizkuntzek ez dutela aberririk izango

2017-09-19  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

DSS2016. eu (Donostia, Europako Kultur
Hiriburua) ekimenaren enkarguz egina da.

Demagun ehun urte barru

Anjel Lertxundi

EIZIE, 2017

Uda giroan irakurri nuen Anjel Lertxundik egoki atondutako Demagun ehun urte barru liburua. Hainbat egileren artean egina, hainbat egileren elkarrizketek eta karta zuriek osatua, euskaldunak eta euskaldunak ez diren idazleen gutun-ez apailatua. Horregatik edo, besteak beste, liburua itzultzaileen idazletza izaeraren errekonozimendua berresteko sortua da.

Liburua, DSS2016. eu (Donostia, Europako Kultur Hiriburua) ekimenaren enkarguz egina da, euskara, Demagun ehun urte barru, bizirik izanen den nahikariaren menturaz.

DSS2016. eu-ko kultur programaren zuzendari Xabier Payak Karta zuri bat hasierako testuan azaltzen duenez, literatura arloari dagokion gutunen ardura Anjel Lertxundiren esku izan da. Horrela hasten da Lertxundiren idatzia: “Heriotzak luze saihetsezina du itzala…”. Euskararen heriotzaz ari da, bereziki. Hizkuntza gutxitu bateko idazle baten idazkia da, guztiz gomendagarria.

Witold Gombrowiczek Czleslaw Miloszi “Hemendik ehun urtera, artean gure hizkuntza existitzen bada…”, adierazi zion behinola. Esaldi horrek iradoki zion Lertxundiri liburuaren izenburua. Poloniar literaturaren etorkizunaz ari ziren Gombrowicz eta Milosz idazleak. Euskarazko literaturak kezkatua dihardu euskaldunak, besteak beste.

Lertxundik sei gonbidaturi karta jokoan aritzeko gonbidapena luzatu ostean, nork bere karta ekarri du euskararen etorkizunaren partidara. Idazle horien, baita kartak euskarara ekarri dituzten izenak ezagutzea jokoaren barnean uzten dizut. Zuk zeuk ediren itzazu, irakurle hori!

Lau izenekin salbuespena eginen dut, ez gainerako guztien karta edo gutunen gainetik daudelakoan, hala suertatu izan zaidalako baizik, karta jokoaren zoriaz nonbait.

Adan Kovacsics-ek Zertzelada apokaliptikoak (Bego Montorio idazlearen itzulpena) artikuluan dioenez, Anjel Lertxundiren Eskarmentuaren paperak liburu zoragarriak eman zion arreta: “Hedabideek, beren kodea propioa landu ordez, hizkera demokratikoa imitatzen dute, eta, are okerragoa dena, hizkera demokratikoari bermea ematen diote”. Testu luzeago bateko (85. orrialdekoa) pasartetxoa baino ez da. Hori irakurrita, kazetaria naizen aldetik, idazteko gogoa eta barrena irauli egin zait aspaldi honetan.

Laugarren idazlea Harkaitz Cano da. Agente bikoitz baten aitorpenak izena du bere karta edo gutun jokoak. Aipatu gabeko idazleen pasarte zenbaiten harian idatzita dago, bere ohiko trebetasunez. Idazlearen aberriaz ari da Cano, besteak beste. Idazle bik –zure esku euren gutunak irekitzea– diotenez, euren aberria “lengoaia da eta ez hizkuntza”. Canok aldiz, bera are idazleagoa dela dio, beste idazle baten itzultzaile ari denean, beste idazlearen larruan sartzen denean. Gero eta gehiago, bere aberria itzulpena dela sentitzen du Canok, ez hizkuntza, ezta lengoaia ere, itzulpenaren ariketa da bere aberria.

Uda joan da. Demagun ehun urte barru buruan iltzatu zitzaidan uda giroan. Areago (h)iltzatu ere, inor gutxik deus gutxi esan duelako liburuaz.

Iruzkin zuri hau jalgi zait, udaminaren ostean. Zuri berriz, balizko irakurle horri, beste hamaika  iradokizun desio dizut, idazle hauen guztien karta joko eta gutun trukeen nondik norakoak idoro ahal eta nahi izatea.

P. S.: Udan ere bai, Harkaitz Canoren Gehiago gustatu zitzaidan zure aurreko liburua narrazioa irakurri nuen Berria-ko Udagiroan. Samina ez ezik, bihozmina eragin zidan. Idazle hagitz iaioa da Cano. Istorioa ez zen hemendik ehun urtera kokatua, Demagun ehun urte barru gertatua, gaur gaurko errealitate itzulezina edo saihestezina narratzen du. Hona, narrazioaren pasarte bat: “Barka gordin izatea, baina norbaitek esan behar dizue: aspaldian ez dik inork libururik irakurtzen”.

“Telebista nork bere txokoan entzutekoa da”

2017-08-21  //  (C)politika, Hedabideak  //  Iruzkinik ez

Garrotxako Beget herriko Estelada, esteladetako bat.

Gure lurraldetik harago eraman ohi gaituzte oporrek. Gironako Garrotxan egon gara. Honatx hainbat burutapen, opor osteko buruko armiarma-sarea astintzeko.

Katalunia osoa ez omen da Girona. Garrotxa “Katalunia sakona omen da”. Hizkuntzari dagokionez, elebakarra. Horregatik edo, atzerrian egon gara. Bertako mintzoak, gutiz gehienak, tokiko erakunde, merkataritza-gune, baita multinazionalen testu eta iragarkiak katalanez entzun edo irakurri ditugu, huts-hutsean. Hitz batez, Espainiako legeditik at bizi dira. Ez dute Espainiako Konstituzioak agintzen duen elebitasuna betetzen.

Espainiako EAEko delegatu ohi Carlos Urquijo heldu zitzaidan gogora. Katalanek ez dute betetzen Euskal Herrian aplikatu eta euskaldunok betetzen dugun legedia, Espainiak (Konstituzioak eta bere Gobernuak) ez du bere legedia Katalunian betetzen, hara. Eta pentsu dut, hori indar korrelazioaren ondorioa da, baina ez indar politikoen arteko indar korrelazioaren ondorioa soilik, ez Espainiako eta Kataluniako gobernuen arteko indar korrelazioaren ondorioa soilik, jendarte katalanaren eta berau gobernatzen dutenen arteko harreman korrelazioaren ondorioa baizik.

Tabernetan edo ostatuetan, hots, leku publikoetan telebistak itzalita zeuden. Euskal Herrian, aldiz, festaz festa, kontsumoz blai, telebistak piztuta izaten dira 24 orduz, ozen, algaraka, pantaila bat ez ezik bizpahiru, barra-barra: A3, T5, Cuatro, TV1 eta abar, hots, espainiar kateak nagusi.

Ostatu hartu genuen lekuko langile bati telebista itzalita egotearen arrazoiaz galdetuta: “Telebista nork bere txokoan entzutekoa da. Guk gurean eta leku publikoetan arrazoi bereziren bat izaten denean baino ez dugu pizten”.

Hori neukan gogoan, gaur idazteko. Anartean, Bartzelonan eta Katalunian Estatu Islamikoak egindako sarraskiak ezagutuko ditugu. Hemen ARGIAko lankideen informazioa eta aburuak, zein baino zein interesgarriagoa.

Ez dakit datorren urrian Kataluniako Gobernuak iragarri duen erreferenduma eginen denentz, ez dakit ere Katalunia Estatu independentea bilakatuko den datorren urtean. Politika jarduerak hamaika amarru erabili baitezake jendartea neutralizatzeko, bere armiarma-sarean harrapatzeko. Ugari dira armiarma-sareak, horietako bat Espainiako hedabideek (A3, T5, Cuatro, TV1 eta abar) ehundua.

Edonola dela ere, nago Kataluniako jendarteak –edo Garrotxako jendarteak bederen– berezko sare soziala ehundu duela aspalditik. Atentatuen ondoriozko mina ez dutela A3, T5, Cuatro, TV1 hedabide espainiarrei begira jasan eta pairatu, alafede.

Franko hil zuten egunak

2017-06-28  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Basques’ Harbour

Basques’ Harboureko idazlea, Dani Blancoren begietan.

Franco hil zuten egunak

Koldo Izagirre

Susa, 2016

Franko hil zuten egunak gisara endelegatu daiteke Franco hil zuten egunak. Franco hil zuten egunetan naski, pentsa dezakezun baino jende gutxixeago hil zuten. Franko hil zuten egunetan hildakoak ez baitziren hainbeste izan. Bakar bat hila ere franko izan arren. Franco franko izan arren.

Nolanahi (izan) zen ere, frankismoak hil eta errepresaliatu zituenen gogoa nahigabetzea lortu zuen behin betiko, euskaldunon gogoa hil zuen, baita joputasuna gauzatzen hasi ere. Gerraostekoa, behin betiko frankismo ostea bihurtzerainokoa.

Altza Antxo Pasaiako idazleak beste bederatzi kontu gehitu dizkio Basques’ Harboureko narrazio bildumari. Franco hil zuten egunak narrazio bilduma nobela grisa gisan endelegatu daiteke, grisa ez ezik beltza baita. Pertsonaiak ez dira kontu bakarrekoak sarritan, haietako hainbat berberak baitira eta bereak eta bi agertzen baitituzte kontutik kontura.

Franco hil zuten egunak kontu bilduma eleberritsuan, hots, Generalisimoa-ren azken urtean, genero franko zebilen karriketan, nasai eta nahasia, frankismopeko pertsonak nahiz haren aldekoak. Garaiko espirituari zor, gizonezkoak dira nagusi, baina emakumezkoek badute tokia, tokia eta berezko jitea ukan ere. Pertsonaiak idazleak eraikitzen ditu bistan da, eta honen irudigintzan, xumeak dira, herritar xaloak lainoak. Gehienak.

Franco galegoa zen, baita galego franko Basques’ Harbouren habitatu ere, euskaldun izanagatik. Patxi-ren seme franko izan zen portuan, lehorrean nola putzuan, kaskagorriak hala nola pepe beltzak: futbolariak, pilotariak, tabernariak, zamaketariak, fotografoak, marrazkilariak hala poliziak nola apaizak. Besteak beste.

Kirolak badu munta, Franco nola Uzkudun ez da bakarra. Urtain franko dabil portuan.

Apaizak ari dira ere, erregimenean errejimen egin beharko zuketenak nahiz txol komunistak. Don Serapio tartean dabil ere, besteak beste.

Franco hil zuten egunetan, espainiar soldadu izanagatik, euskaldunak Marokoaren kausaren alde behartu zitzaketen, baita, hala berean, eurena bezalako zapaldutako herri sahararren aurka egin ere.

Franco hil zuten egunak urteak izan ziren. Frankok nahi izan zuten zerbaiten alde hil egin –elosegitarrak ziren, Joseba Elosegi bakarra izan arren–, kausa baten alde bizi edo kausa baten kontra hil ere, euskaraz batzuek erdaraz gehienek. Ia denak jopuak ziren, haatik, Basques’ Harboureko herritarrek beren identitatea zuten, Donostia zuten City eta Hendaia edota Biarritz ihes bide.

Franco hil zuten egunak, gogo franko eta askoren espiritu saindua hil zituzten egunak, ongi behatzeko prismatiko bereziak behar dituzu. Eszenak angelu askotarikorik deskribatuta baitakartza kontu bakoitzak. Kontu nobelatsu hauek askotariko prismak eskaintzen dizkizute, eta zenbaitetan, periskopio baten beharra ukanen duzu. Zinemak badu munta literatura (h)onetan.

Franco hil zuten egunak ez ziren goxoak izan, eta idazlearen kontatzeko moldea ere ez da goxoa, ez da goxoki izkiriatua orduan. Ez, afera entonces-koa da, baita oraingoa ere! Franko hil zuten egunetako pertsonaien gogo espiritu asaldatuak eta nahigabetuak kako orratzez josiak dira.

Gerra osteko 40 urteko bakealdiaren ostean, beste 40 urteko joan dira, bake duinik gabe edo debaldeko baketan. Eta, naski, 40 urte gehiago ez dira nahikoa izango Franco hil nahi zutenen gogoa berpizteko, ezta Koldo Izagirreren literatura jaidura barneratu ahal izateko ere.

Faxisten Altxamendu Nazionalaren legea ezarririk, hura legezkoa izan zen, bizitakoa ez-goxoa izan zen legez. Baina aizu, gaur egun, legezkoa haizu ere bilakatu da. Non dago eusko gudarien odola non euskaldunon gogoa?

Franco hil zuten egunak leitu ostean, Franco hil gura zutenen gogoa ahitze bidean begitandu zait. Franco izan zein Churchill izan, su-hartzaileak, Basques’ Harboureko zamaketariak kargatzera kondenatuta daude betiko, egarri egunak izanen dira berriz ere portu aldean.

Non dago Basques’ Harbour? galdetzen badidazu, ez dizut mapa bat eskainiko. Eta ez da, galdu naizelako. Zinez mintzo naiz, ez naiz heroia. Ez nabil ez zaitez portu bila ibili. Ez dut erantzunik behar, ezta zuk ere. Ez baitut galdera egiten.

Non dago eusko gudarien odola non euskaldunon gogoa? galdera eginda ere, ez baitut galdera egiten.

Lurrikara ostean barealdia eta sisteman segitzeko irrika

2017-06-22  //  Sailkatugabeak  //  Iruzkinik ez

François Bayrou Gobernutik kanpo geratu da, baina boterearen sehaskan kulunka jarraitzeko prest.

Hiru aste dira Macron presidenteak LRko Édouard Philippe lehen ministroa izendatu zuela, baita bigarren honek gobernua ere. Atzo berritu zuen berau, lau ministroren dimisioa eman ostean. Frantzia ez da horren handia, ez bere demokrazia behintzat.

Frantziak gobernu berria dauka. Lehendabizikoa lanean hasi gabe, lau ministro kendu (Lurralde Kohesiorako Ferrand, Justizia ministro Bayrou, Europako gaien ministroa Sarnez eta Armadako ministroa Goulard), beste hainbeste izendatu eta aitzina.

Ez du merezi ministroen izen berriak idazteak, agian bihar, etzi edo etzidamu berridatzi beharko baitira.

Justiziaren ikerketak direla eta, lau ministroek dimisioa eman behar izan dute. Bitxia da gero, presidentzialetarako kanpaina hasi zenetik, erreskadan atera dira hainbat politikoren kudeaketan irregulartasunak: François Fillon (LR), Marine Le Pen (FN), Bruno Le Roux (PS)  …

Horiei azken lauak gehitu behar zaizkie. Errepublikaren sistema politikoa ustelduta dago. Alderdi guztietako kideren bat (argitara eman direnen kasuak, bistan da) dago justiziak ikertuta: dela FN, dela LR, dela PS dela, dela MoDem alderdietakoren bat edo beste. Hots, boterearen karguetan kulunkatu diren politikariak.

Errepublikaren stabilissement-ek Macron aratzaren karta jokatu du: En Marche alderdia purua eta aratza baita jaiotzetik, nahiz eta Macron beraren diru lorpenetan zalantzak izan, zenbait hedabidek salatu dutenez. Finantza gizona izaki, bere ondarea ez bide da oso molde erregularrean “eraikia” izan.

Zer nahi gisaz, Emmanuel Macron Frantziako presidente da, eta justiziaren aurrean “babestuta” dagoenez, bere nahieran egin dezake aitzina, hots, politikaren hariak bere gurarira mugitu ditzake.

Ezin da bestela ulertu, edo ulertu bai, politika jukutrien jarduera bilakatu baita. Alegia, Macronek alderdi baten beharra zeukan, eta MoDem izan du lagun Eliseora iritsi bitartean, baita Asanblea Nazionalean En Marchek gehiengo osoa lortu bitartean. Erran nahi baita, Gobernuak Legebiltzarraren diputatuen gehienen babesa ziurtatu ondoren, En Marchen diputatueena, zertarako Bayrouren alderdiaren babesa?

Politika posibilismoaren artea izatetik “profesional”-en artea izatera pasa da, edota  “profesional”-en jarduera da oroz gainetik, baita demokraziaren sehaska aratzean ere. Frantzian Handian, alegia.

Hona adibide esanguratsuak:

– Eskuina zatituta da. Hauteskunde kanpainan elkarrekin aritu diren Les Républicains (LR) eta UDI (Batasun Demokrata Independentea) alderdiek bi talde osatuko dute Legebiltzarrean. Alabaina, bi alderditako 40 diputatu prest daude Macronen hainbat neurri politiko babesteko.

– Bayrouk Gobernua utzi behar izan du, Macron presidentearen zein Philippe lehen ministroaren hainbat jokamolderen aurka dagoela aditzera emanda ere. Hala ere, “justizia ministro ohia”k (hori sarkasmoa, hiru astez ministro izana, alegia) Macron eta Gobernua sostengatuko dituela dio.

– Areago, Frantziako Gobernuan MoDem alderdiko bi estatu idazkari izanen dira: Jacqueline Gourault, Barne ministroaren ondoko estatu idazkari , eta Genevieve Darrieusecq, Florence Parly Armada ministroaren ondoan. Biak ala biak Bayrouren hurbilekoak.

– Bayrouk eta MoDemek jarduera eta kudeaketa politiko guztiak legearen barnean egin omen dituzte. Justizia beraiekin injustua dela diote, hala ere, sistemaren “in-justizia” onartzen dute, sistemaren barnean segitzearen truke.

– Lurrikara ostean heldu da barealdia eta sisteman segitzeko irrika. Boterearen sehaskan kulunka jarraitzeko, alegia.

Deserrotzetik berrerrotzerako esperientzia: bizipenak eta ametsak

2017-06-15  //  Sailkatugabeak  //  Iruzkinik ez

“Deserria haurtzaro” Maddi Zubeldia idazlearen estreinako nobela da.

Deserria haurtzaro

Maddi Zubeldia

Elkar, 2017

Maddi Zubeldia irakasle ari da, berrogei urtez honezkero. Doinuaren eta hitzaren dohainak haur eta nerabeei eskaini dizkie nahasiki.

Musikari gisa ezagutu dugu azken bost urteotan, H-Eden taldearen kantaria eta arima baita. Hamaika aztarna (2013) eta Intimitatean (2015) diskoak kaleratu ditu, baita hainbat poema ezagutzera eman ere. Euskal doinu eta letretan aldian behin plazaratzen den kasuetako bat da, bakan eta bitxia. Bere ele kantatuak dastatu izan ditugu, eta berriki, hitz-lauz landua idatzirik jalgi da plazara..

Deserria haurtzaro nobela Maddi Zubeldiaren estreinako ekarpena da. Berau idazteko bere mundualdiko bidaia edota esperientzia hartu ditu ardatz. Hots, lan autobiografikoa da, bi partetan emana –erran gabe doa, literatura emari autobiografikoa izaten da hein batean edo bestean–. Lehen zatian, Ana da protagonista; bigarrenean, Mila. Epilogoa ere badakar nobelak.

Deserria haurtzaro izenburuak nobelaren gai nagusia salatzen du: Ana (Espainiako ) 1936ko gerra osteko familia batean sorturiko haurra da, Gipuzkoatik –Hego Euskal Herritik– Landak eskualde aldera –Frantziara, alegia– bizitzera aldatzen dena, lan egin beharra dela eta.

1. partearen ezaugarri nagusiak bi dira: egileak Landak eskualdeari buruzko ezaugarri sozial eta kulturalen azalpen doituak egiten ditu, baita pertsonaien deskribapen bipilak egin ere. Gurasoetatik hasita, familia-kideak eta tokiko lagunak ederki erretratatu ditu idazleak. Nobela, deserrotze batetik berrerrotze baterako esperientzia da, hainbat istorioz harilkatutakoa. Deserria haurtzaro-aren funtsa, oroi-mina eta herrimina dira. Beste ezaugarria, nobelaren ardatza: Anaren amets bidaiak dira. Horiexek berak izaki lehen parte honen bi atalen izenburuak: Amets bidaiak eta Azken amets-bidaia.

2. partea: Ana protagonista haurtzarotik helarora aldatzen da, Ana baina ez dago jada. Mila izeneko gaztetxoa bilakatua da protagonista. Familia Landetatik Ziburura aldatu da. Euskal Herrian bizi da. Lapurdin. Parte honek ere merezi du, merezi duenez, Lapurdi aldeko jendartea amiñi ezagutu alderat, besteak beste. Ez da gizarte horren erretratu soilik ageri horregatik. Ametsek eta bizi-bidaiek harat eta honat bide egiten dute. Pertsonaien oroi-mina arnasten dugu irakurleok, euren nostalgia geurea ere badela sentituz. Bigarren parte honetan, nobela harilkatzen dituen gaiak eta bizipenak biderkatzen dira. Hartara, gaiak gai, pertsonaiak pertsonaia, horiek guztiak zuri kausitzea eta uztartzea dagozkizu irakurle. Deserria haurtzaro ezagutzeak merezi dizu inolaz ere.

Nire epilogoa: deus aitzin, erran dezadan Deserria haurtzaro nobela duina dela. Maddi Zubeldiaren idazmoldea goxoa, berezkoa eta preziagarria da. “Baina” bakarra, nork bere baina(k) bizi ditu eta, baina madarikatua(k):

Literatura esperientziaren eta imajinazioaren ondorio eta emaria da. Nobela honetan, esperientziaren eta amets-bidaien bidezko kontakizunak uztartzen dira. Literaturgintzan bi ezaugarri horien uztartzea lantegi zaila begitantzen zait. Hein batean, bi alde horien uztarketa egin zait trabagarriena nobelan.

Edonola den ere, hori nire “baina” baino ez da. Literaturan nola bizitzan, gustuak eta gustuak daude, norberaren aburuak aburu baino ez dira, izan ere.

Lander Garro: “Adiorik ez Hasier. Eta barka laudorioak”.

2017-06-08  //  (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Lander Garrok Akelarreko kideen esker oneko hitzak jaso zituen ekitadiaren amaieran.

VIII. Irakurraldi Publikoa Euskaraz egin zen atzo Hendaiako Mediatekan, Lander Garroren Gerra txikia nobela irakurri genuen.

Hasier Etxeberria omendua izan zen.

Hasier Etxeberria oroit, Lander Garrok irakurri zuen testua duzu jarraian.

Hasier Etxeberriari gorazarre:

Zentzu handia dauka gaur hemen, Hendaian, mugan, euskarazko liburu baten bueltan gabiltzala, Hasier Etxeberria gogoratzeak. Literatura eta herrigintza, biak lotzen dira ekimen xume eta eder honetan. Literatura, letrekiko pasioa, eta herrigintza, euskaraz mintzo den nazioa sendotzeko eta zabaltzeko xedea. Biak baitzituen gogoko Hasierrek, eta biengatik nekagaitz jardun baitzuen bere bizitza guztian.

Bai, Hasier zirikatzailea izan zen. Zirikatzaile elegantea, esan dezagun. Ez zen politikaria. Bere kulturak zer behar zuen detektatu, eta martxan jartzen zen segituan, eta ez zuen erreparorik alor batetik bestera jauzi egiteko. Ibili zitekeen letretan, ibil zitekeen telebistan, dokumentalgintzan, kazetaritza idatzian, blogetan, sare sozialetan.

Gauza ederren miresle sutsua eta defendatzaile amorratua zen, sinetsita baitzegoen horixe, edertasuna, bikaintasuna zela geure aberriaren etorkizuna. Bai, politika ere bai, baina geu, sorkuntzan genbiltzanok sorkuntzan jardun behar genuen sinismen osoa zuen, eta hori ahalik eta txukunen, ahalik eta lehiakorren egiteko grina ikaragarria zeukan. Artistak bilatu, eta bere ingurura biltzea zuen gustuko, animatzea, xaxatzea, gogoz betetzea.

Ez dut erraz ahaztuko bere etxeko mahaiaren bueltan bildu ninduen lehen eguna. Pribilegiatua sentitu nintzen, bai harrera ederra egin zidalako, eta bai hark hala sentiarazi nahi ninduelako. Enpresa handia zen beratzat euskalgintza, eta horretan zenbiltzala ikusten zuenean, enpresa eder horretako parte sentiarazten zizun, jarrai zenezan, ez zenezan amore eman; izan ere, sorkuntzaren mundua gogorra, txiroa eta esker txarrekoa baita. Bide bat bakartasunezkoa, arantzaz betea. Bazekien hark hori, eta bidea urratzen laguntzearren, goxo hartzen zintuen.

Amorratu egiten zuen utzikeriak, ertainkeriak, zabarkeriak. Sumindu egiten zen nolanahi egindako gauzekin, erasotua sentitzeraino sumindu ere. Gaizki egindakoak, bere komunitatearen kontrako lehergailu txikiak lez hartzen zituen. Nahikoa desprestigio ez, eta gainera hau jan beharra, esaten zuen. Barre egiten nuen bere moko fin horrekin, ulertzen nuen, eta konpartitzen nuen sentimendua, neurri batean behintzat.

Beti esaten den gauza bat da, norbait joaten denean bere hutsunea betetzen zaila izango dela. Hala da, maite ditugunak, maitatze hutsez uzten digute hutsune bat sendaezina. Baina Hasierren kasuan fabrikatutako esaldi horrek zentzu erraldoia hartzen du. Zeren eta beste garai bateko gizona baitzen, entregatua, abertzalea, eskuzabala bere ekinean, urratzailea eta eraikitzailea. Bere esku hutsez dozenaka zera sortu zituen geure hizkuntzak autopistak izan zitzan, geure hizkuntzak balio zezan komunikatzeko, bizitzeko, gozatzeko, harro egoteko, erakusteko, erreafirmatzeko. Nola ordezkatzen da hori guztia?

Adiorik ez Hasier. Eta barka laudorioak.

Sufrimenduaren esperientzia da bidaiatzearen giltza

2017-05-26  //  (E)gizartea  //  Iruzkinik ez

Gaur betetzen ditu urteak Julio Villar Gurrutxagak (Donostia, 1943). Bidaia bizimodu bihurtu duen gizona, bidaiaria bilakatutako eskalatzailea. ZORIONAK! URTE ASKOTARAKO!

Julio Villar Gurrutxaga, 2017

Julio Villar Gurrutxaga donostiarrak Araban du aitaren aldetiko jatorria, Gipuzkoako Oiartzunen amarena.

Gaztetan mendiak maite zituen, haiek eskalatzea batez ere. Istripu batek aldenarazi zuen menditik urte askoan, ordainetan, gertakari hark itsasoan barrena abiarazi zuen. Bost urteko munduko bira egin ostean mendira itzuli zen.

Mendizalea bai, goi-mendizalea ere, baina eskalatzaile hura bidaiaria bilakatu da oroz gain. 1980ko hamarkadatik txangoak dira bere bizibidea. Hamar lagunen taldea osatu eta zazpi-zortzi egunetako oinezko bidaiak egiten ditu.

Berarekin bidaiatu dugunok txango horien esperientziaren zoria ezagutu dugu.

Kazetari naizen aldetik, “honetaz eta hartaz galdetu Juliori!”,  esan ohi dit jendeak. Bere “pentsamenduaz”, alegia. Julio baina, ez da gizon baitezpada pentsalaria. Ekintzailea da. Naturazalea da. Beste edozein mortalen parekoa da. Ez zaio mitifikatzea laket. Ez galdetu berari egindako kilometroez, gora bidean egindako metroez ere ez. “Denbora”k eta “neurria”k ez dute bere solasean aparteko muntarik. Aitzitik.

Adibidez, herrixka edo leku batera heldu gara txangozaleak, eroso gaude. Erosoegi, akaso? Horrela sentitzen hasten garenean, Juliok aisialdia bertan behera uzten du tanpez: “Aurrera” dio. Deskuidatuz gero oinetakoak erantzita zaude, baina aurrera segitzeko tenorea heldu da, ia ohartu gabe.

Natura da Julioren onura eta ardura. Natura errespetatzeaz gain, hurkoaren espazioa ez inbaditzea izaten da Julioren nahia. Hurkoen bizitokiak, hala elizen nola tokiko gune berezien inguruak beharraren arabera “baliatzea” gustatzen zaio. Erabili behar badira, erabili, baina besteena behar denean doi-doia baliatu ohi du.

Ez da aise jendeok harremanetan ongi moldatzea, pertsona bakoitzak bere ezaugarriak baititu. Sobera hitz egiten dutenak daude eta oso gutxi hitz egiten dutenak. Indartsu dabiltzanak eta nekez ibili dabiltzanak ere bai. Nola lortu denen arteko oreka eta harmonia?

Oinez bidaiatzea ez da samurra, naturak agintzen baitu. Haatik, Juliok taldearen harmonia atxikitzeko giltza dauka. Zein ote? Xabier Leteren esaera honek argituko dizu bidea: “Sufrimenduaren esperientzia da gizatasunaren giltza”.

Hots, “sufrimenduaren esperientzia da bidaiatzearen giltza”.  

 *  *  *
Julio Villarren bi aburu, euskal alpismoaz eta Viaje a pie liburuaz

Punta-puntako herrialde txikia
“Euskal alpinismoa punta-puntakoa izan da. Ez agian onena, baina Euskal Herriak mendizale asko eta maila handikoak eman ditu. Espainiako Estatuan ez dago herrialde honetan beste mendi, ertz, pareta edo zortzi milako mendiak igo dituen jendea. Azken hamar urtetan hala ere, jatsi da mendizaleen kopurua. Gure garaian, eta ondoren ere bai, Alpeetan Gipuzkoako gazte asko ibiltzen ziren, frantses eta aleman adina entzuten genuen euskara Mont Blanc mendian. Eta herrialde hau txikia da”.

Juliok “Viaje a pie” liburuari “Mar de nubes” gehitu dio azken edizioan. (SUA EDIZIOAK, 2016)

Viaje a pie-n dago Julioren esentzia
“Viaje a pie liburuaren bizimoduarekin identifikatzen naiz, bere filosofiarekin, Eh Petrel-ekin baino gehiago; gaur egun, noski. Ni naizenarekin antza gehiago dauka. Adin honetara iritsita, liburuan ageri dena gustatzen zait egitea. Bidaia hori, oso gazte nintzela egin nuen, munduaren bira amaitu eta Everestera joan aurretik, 30 urte inguru neukan. Liburuaren kontrazaleko argazkia gerokoa da. Beste bidaia bat idatzi beharko banu, horren antzekoa litzateke. Inozoa da zenbaitetan, baina nire esentzia hor dago. Zenbait lerro gaizki idatzita daude, zuzendu gabe, baina esentzia da gorde nahi dudana”.

Oharra: Heldu den udan, ARGIAk GAKOAK aldizkaria kaleratuko du. Hona hemen, elkarrizketaren lehen partea. Hemen, osoa.

Julio Villar: “Nabigatzen hasi nintzenean, mundua birjina zegoen, London, Stevenson edota Melville-n mundua zen”

2017-05-26  //  (E)gizartea, Kirola  //  Iruzkinik ez

     Julio Villar, bidaiaria bilakatutako eskalatzailea

Viaje a pie / Mar de nubes  liburuaren karietara egindako elkarrizketa batean: “Uste dut garai ederrean jaio nintzela, mundua oraindik mundu zenean”,  adierazi zenuen.
Egia da, mundua orduan ia ukitu gabe zegoen. Ni mendira joaten nintzen eta hutsik aurkitzen nuen. Pentsa, Naranjo mendiaren [Urriellu edo Naranjo de Bulnes] mendebaldekoa egin genuenean behin baino ez zen egina –guk baino urte bat lehenago igo zuten lehen aldiz–, eta hurrengo igoera-eskalada bospasei urte geroago egin zen. Egun ez duzu mendi bat horrela aurkituko, jendez beterik daude ia beti. Mendia masifikatu da, hiriko jendea mendiaren konkistara joan da. 1960ko hasierako urteez ari naiz. Geroago, nabigatzen hasi nintzenean, mundua birjina zegoen, Jack London, Robert Louis Stevenson edota Herman Melville-n mundua zen… Irla batera arribatu eta bi hilabetez bakarrik egoten zinen zu eta natiboak. Mundua liluragarria zen.

Hitz egin iezaguzu haur edota nerabe garaiaz.
1943 urtekoa naiz, Donostian bizi nintzen umetan. Gure etxean asko hitz egiten genuen bidaiatzeaz, sei anaia-arreba ginen, gurasoek ezin zuten bidaiatu noski, baina bidaia imajinarioak egiten genituen. Hara, askotan kontatu dut eta errepikatzen naiz… [isilunea, irribarretsu]. Ez zait gustatzen gaua bera errepikatzea. Jendea hurbiltzen da niregana iraganeko kontuen jakin minez, baina uko egiten diot kontatzeari, zeren eta errepikatzearen errepikatzeaz, urrutiko historia hori erdi-gezur erdi-egia bihurtzen da.

Tira, nire haurtzaroa? Bada, oroit dut, hemen, Donostiako kaian, ibiltzen ginela neguan, arrantzaleen barkuak zeuden; beren kaboek ura jariotzen, zirimiria, hori ere ez dago gaur egun, hirian ez du-eta euririk egiten. Haurtzaro zoriontsua izan nuen, babestua. Uste dut jaio nintzela leku egoki batean, une on batean, gerraostean. Familiak ongi babestu ninduen, bizitza zoriontsu eta erraza izan nuen.

Lehen bidaia bederatzi urtetan egin nuen, Alemaniara. Izeba bat genuen han, urte batez egon nintzen. II. Mundu Gerraren ondorenean, dena aiurritan zegoen. Ni iparramerikarrek okupatutako zonaldean bizi nintzen, baina frantsesek okupatutako aldera joaten nintzen. Finthen zen herria, Mainz hiriaren inguruan, Rhin ibaiaren beste aldean. Frantsesa ikasia nuen apur bat hemen, eta frantses eskolara joaten nintzen. Frantsesa eta alemana ikasi nituen, gutxi-asko aldi berean. Han ere garai zoriontsua bizi izan nuen, mutiko txikerra nintzen, esperientzia anitz izan nituen. Lehen neskalaguna bederatzi  urterekin izan nuen, burua kentzen zidan. Hamabost urte geroago ikusi nuen berriz, eta burua are gorago zeukan, baita 50 kilo gehiago ere. Ederra benetan! Bestalde, elizako kontuak eta inauteriak ere gogoratzen ditut. Halaber, Mainz ibai handian gabarra trafikoa handia zegoen eta hozten zenean patinatzera joaten ginen.

Euskal Herria berriz, zer zen mundu hura?
Francoren garaiak ziren, ni ez nintzen gauza askoz konturatzen, baina Franco presente zegoen; arrazoinamendua, besteak beste. Hitz egiteko beldurra zegoen, baina nik bederatzi urte nituen eta… La Pirenaica irratia entzuten genuen, hemen gertatzen zenaz Frantziatik kontatua jakiten genuen. Gu ez ginen ezertaz konturatzen, artean ez zegoen Francoren kontrako jarrerarik, agerian behintzat, geroago agertuko zena. Jendea beldurtuta bizi zen. Gaiak tabu edo isilpekoak zeuden.

Zer-nolako ikasle zinen?
Ikasle erdipurdikoa izan nintzen, nota onak ateratzen nituen intereseko gaietan eta txarrak interesa pizten ez zidaten materietan. Orokorrean, “gainditzen” duen horietako bat nintzen, batzuetan ongi eta bestetan suspentsoak ateratzen zituen horietako bat, beraz, azterketak irailerako uzten nituen. Beno, merkatal ikasketak egin nituen, batere gustatzen ez zitzaizkidan, ez orduan ez gaur. Nire lagun asko kutxa edo bankuetan hasi ziren lanean, Guipuzcoanoan adibidez. Nik Vizcaya Bankurako oposaketak egin nituen eta suertez suspenditu egin nituen. Hor okertu edo zuzendu zen nire bizitza.

Euskaldunon historiaren kakorratz-lan gaitza

2017-04-26  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

“Elkarrekin esnatzeko ordua” Kirmen Uriberen hirugarren nobela da. 111 Akademiako kideek berriki saritua izan da.

Elkarrekin esnatzeko ordua

Kirmen Uribe

Susa, 2016

Euskaldunon historiaren kakorratz-lan gaitza
(Literat-a-rria, literat-e-rria, literat-i-rria, literat-o-rria, literat-u-rrea)

Erran dezadan deus aitzin, Kirmen Uriberen aurreneko bi nobelei buruzko iruzkinak egin ditut. Eta uste dut, ez egilearen gogoa, ez eta irakurle askoren oniritzia ere bereganatu zituztela biek ala biek. Baliteke ere, hirugarren honekin berdin izatea. Nire iruzkinak inpresionistak dira oro har, baina egiari zor, iritzia ematea ere saihestezina suertatu ohi zait.

Harira. Harian, nobelaren nondik norakoak azaldu beharko nituzke, irakurleari pistak eman aldera. Alabaina, zeregin hori bide-z-orretik eginen dut, izan ere, gura duenak webgune honetan dauka nobelaren tesia. Halaber, nobelari buruzko hainbat kritika irakurri nahi duenak, hona hemen.

Espainiako Sari Nazionala ezagutu aitzin eman nuen Bilbao-New York-Bilbao nobelaz nire juzkua. Funtsean, nobela horretan nobelagilea narratzailea baino poeta zela idatzi nuen, Bitartean heldu eskutik liburuaren poeta ageri zela, nolabait erranik

Mussche nobelaren karietara, “kurloiaganako ene pertzepzioa” azaldu nuen. Funtsean, aurrekoaren segidan, nobela oso “didaktikoa” begitandu zitzaidan. Hots, “literatura” baino “lengoaia” nagusitzen zela istorioan.

Elkarrekin esnatzeko ordua nobelan, berriz, –111 Akademiako kideek nobela berau saritu dutela jakin nuen unetsuan ari nintzen iruzkin hau idazten–  nobelagilearen estiloa ez dela aldatu erran nezake. Uribek ederto idazten du, lengoaia ontsa menperatzen du, goxo idazten du. Elkarrekin esnatzeko ordua osatzeko lan gaitza egina du, bai iragan mendeko euskaldunon historiaz , baita orobat berean ageri diren pertsonei buruzkoaz.

Elkarrekin esnatzeko ordua 1936ko Espainiako Gerraz geroztiko euskaldunon historiaren kakorratz-lan  gaitza da. Lan itzela, zinez. Betiere, edo alabaina, nobela izanagatik, erran behar da, protagonistak “pertsonak” direla eta ez “pertsonaiak”. Idazleak berak eman du horren arrazoia. Nobela generoa, bere jite eta aiurria, beti izanen da eztabaidagai. Nobela hau horren lekuko.

Alta bada, neronek estimatzen dudan “literatura” –literaturaren zantzua edota zentzua– nobela honen atal bakoitzaren hastapenean kausitu dut. Horrela izan zait komunzki Kirmen Uriberen literatura(enea)n–. Gainerakoan, ez naiz luzamenduan galduko, ez dut irakurle inoren gogoa zapuztu nahi ere, ezta Uriberen estiloko zein den gehien “hastiatzen” nauen ezaugarria azalduko ere. Hori egitea ez da goxoa izaten, ez da ongi ikusia ere, ez da “literaturalki  korrektoa”. Hots, hori ongi egiteko Kirmen Uribek bezain ongi menderatu behar da lengoaia. Adeitsuki diot, idazlearekiko abegikor eta irakurlearekiko begirunez.

Kirmen Uriberen Elkarrekin esnatzeko ordua aintzat hartzen dut. Nik (ere) “elkarrekin esnatzeko ordua” hurren antza sentitu dut, alabaina, batzuek literatura ura gaia legez bizi dugu, gai liluragoa legetxe.

Ura, gaitzat harturik, literaturak lengoaiak eskas dituen koloregabetasun, usaingabetasun eta zaporegabetasuna helarazi behar dizkio irakurleari. Kirmenen nobelagintzan, Kirmen Uriberen ura (h)arria da, (h)erria da, (i)rria da, (o)rria da, (u)rrea da, alta bada, bere lengoaiak iradokitzen didan literat-urak asetzen nauen arren, ez nau liluratzen. Literatura nola ura, nork bere ahogozokoa.

Haatik, erran nezake, hirugarren nobela hau dela gehien harritu nauena. Harritu, harritzearen zentzu baikorrenean. Uste dut, aurreko nobelen aldean, hirugarren hau dela hobekien egokitzen dena idazlearen estilo eta dohainetara, edo besterik  erranik, Elkarrekin esnatzeko ordua Uriberen estiloarekin eta dohainekin ongi baino hobeto ezkontzen dela.

Literat(a)rria, literat(e)rria, literat(i)rria, literat(o)rria, literat(u)rrea. Ttakun ttakun, txukun-txukun, goxo-goxo. Bilboko poeta Gabriel Aresti handia gogoan, Harri eta herri goretsiz, herri hau eta bere literatura aupatu nahian, Elkarrekin esnatzeko ordua nobelak harritu ez ezik herriratu nau. Berriro diot, geure historiaren kakorratz-lan gaitza da Kirmen Uribek egindakoa.

Beñat izeneko bati… (Nazioa kontu naturala da…)

2017-03-25  //  (A)iruzkin literarioak, (C)politika, (E)gizartea, Euskara  //  2 iruzkin

Zuk egindako proposamenari ekinen diot, iruzkinean azaldutako puntuak gehiago garatzeari, alegia. Solaskide dudana ezagutu beharrean, euskal letretan ari diren Beñat-etatik bat irudikatzen ari naiz, oker naiteke, baina lagungarria egingo zait.

1/ Joxe Azurmendiren saio hau ez ohikoa da: Ez dut uste hemen deusik argitu behar denik, baina enkaxka bi ohar:
– Euskaldunak ez du euskaraz irakurtzen (berbarako, ez espainiarrek gaztelaniaz edo frantziarrek frantsesez egiten duten proportzioan). Euskal letretako goi-idazleetako batek ere errana da hori. Arrazoi du. Egunkarietan euskaldunei –euskaraz “ongi” dakitenak barne– galdetzen zaienean, hauxe izaten da agerikoena: irakurtzen dituzten liburuak ez dira euskal idazleen edo saiogileenak.
– Badaezpada, Azurmendi ez da jainkoa, jainkotzat jotzen dutenak bere esparru ideologikoarenak dira. Ezagutzen dut esparrua, “ezker abertzalearena”. Inoiz esan dudanean, “gure esparrua ahula dela pentsamenduz” –esparruaren behealdean mugitu naiz–, Azurmendi ez bada, Sarrionandia aipatu didate. Hori bai, biak irakurri gabe.
– Enkaxka ere: nik dakidala, inongo jainkok ez du bere burua inoiz izendatu, jainkoa jendeak izendatu du.

2/ Azala: hauxe bai dela “kritikagarria”. Luzetsi gabe. Korrika ekitaldiaren irudi bat hobetsiko nuke, esaterako. Alegia, Hizkuntza, Nazioa….

3/ Herodoto historialari  greziarrekin abian da saioa (480/479an K. a.). Uste dut, garbi dela. “Lerro gutxitan, ikasbide ona Joxe Azurmendirena”. Oharra: Liburua irakurtzeko gonbita.

4/ Horiek historia dira. Orain kontua da nola pentsatu euskal nazioa.
– “Ez gara izan ginena eta ezer berririk izatera ez gara heldu”. Naturala eta kulturala ez dira kontrajarriak, haatik. Ondorioa eta ikaspena, gaitza. Oharra: aurreko paragrafoaren ildoan.

5/ Galdera erretoriko eta errepikaria heldu da: “Zerk egiten gaitu euskaldun?”.
– Oharra: bat nator Joxe Azurmendirekin, oroz gain, euskarak. Alta, aipatu “esparru politikoa”-k ez du guztiz barneratu hori, nik uste. Alegia, “iraultza sozialista garaile” jalgi izan balitz, euskara lege dekretuz ezarri eta Euskal Herria euskalduna izango zen, hor nonbait. Zirt eta zart! Mundua aldatuz doa, eta beste iraultza batzuk ere jalgi dira, hala ekologikoa nola feminista. Ongi etorriak denak, denak haizu, aizu! Hurkoarekiko errespetuan, hobe.

Gainerakoan: ados, agian nire iruzkina balekoa izateko, puntu horiek hobeto azaltzea behar zuten. Laburrean egin, eta kito. Nork bere patua eta gabezia. Nik neurea. Nire iritzia ere nahas-mahas eman baitut.

Areago bada, amiñi gehiago segidan:

Hizkuntza-z:  “Zoritxarrekoa Lege Dekretuz mintzatuko den euskara”.

Joxe Azurmendik esana: “Euskal nazioa berregiteko, esentziala da euskararen indarberritzea”. Ados. Alabaina, euskal berpizkundea eman zenetik, hau da, 60 urte iragan ondoren (ETA fenomeno sozio politiko gisa izendatu dut nire testuan, eta euskal berpizkunde horren genesian sartzen dut), gure nazioaren “esentzia” aldarrikatu behar bada, malo. Ez dut esan nahi, egin behar ez denik. Hala ere, uste dut, berpizkunde haren (h)arian ongi egin ez den zerbait dagoela. Badago, euskaldungoaren pentsamenduan edo ideologian osatu gabeko zerbait. Diot. Eta hartara pentsamendu berria(k) eta ahalaz askea(k) aldarrikatzen ditut. Eta berresten dut, hogei urte nituela, artean euskaldun oso bilakatu gabe, idatzi nuena: “Zoritxarrekoa Lege Dekretuz mintzatuko den euskara”.

Nazioa-z:  “Independentziaren ideia beste Europa baten ideia baino ez da”.

Nazioa ezaugarri naturala da. Hau da, aurre-politikoa. Grezia zaharra gogoan, zibilizazioak –hiria, polisa… – sortu aurretik bazeuden herriak eta nazioak. Euskal Herria edo euskaldunok orduan ere izango ginen nor. Bat nator Joxe Azurmendirekin. Kontua hauxe: nazioa kontu naturala da, baina historiaren bilakabidean tasun hori galduz joan garela. Beste nazioek (estatuek) aldian zapalduta, aldian limurtuta aldian asimilatuta, aldian…. Hala izanik ere, nolabaiteko legeak sorrarazi(ko) zituzten euskaldunek, herri-nazio tasunari eusteko legeak. Aro modernotik aro garaikidera, berriz, legeak galdu ziren nonbait. Legeak eusteko Estatua –izan– da bitarteko nagusia eta eraginkorrena. Indartsuek, zer bestela, beren estatua sortu dute. Guk ez. Ez dugu ahalmenik izan. Eta honezkero, estatuen garaia joan da. Eneko Aizpuruaren “Independentziaren ideia beste Europa baten ideia baino ez da”, esaldiarekin bat nator.

Estatua-z: “Maite ez duguna behar izatea”.

“Ez gara Estatuaren mirabeak, Estatuak izan behar du gure zerbitzari”, dio Azurmendik. Nork bere aburua. Nik ez dut “sinesten” inongo estaturik bere jopuen zerbitzaria denik. Ezta Euskal Estatua ere. Are gutxiago, estatua eraikitzeko behar den mentalitatea aintzat harturik. Horregatik, “erresistentzia eta kontra-jazarpena” aipatu izana. Utikan!

“Estatua ez da maita dezakegun ezer, baina ‘behar’ dugu”, dio Azurmendik. Horixe paradoxa, paradigma eta malura, herritar eta jende xehearena betiere: “Maite ez duguna behar izatea”. Esaldi horretan boterearen zantzuak antzeman ditut. Txikitan, igandeko mezan entzundakoak. Jainkoaren hitzak, hor nonbait.

 Azkenik: idatzitako “ene pentsakizuna, sinplista edo boutade” delakoa ezabatu dut nire testutik, eta hauxe berretsi:
– Nazioa kontu naturala bada, euskaldunok naturaltasuna historiaren bilakabidean galdu dugu. Beraz, egin dezagun herria edo nazioa, modu naturalean, inolako eta inongo estaturen beharrik ez bagenu legez pentsatuz.