Zer den egungo nazioa?: estatuen kredo filosofikoa

2015-11-25  //  (A)iruzkin literarioak, Historia  //  Iruzkinik ez

Joxe Azurmendi saiogile zegamar oparoak historia, arraza eta nazioa aztertu ditu Renan bretoiar frantsestuaren pentsamenduaren arieran.

Historia, arraza, nazioa
(Renan eta nazionalismoaren inguruko topiko batzuk)
Joxe Azurmendi
Elkar

Historia, arraza, nazioa liburuak jaso du Saiakeraren Euskadi Saria, baita bere egile Joxe Azurmendik merezita jaso ere. Alta bada, 600 orrialde luzeko saio gotor honek ez du apenas kritikarik ukan, literatur zirkuluetan bederen kritika urri jaso du. Esanguratsua da, ezta? Zergatik ote? Erantzuna ez da samurra. Liburuaren erreseina egin aitzin, sar-hitza gisako laburra eginen dut hartara.

Hitzaurre gisa: Entsegua, eta areago, Historia, arraza, nazioa tamainako saioa ez dago bogan. Literaturgintzan nahiz orobat gure bizitzan “pentsamendua” ez dago historiaren une gorenetan. Herritar xumeek edo arruntek ez irakurtzea, jaidura konstantea izan dela historian pentsu dut, baina, berbarako, “gure” politikariek irakurtzen ote dute tamainako libururik? Hots, ezagutzen dute gure historia –Europako historia– gobernatzen gaituztenek? “Gure” erratean, euskal politikariez ari naiz bereziki. Galderak betiere.

Historia: Historia liburua da Joxe Azurmendirena. XIX. eta XX. mendeak ditu hizpide, egungo Europa ezagutzeko ezinbestekoak. Bistan da, historiaren lagin tipia da. Bereziki eta oroz gainetik, Ernest Renan-en pentsamenduari buruzko –frantziar nazionalismoaz– hausnarketa sakona eta luzea egin du Azurmendi pentsalariak. Nago baina, XXI. mendean –historia aurreko eta osteko mendemuga– historia ez ote den ahanzturan geratu. Gizateriaren historia luzea da –gerrak eta iraultzak tarteko, besteak beste– , eta gaur egungo gizabanakook denbora kontzebitzeko eta berau kudeatzeko dugun manerak ez digu berean erreparatzeko betarik uzten, eta are gutxiago bereaz jabetzeko abagunerik. Ausarki erranen dut: Europako egungo herritarrok ez dakigu nondik gatozen, eta are gutxiago nora goazen. Edo ez dugu jakin nahi. Ziur aski, historian barrena halaxe izan da beti, eliteek baino ez dute garenaren ideia jantzirik izan, alabaina, iragan mendetako pertsonen izana, nortasuna edo identitatea –beren ezjakintasunean– egungoen baino finkatuagoak zirelakoan nago. Hona liburua irakurri ondorengo ondorioetako bat –Azurmendiri ongi ulertu badiot: egungo gizabanako “ikasia”k gaizki ulertze ugari barneratu ditu, eta gaizki eraikitako identitatea bizi du.

Nazioa: Azurmendiren ekarpenaren arabera, ez dago nazioaren kontzeptu bakarra, nazionalismora hurbilketa kontzeptual diferenteak baizik. Ez dago nazionalismo bakarra, hainbat dira nazionalismoak, ezta berauen teoria unibertsal bakarra ere, partzialak baizik. Alabaina, denak dira euro-zentrikoak. Renan bretoiaren bizitza malkartsu eta gora-behartsuaren ibilbidea sakonetik jorratu du saiogileak. Hona ondorio bat: “Renan erlijioaren historialaria izan da”. Hots, jainkoaren eta erregearen araberako nazioaren ideiak bizitu eta formatu du Renan. Frantziako Iraultzaren ondoan baina, nazio errepublikarraren ideia gailendu da, eta hara, Renan nazionalismo berrituaren eta zibikoaren ideiara “ederki” moldatu da. Moldatzen jakin du, alegia. Erreforma intelektuala eta morala egin du, zinez bihurria, baina egin du, eta Frantzia berriak aise “barkatu” eta onartu du “bere” intelektuala. Renan arrazista izan da, odola eta arraza, erlijioa eta lengoaiaren amalgaman bizi izan du nazioa, baina hara, “mito errepublikarren misioa”aren ardura hartu du. Hartu, teorizatu, garatu, pusatu, ohoratu eta indarrean ezartzen lagundu.

Arraza: Renanen bizitza intelektuala labirintoan barrena gauzatu da. Abiapuntua arrazan dauka, bere kasuan arraza bretoiaren espirituan. Espiritu horrek bere pentsamenduan eragin du jaiotzatik heriotzara bitartean. Aro modernoa iritsi da alabaina, modernia: zientzia eta progresoaren aroa. Modernitatearen filosofia euzozentrista gailendu zen harrez gero, baina gizadiaren kontzeptuan arrazak berebiziko pisua laga zuen ororen buru. Historiaren filosofia arrazista da bereziki, arrazionalizazioa arrazista da oroz gain. Frantziaren esentzia, (Renanen) Frantziaren filosofia eta garaian garaiko izaera nazionalak (gora-beheratsuak) endelegatzeko moldea etniko-arrazista da, arraz(ial)ista (Azurmendiren terminoan), arrazionalista, eta nazio etnikotik elikatua, nahiz eta nazio zibiko modernoak hori gainditutzat (eman) nahi duen. Renan da horren adibidea, antiliberala da izatez, alabaina espiritu liberala goratu du, baina, funtsean, liberalismo politikoa laidotzen du. Iraganeko monarkiaren eta demokraziaren (Errepublikaren) arteko labirinto malkartsuan dabil Renan, baita Frantzia ibili ere. Izan ere, Frantziaren loria eta esentzia, monarkian zeuden, baita Alemaniako nazioaren ideian ere. Iraultzak horiek hankaz gora jarri zituen eta harrezkero Frantziak, hinki-hanka dabil, burua galdurik.
Ondorioa: antigoaleko nazio etnikoaren (Alemaniakoaren esentzia) eta nazio zibikoaren (Frantziakoaren esentzia) ondorengoak gara europarrok. Euskaldun “nazionalistak” barne.

Renan eta nazionalismoaren inguruko topiko batzuk: Horrela dio liburuaren azpi tituluak. Alabaina, topikoak batzuk baino askoz gehiago direlakoan nago. Azurmendik “Zer den nazioa?” eta “Zer ez den nazioa” ataletan, ongi baino hobeto azalarazten ditu Renanen topikoak eta ezarpen moral intelektualak. Errate baterako, intelektualek nazioaren kontzeptua “ederto” moldatu eta egokitu dute boterearen mesedean eta zerbitzuan. Erdi Aroaz geroztik Estatuak eman die nazioei izaera formala. Nafarroa eta Eskozia, berbarako estatu osatu gabeek ez dute nazio izaera ezaguturik. Alsaziaren paradigma nazionala bestalde. Saiogileak berariaz hausnartu du Alsaziaz. Historiak esan –behar izan– digu nazioa zer den, alta, guk historia interpretatzean historiari ematen diogu gu garena esateko haizutasuna edo legitimitatea. Historia anbiguotasun guztizkoaren isla da. Historia memoria da. Historia interpretatzean suntsiketak eta zanpaketak ahanzturaren txokora baztertzen dira edo ditugu. Hots, “nonbait, konkistak ez dira inoiz gertatu”, eta klase diferenteak izan direla aise ahaztu ditugu, alajaina. Estatu gauzatu dutenek “herrien fusioak modu naturalean gauzatu direla” ikasarazi digute. Betebehar horretan, manipulazio historikoa eta mitologia nazionala baitezpadakoak izan dira. Nazioa osatzeko ahanztura eta ez jakintasuna dira –kasurako, mitologia– funtsezko osagaiak.
Aro modernoan, Estatua osatu ostean, gizadia zientziari esker askatu zen Elizatik, honen dogma eta tiraniatik, jainkoaren eskutik ezarritako erregearen –Monarkiatik– menpekotasunetik libratu ere. Haatik, estatua osatu duten nazioak –menpeko nazioez osatuak, fusioz osatuak–, indarkeriaren bidez osatu direla ahaztea eskatzen zaigu jopu unibertsal modernooi, bakearen, segurtasunaren eta egungo demokraziaren parametroen –bere paladinen berbetan, betiere hobetu daitekeen demokraziaren– izenean. Antzina, erlijioaren bitartez –mitoen bidez– eraiki zen sistema modua, estatuko kredo filosofikoen bidez mantentzen da gaur egun, hauen meneko pentsalariak eta filosofoak lagun. Ondorioa: Zer den nazioa? Estatuen kredo filosofikoa.

Epilogoa: Joxe Azurmendiren saio eta pentsamendu hizkuntza euskara da. Zein bestela? Alabaina, saiogileak frantsesa eurrez darabil, espainiera, alemanera eta ingelesaz beste, hauek neurri apalagoan. Renan hizpide izanik, halaxe behar ere. Saioak eskatzen duen arau betiere. (Saio hau ez da salbuespena, bere ohiko jaidura da). Haatik, ez du jardueraren harian bere saioa josteko behar dituen hizkuntzak erabiltzeko inolako ahalkerik eta prejuiziorik. Joxe Azurmendik bere hausnarrean darabilen lengoaia andanaren araberako espresioez osatu ohi du bere lana. Hau da, hizkuntzari dagokionean, beste idazlek eta erudituek aurreiritziak izan ditzakete, berak ez. Euskal akademiak ezarritako arauetan barrena dabil, baina arauetatik lekora aritzen da ausarki. Hartara, bere hizkuntza ez da inola ere murrizturik, behar dituen hitz palabra berba mot ele edo wort/wort aise darabiltza, aiseki eta lotsarik gabe.
Hau erranik, beste hauxe ondorioztatzeko: “Hizkuntza bat nazio bat” delakoa fini da engoitik. Euskara barik ez dago euskal naziorik, prefosta. Hizkuntza soilean ari den bakarra inperio gorena dugu, ondorioz, eta horregatik edo, euskaldunon kasuan nazioa ez da euskara soilean izaterik ez estatua euskara soilean eraikitzerik.

Hobe Baionak jakinik

2015-11-09  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Baionak ez daki Bea Salaberriren lehenbiziko literatura lana da, 33 narraziok osatua.

Baionak ez daki
Bea Salaberri
Susa

Baionak ez daki, Hendaiak ere ez. Donamartirik aldiz, badaki, baita Donoztirik jakin ere, konparazionera. Doneztebek, errate baterako, badakielakoan nago, baina Donostiak, Baionak legez, ez daki. Eta Bilbok, ene irudiz, are gutxiago daki.

Baionak ez daki Bea Salaberriren lehenbiziko literatura lana da. 33 narraziok osatua. 33, numerologiari gagozkiola, zenbaki ahaltsua da. Narrazio nonbrea nola –nonbrea kopurua nola–, idazle hau idealista eta ameslaria da, izpirituz ontsa dohaindua.

Narraziook egunerokoaren miraila dira. Zerendako altxa begirada urrutira, inguratzen gaituena behatu gabe, xilkoaz harago so egiten ikasteke? Zerendako so egin harantzago, honanzkoa sumatu gabe? Zerendako lurraren beste aldeko balizko zerua edo infernua asmatu, lurrean berean bizi ditugun gertakari infernutar edo zerutiarretan gogoa eman gabe?

33 narrazio: Aldaira, hondarrekoa, konparazione. Zerendako izkiriatu etxe aldaira batek iradoki diezazkigunez bertzera, eguneroko bizipenak hain iradokigarriak/esanguratsuak izaki? Zerendako idatzi “ahantzi nahiago ziren gertakariez eta momentuez” bertzera (112. orria), eguneroko momentuetan eta objektuetan erreparatu gabe? Galdeak, berriz ere.

Ikasten egun hastetik hasten baita, argi hastean. Hatsanka hasi du Salaberrik izkiriatzen lehen narrazioa (Negarra begian), hastapenetik hatsanka hasi ere. Alta, “baionesek ez dakite hori, ezta miarriztarrek ere”, eta haatik, bera –bere alter egoa edota narratzailea– ez da batere triste. Bere kontakizunek eleberri batendako gogoa ematen dute, Emazteen zakua narrazioak iradoki legez. Erran nahi baita, emazteen zakuetan mundua biltzen da, gizonon koskoiletan mundua barnebiltzen den legez. Bon, à peu près hori ere. Emaztekien zakuaren baitara so, eta imajinazioz izkiriatuz gero, eleberri bat asma genezake. Salaberriren dohaina, horixe behar, bertzeak bertze.

Bea Salaberrik badaki. Amen armairuak narrazioan legez, Salaberrik badaki amen armairuetan arakatzen, badaki amen eskuetako erreka eta pleguetan iradokitzen, badaki paperean pausatu dituen eleetan goxo eta aldi berean fermu igurikitzen. Badaki Donamartirik oraino haboro ikas dezakeela, eta egonarriz eta pazientziaz lantzen du harengandik bildu –edota ukan– duen partikulartasuna.

Mandarinak, Txipiroiak, Euritakoa, Baratze bat… Zerendako mundua/natura dena baino haboro asmatu, gure baitako heroi txikia are gehiago hanpatzeko ez bada? Futxo! Kestioneak pausatzen bertzerik ez dut ikasi oraino, ono, o no! Zerendako ikasi agronomia, anartean mandarina zuritzen, zuzen eta artez, ikasi gabe. Zerendako horrenbeste negar eta malko, zerendako hainbeste poz, funtsean, gure memorian txipiroiak gailentzen badirade? Zerendako klimatologiaz ikasi eta zientziaz jantzi, euritakoaren magiak eskaini dezakeen maitasun istant deliziosoa usmatu/sumatu gabe? Nolatan joan mundutik baratze bat sekula oinkatu gabe?

Banekien/bagenekin “ardura” ez dela betiere “erantzukizuna”, edo “engainatzea” ez dela baitezpada “engaiatzea” ere, konparazionera. Alta, Baionak ez daki irakurri ondoan, “botiga” ez dela beti “denda” ikasi dugu, “botiga” izan daitekeela “kalapita” ikusi ere. Hots, munduan denboraz “abusatu” beharrean, denboraz “abusatzea” plazera dela ikasi dut nihaurek. Salaberriren narrazioak puska txikiak dira, eta narrazio txikiok puskak dira halaber, bere narrazioak literatura-puskak baitira, izan ere.

Baionak ez daki, Hendaiak ere ez. Donamartirik aldiz, badaki, baita Donoztirik ere. Doneztebek, konparazione, badaki, baina Donostiak, Baionak legez, ez daki. Bilbok are gutxiago daki, hala fede.

Baionak ez daki irakurri ondoan, ez dugu Parisen beharrik, ez Parisek jakiterik ere. Donamartirik badaki eta haren partikulartasunaren beharra daukagu, ukan ere. Erran nahi baita, ez dugu zertan Parisek jakiterik behar, unibertsalak izan ahal izateko. Alta, naski, hobe Baionak jakinik. Baiki, nahiago nuke Baionak baleki.

7. Deiadar atzo Baionan: hiru soako, hainbat ele eta agiantza zenbait

2015-10-25  //  (C)politika, Euskara  //  Iruzkinik ez

Euskal Konfederazioaren 7. Deiadarren lema.

– Baionan manifestatutako milaka lagunek “ausardia eta kemena” eskatu diete hautetsiei.

– Hautetsiek azken hitza badute ere, herritarrei dagokie horiek konbentzitzea.

– Hizkuntza politika egokia izatea hil ala biziko kontua da euskararentzat”.

– “Bai, bai, bai, Elkargoari bai! Lege babesa euskararentzat!”.

Biltza Nagusiko bi diptutatu eta senatari bat. Baionako auzapeza, eta herrietako hautetsiak.

– Gure herriaren destinoa hautetsiek dute beren esku. Hiriburu, Makea, Sohüta, Aiherra eta Mauleko auzapezek Euskal Herri Elkargoari bai erran diote jada.
– Roland Barthesen lema gogoan: Estatus bat lurraldearentzat, Estatus bat hizkuntzarentzat.
– Emaitzarik gabeko ele politak, edo aurkeztu eta sekulan bozkatu ez diren lege proposamenak aski eta sobera ditugu. “Mespretxurik ez!”
– Frantziako Iraultzaren biharamunean, Garat anaien ekimenaren ondoren, 1981ean, Mitterrandek hitz eman eta berau jan ondoren, egun “aukera dugu”, hirugarren aldikoz. Hirugarrenean asmatu!

Irakaskuntzako ordezkariak: euskara irakaslerik gabe, nekez, ikasi gabe nekezago, erabili gabe, ezinezko!

– Euskal Herrian ez ezik, Bretainian 5.000 lagun, eta Okzitanian 15.000 batu ziren lurralde ezagupenaren alde.
– Alsazian eta Korsikan ehunka lagunek aldarri egin zuten berezko hizkuntzen alde.
– Deitoragarria da, XXI. mendean gure karriketan desfilatu behar izatea gure oinarrizko eskubideak aldarrikatzeko, hots, euskara ikasi eta gure hizkuntza transmititzeko.
– 5000 lagun egon ziren antolatzaileen hitzetan. 3250 poliziaren iritziz. Egia zor, ezin da zalantzan jarri polizien begirada zorrotza. Poliziak egunean 24 oren ematen baititu herritarrak barrandatzen.

Sébastien Castet: “7. Deiadar manifestazioak ez du ‘beste bat gehiago’ izan behar”

2015-10-21  //  (C)politika, Euskara, Hezkuntza  //  Iruzkinik ez

6. Deiadar manifestazioa. 2012ko martxoan, 7000 jende bildu zen euskararen alde Baionan.

Euskal Konfederazioko buru Sébastien Castet-en hitzak bildu dugu, 7. Deiadar manifestazioaren karietara:

“Bidegurutze batean gaude. Hizkuntza politikari benetako bultzada eman nahi badiogu, hizkuntza politika buruan buru eramanen duen berezko instituzio bat behar dugu, manera koherentean eramateko eta gutxieneko autonomia batekin.
Gaur egun hizkuntza politikoa lantzen ari da, baina politika hori kanpotik aginduta dator. Gutxieneko autonomia behar dugu, erabakitzeko ahalmena behar dugu, eta horretarako Euskal Herria Elkargoa behar dugu, geurezko instituzioa.

Euskal Konfederazioarentzat hau ez da manifestazio bat gehiago. Bidegurutzean gaude, bai instituzioa lortzeko bai euskarak behar duen egitura sendoa eraikitzeko.
Herriz herri azterketak eta prospekzioak egin ditugu, eta horien arabera, horrela segituz gero, hiztunak galtzen segitzen badugu, euskararen geroa ez dago ziurtatuta.

Hizkuntza eraginkorra plantatzeko garaia da, euskal instituzioaren trena galtzen badugu, bataila galduko dugu luzerako. Ez dugu alarmistak izan nahi, baina 7. Deiadar manifestazioa ez da “beste bat gehiago” izan behar. 2012ko martxoan, Baionan 7000 jende bildu genuen euskararen aldeko azken 6. Deiadar manifestazioaren karietara. Larunbat honetan beste hainbeste jende espero dugu, gutxienez”.

Sébastien Castet Euskal Konfederazioaren langilea eta AEKko irakaslea da. Azkaine eta Senpereko gau-eskolen arduraduna.

Baionan, hil honen 24an, larunbatean, Euskal Konfederazioak eta Batera plataformak manifestatzera deitu dute. Hauxe leloa: Euskara hizkuntza ofiziala! Euskal Herri Elkargoa!

(Balizko) bake prozesuak kultura politiko berria behar du

2015-10-20  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

2011ko urriaren 17an ezagutarazi zen Aieteko Adierazpena. Urriaren 20an, egun lau urte, ETAk behin betiko su-etena iragarri zuen.

Bake prozesua abiatzeko eta euskal gatazka konpontzeko bi mugarri izan ziren 2011ko urriaren 17an eta 20an. Aieteko Adierazpena eta ETAren behin betiko su-etena, hurrenez hurren.

Urriko Larrun aldizkaria bake prozesuaren egoera ulertzeko landu dugu. Carlos Martin Beristain, Jon Mirena Landa eta Mariano Ferrer elkarrizketatu ditugu kari horretara.

Hona, aurrerapen bat:

Biktimen inguruan: Carlos Martin Beristain
ETAren amaiera ez da arazoaren amaiera, eta bere amaiera, besterik gabe, ez da gizarte zauritua sendatzeko nahikoa. Baina, bistan da, biktimek bizi izan duten egoera ezagutaraztea, euren errekonozimendua barne, ez da etorriko denbora bere kasa joaten utziz. Aitzitik, biktimen ezagutzak zenbait baldintza sorrarazi behar ditu –sortzen ari dira– beharrezkoa den bake prozesua bideratzeko. Egoera hori ondu gabe zailagoa izango da aurreratzea. Hau da, gizarte giroa hobetzeko baldintzak bilatu behar dira. Gizarteak berezko energia sorrarazi behar du prozesua garatzeko, osterantzean, oraingo status quoa ez da aldatuko, ez irtenbiderik aurkituko. Politika eraikitzailea egin behar da, eta horretarako funtsezkoa da sufrimendua duintzea. Elkartasunezko guneak sortu behar dira dauden hesiak botatzeko, defentsazko memoriak apurtzen laguntzeko.

Presoen inguruan: Jon Mirena Landa
ETAren indarkeria amaitu da, baina Espainiako Estatuak fenomenoa indarrean balego legez jarraitzen du politika egiten. Logikoena Estatuak hauxe esatea litzateke: “Fenomeno terrorista bukatu da eta haren aurkako legea ere bai”. Alabaina, arrazoiak arrazoi –estatu arrazoiak–, ez du espetxe politika aldatu nahi, ezta, oro har, gatazkari begirako politika ere. Presoen gaia konplexua da. Euren arazoa ezin bada oraingo egoeran bideratu, beste bide batzuk jorra litezke. Estatuak egungo bide itxitik jarraitzen badu, ezker abertzaleak irtenbideak bilatzen lagundu beharko luke. Ez da erraza aurrera egitea, bistan da, baina presoen egoera hobetzeko jarduera politikoa argitu beharra dago. Euskal gizarteak lider politikoak behar ditu sektore politiko guztietan, nork bere esparru ideologikoa argitzen laguntzeko. Politika berriak ez luke presoa damutzera behartu behar, ezta bide hori hartzen ez duena zigor osoa betetzera behartu ere.

Politikaren inguruan: Mariano Ferrer
Mundua zeharo aldatu da azken 50 urteetan, baita ETAren sorrera eragin zuten zirkunstantzia historikoak ere. Gaur egun, ETA moduko fenomeno bat sor daitekeela uste duena egungo errealitate politikotik at bizi da. Euskal nazionalismoak frankismoaren ondoren irabazi zuen “sinesgarritasuna” galdu du azken 30 urteetan. Espainiar nazionalismoak “fenomeno terrorista” erabiltzen du politika egiteko, gizartean oraindik ere “beldurra” sorrarazteko. Abertzaleek gizartearen errespetua irabazi behar dute. Arerioek ez diete hori dohainik emango. Abertzaleek Nafarroan dute desafio hori irabazteko aukera berria. Garaipen politikoak bilatu beharrean, gizartean dauden aurreiritziak desegiteko politika landu beharko luke abertzaletasunak. Oro har, politikariek hauteskundeen biharamunean agertu ohi duten “hemen nago ni” nagusi itxura baztertu behar dute. Kultura politiko berria sustatzeko pedagogia landu gabe, nekez sortuko dira bake prozesua finkatzeko jarduera berriak.

Hilak ezagutu arte ez dugu jakinen bizitzen

2015-10-14  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Orain hilak ditugu, Karmele Jaioren lehen poema liburua da.

Orain hilak ditugu
Karmele Jaio
Elkar

Orain hilak ditugu liburuko –I. atalak eta lehen poemak horrela dute izena– hainbat poemetan putzuak agertzen dira (Igor Astigarragaren azala horren agergarri). Poetaren haurtzaroa ageriago den lehen bi ataletan bereziki. Badago ere Putzuak izeneko poema bat. Putzuetako plisti-plastak eta uhinak Karmele Jaio poetaren ezaugarriak dira. Besteak beste.

Poemen musikaltasuna buruan, Gabriel Arestiren esapide hau heldu zait gogora: “Euskara putzu sakon eta ilun bat zen”. Bizitza eta euskalduna hitz analogikoak egin zaizkit, eta liburuaren ezaugarri nagusia oroimena dela barneratu dut. Ryszard Kapuściński poeta bidelagun, “haurtzaroaz geroztik mundua oso azkar pasatzen dela gure albotik” gogoratu digu liburuaren egileak. Eta niri, “bizitza oroimen-putzu sakon eta ilun bat dela” gogoratu zait, eta guk denok oroitzapen gazi-gozoak ateratzen ditugula handik nekez.

Joan doan munduaren eta bizitzaren oroitzapen gazi-gozoak ekarri dizkigu idazleak, lehen aldiz poema moldetan bilduak. Poemen beste ezaugarri bat, ez- jakintasuna da. Poetaren esanetan, haurtzaroan ez genekiena, orain ere ez dakigu. Egia haurren marrazkietan baino ez dagoela ikasi du, eta ohartu da batzuek “sekula ere ez” esaten dutenean “beti” esaten ari direla. Nork itzuliko dio baina, Jaiori, haurtzaroan “ez zekiena”? Nork, orobat, guri guztioi?

Bizitzaren biziaz, bizitako hilez eta minez idatzi du poetak. Bere alboko bizidunek ordea –maitaleek edota lagunek– ez dakite poetaren putzuetan uhinak sortzen dituen harri bakarra bakardadea dela. Hartara, horregatik edo, iragana oroituz batera, poemak ditu mundu honetan ihesbide bakarra.

Ez dabil haizerik dio II. atalak, baita izen bereko poemak. Poetak pertsona helduago bat gogoratu du, bere buruarekin leiala. Ikasi du bere burua begiratzen uhin gabeko putzuetan. Haurtzaro osteko nerabezaroko abandonuaren sentimenduek emakume gaztearengan poemak loratu dituzte. Poetak ez du gauza asko gogoratzen, edo ez du gogoratu gura. Hego haizeak agintzen dio zer gogoratu eta zer ez. Berbarako, eman zuen muxua baino errealagoa da sekula eman ez zuena. Ángela Figuera Aymerich idazlea bidaide, maitasuna loratu da Jaio poetaren oroimenean.

Dekoratuak (III. atala). Poetak bereak ez diren lurralde (mundu) hauetatik ihes egin –nahi– du, Amaia Lasa poeta alboan. Beste mundu batera mudatu da poeta. Besteek habitatu zuten lekua hartu du, baina, izan ez zenak min ematen dio. Agian, gaur egun ere, izatera heldu ez denak min ematen dio. Dena dela ere, poetak gogoratzen duen iraganeko pertsona heldua, helduagoa da poema hauek idatzi ostean. Artean ere, euskaldunaren kontzientziak artegatua, “euskara putzu sakon eta iluna” izan liteke poetaren gogoan. Euskaldunon zerua ez baita laua. Karmele Jaioren herrian zeruak pisu handia du, jaioberriek zaharren ahotsa dute, hitz askok heriorekin lotura dute.

Herri bat edo herri baten dekoratua al gara? Itaun hau, atal honek niri iradokitako aburua duzu. Besterik ez.

Hildakoekin doazen zapatak (IV. atala), Antonio Gamoneda gogaide duela, munduaren ertzera hurbildu ahala, bizitzaren geldotasunari beldurra dio poetak. Bere berbetan, bizitza ordenatu nahian igarotzen dugu, eta ororen buru, gu nor garen ez dakien batek, gure bizitzak berak ordenatu ez duena ordenan jarriko du. Metafora ederra Ordena poemarena. Ederra ere Hildakoekin doazen zapatak poema eta metafora.

Baliteke, Jaioren poema asko oraindik ere putzu sakon eta ilun batean egotea. Agian, argitara emandako lehen poema hauek, oroitzapenetik erreskatatu ahal izan dituenak baino ez dira. Batzuk sakonagoak dira bestetzuk baino, ezin zaio eragotzi haatik, poema argiak ez izatea. Poemak gardenak ez izatea, poema gardenki ez izkiriatzea, poema-putzu ilunei itzuri ez egitea.

Poemak, poemak baino ez dira. Alabaina, egunsentian eguzkiak harriak laztanduz heriotzari barre egin ohi dion legez, poetak basalore bat ikusi du hazten kanposantuko lur emankorrean.
Liburuak liburu, irakurleak irakurle, beharbada, bizialdia –eta mundua– uste dugun baino emankorragoa da. Agian, zeruaz harago ez dago mundu hau baino hilerri emankorragoa. Alea jacta est: hilak ezagutu arte ez dugu ikasiko bizitzen.

Euskal instituzioaren alde: mespretxurik ez!

2015-10-08  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Lurralde Elkargo baten aldeko manifestazioa Maulen. Laborantza Ganbarako kide Mixel Berrokoirigoin mintzo da hautetsi eta herritarren aitzinean.

Lurralde Elkargoa deitu diogu Ipar Euskal Herrian eraikitzen ari den instituzio berriari, ez Herri Elkargoa ez Hirigune Elkargoa. Azalean ere horrela izendatu dugu. Izanez ere, ez da aise historikoki Iparraldeko hiritarrek aldarrikatu duten instituzioa izendatzea. Lurralde Elkargoaren edo “instituzioaren behar gorria” dagoela aditzera eman dugu. Horren argudioak erreportajean dituzu irakurgai. Horiek horrela, hona gaiaren inguruan zenbait aburu:

– Estatuak herri baten –estatuek berez eta ia beti zaplatzen dituzte bere baitara bildu dituen herriak– aldarrikapen aitzinean hamaika jokabide ditu. Horietako asko politikaren beraren azpijokoren barruan garatzen dira, jukutria anitz tarteko. Konparazionera: Espainiako Konstituzioaren abaroko Gernikako Estatutua. Alegia, itunak hitzartzen dira, baina sinatzaile boteretsuen menpe izaten dira.

– Egiari zor, eraiki bidean dagoen Ipar Euskal Herriko Elkargoa, egun funtzioan dauden herrien arteko elkargoetatik aterako da. Instituzioa eraikitzeko manera berezia da, eta demokratikoa. Beraz, kasuon, demokraziaren jokoaren arabera eginen da.

– Abiaburuan, instituzioa edo Lurralde Elkargoa delakoa –guk berariaz hala izendatua– bi aukeraren ildoan garatuko da, Herri Elkargoaren eta Hirigune Elkargoaren ideien arabera. Herrietako kontseiluek aukeratu beharko dute urtea amaitu bitartean. Bere horretan, berriz ere erranik, ekimen demokratikoa da.

– Alta bada, Estatuko ordezkaria –Estatuak izendatua, eta ez sufragio unibertsalez– eta Pirinio Atlantikoetako André Durand prefetaren nahia Hirigunea eratzea da. Eta jakina denez, Iparraldeko herri handien edota hirietako auzapezen nahia ere ildo horretatik doa. Hots, berriz ere, galdera inposatzen da: oraingoan ere notableak izanen al dira boteretsuen politika ezarriko dutenak? Historikoki halaxe izan da Iparraldean.

– Horiek horrela, konstatazio bat: Batera plataformaren lana eta herritarren mobilizazioa inoiz baino beharrezkoa da. Arriskua, herrien historian gertatu legez, Estatuak herri baten aldarrikapenak –Euskal instituzioa, kasu honetan– egikaritzen hasten direnean, herritarren ekimena apaltzen edo moteltzen hasten da.

– Horregatik berarengatik, lurralde honek behar duen Elkargoarekin batera, herri baten eraikuntzarako funtsezkoak diren Euskararen ofizialtasuna, Unibertsitatea eta Laborantza Ganbara aldarrikapenak oroitarazi nahi izan ditugu Argiako azaleko argazkian. Baita iraganeko “Mespretxurik ez!” eslogana gogorarazi ere.

– Horregatik berarengatik, irmo jokatzeko garaia delako, eta naski, herritarren mugimenduak (Batera plataformak, besteak beste) herritarrak epeldu ote diren sumatzen duelako, karrikan ez delako gaiaren inguruan entusiasmo handirik antzematen, eta herrietako kontseiluek Herri edota Hirigune elkargoen artean aukeratu behar dutelako, hautetsiek herritarren sostengua sentitu behar dutelako, Euskal Konfederazioak eta Batera plataformak euskararen eta Lurralde Elkargoaren aldeko Deiadar manifestaziora deitu dute Baionan urriaren 24rako.

Famatua ez dena, ez da ezer

2015-10-02  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Andoni Urlezairen hirugarren nobela da Demencia, lehena gaztelaniaz.

Demencia
Andoni Urzelai
Baile del sol

“Famatua ez dena, ez da ezer” esaldia Demencia nobelagilearena da. Azken honen aurreko Zirkulu nobelaren karietara esana. Ez zaizkit berba egokiagoak bururatu, nobela honetaz deus esaten hasteko. Hona, aurrera egiteko nobelaren nire erradiografia gisako bat:

Agapito Rumiante da protagonista nagusia. Bera da –la voz cantante–, alegia, narratzailea. Gaztelaniaz idatzitako nobelaren tonuari La voz cantante ongi doakiola deritzot (esaldi pedante samarra atera zait, hau ere, protagonistaren tonuan). Protagonisten tonuan hobe esanda. Hurrenez hurren: la señora Ausonia, el señor Wilkinson, Equis eta Dylan. Mengele bestalde. Indibiduo bat eta “familia” osatzen duten lau lagunak. Mengele dabil lauen ingurunean. Nagusia.

Reality-Show da liburuaren ingurunea. Telebistarako saio hori gune aparteko, bitxi, xelebre eta arraro batean gertatzen da. Dena den, protagonistak –denak, zein baino zein– dira apartekoak, bitxiak, xelebreak edota arraroak. Berba batean: estrambóticos.

Demencia fikzioa da bistan da, nobela den aldetik. Eta Reality-Show bat, printzipioz Reality-Show den aldetik fikzioa ere badela, esan edo pentsa genezake. Errealitatea eguneroko gainerako zereginak direla, alegia, telebistan ikusten duguna. Eman dezagun, informatiboak, erreportajeak, filmak edo ikuskizun errealistak, Reality-Show delakoak, bereizterik dagoela. Bai ote? Zuk ebatzi, irakurle. Areago, irakurri Demencia eta beharbada, duzun iritziaz beste bat izanen duzu.

Agapito Rumiante izena baliagarria zait nobela deskribatzeko. Barka nazatela Agapito guztiek, baina sarkasmoa ez dut neronek asmatu, sarkasmoa larrutze kolektiboaren ondorioa da. Demencia nolabait, horixe baita –ene uste ustel ergela edo uste zuloan–: larrutze kolektiboaren isla. Rumiante abizena da, nobelaren bigarren ezaugarria, hots, norbait bada, nor edo zer bada protagonista, hausnarkaria da. Agapito Rumiante nola halako pertsona frakasatua da, mediocre bat, jendarteak garaitua. Baina, hausnarkaria oroz gainetik. Aita hil ez zuen (Sigmund Freud hizpide eta gogoan) gizagaixoa, edo garaiz hil ez zuena sikiera.

Demencia pertsonaren baitaraino doan bidaia da. Agapito Rumiante protagonistaren bizi esperientziaren bitartez, bere pertsonalitate anitzen bitartez, baina halaber, gainerako protagonisten bitartez bidaia osatua da. Nobela korala da, bizitza korala denez gero, besteon bizitza gure bizitza ere baita.

Agapito Rumianteren bizitza erotzerainoko bidaia da. Alabaina, ez ahaztu edo baztertu aburu hau: gizarteak edo sistemak –guk antolatzen duguna– bidaiatzeko gonbidatzen gaitu, bidaia ordaintzen digu, ordainetan gure nortasuna eta pertsonalitatea hondoratzeraino. Mundua sortuz gero, gizartea edota sistema osatuz gero –guk sortzen duguna–, sistemaren menpekoak bihurtzen gara, Agapito Rumiante nola. Bizi nahi dugun bezala bizitzeko beldurrak jota gaude. Egin edota bizi nahiko genituzkeen desioak eta irrikak beraiek isilaraziak.

Demencia edota Agapito Rumianteren istorioak isiltasuna urratzen duen eskaintza da, edonola ere. Eroso eta ongi baino hobeto egokituta dagoen jendarte honen indibiduo atsekabetuen garrasia. Nobela gogorra da oso. Irakurle hori, Andoni Urzelairen nobelak ez zaitu ez hotz ez epel utziko. Ez zara aiherga jalgiko nobelatik, baldin eta amaieraraino iristeko gauza bazara. Izan ere, protagonistak ez gauza diren izakariak dira. Nobela gogorra da eta gogaikarria. Irudimen handikoa. Larrua ez ezik, irakurlearen gogoa eta garuna erdibitu dezakeen lengoaia darabilena.

Hizkuntza hizpide pare bat hitz, bukatzeko. Orain arte, Andoni Urzelai idazlea euskaraz ezagutu dugu. Bere gaztelaniaren mailak eta erregistroek haluzinatuta utzi naute.
Zenbait aburu eta galdera horren harian: badago hori horrela euskaraz idazterik? Bai, izan daiteke. Badago hori bera euskaraz bizitzerik? Nekez irudikatzen dut bizitasun berean bizitzerik. Hots, badago irakurleriarik tamainako nobelarik euskaraz irakurtzeko? Ez dut uste, ez irudikatzen ere.
Bestalde, ohar moduko bat: gure gizartean, gure sisteman, badago euskararen ondoan bizi den jendea, euskaraz espresatzen ez dakiena, baina neurri batean euskara ezagutzen duen erdal komunitatea. (Erdal) literatura maite eta irakurtzen duena, baina euskal literaturaz –euskarazko literaturaz– deus ez dakiena, zipitzik irakurtzen ez duena. Horrek osatzen dugun inkomunikazioaren –elkarrekiko!?– gizartea islatzen du.

Andoni Urzelariren Demencia nobelarekin gauza bera gertatu(ko) dela pentsu dut. Euskaraz bizi eta irakurtzen duen jendeak –kopuru duin batek– ez du irakurriko, ez ezagutuko. Agian, ene hausnarketa zoroa baino ez duzu. Tira, nik ere, Agapito Rumianteren modura edo, hori ere esan beharra neukan.

EAJk independentziaren aldarrikapenari nola, ezker abertzaleak amnistiarenari?

2015-09-25  //  (C)politika  //  Iruzkin bat

Amnistia eta askatasuna, herrietako plazetan

Amnistia eta askatasuna ezker abertzalearen 50 urteko historiaren lema da. 2011ko urriaz geroztik, ezker abertzaleak aldebakarreko estrategia abiaburuan –Aieteko Adierazpenaren ondoren–, “amnistia” ez da ezker abertzale ofizialaren (Sorturen ) lema. Edo ez du horren fermuki aldarrikatzen bederen.
Bake prozesua aldebakartasunezko ekimenez abiatu zen, eta horrek berak, aldebakarreko ekimena izateak, bermatu beharko zukeen Amnistia eta askatasunaren lema. Lema eta funtsa.
Amnistia eta askatasuna ezker abertzalearen ideien funtsa izan da, eta da. Edo izan beharko luke, baldin eta bere historiari –begi-bistako garaipen politikorik erdietsi ez arren– zentzu emango badio. Erran nahi baita, kontua da askatasuna eta amnistia nola ulertzen den. “Askatasuna”, presoei dagokienez, ezker abertzale ofizialaren (Sortuz gain, bakoitzak ipini ditzala gainerako eragileak) estrategiak berak murriztua –izan– da. “Amnistia”, egungo lege eta marko politikoaren arabera gauzatu daitekeen eztabaidatu gabe –ez da marko bakarra, bi baitira, Espainiakoa eta Frantziakoa–, “amnistia” euskal presoen politikotasunaren adierazpen erabatekoa da. Bake prozesua gauzatuko balitz, prozesu sendoa, berez eta funtsaz “amnistia” erdiesteak garaipena izan beharko luke. Areago, lortu daitekeen bakarra, nik uste.
Gaur gaurkoz, “independentzia” ez da ezein alderdi politikoren lema. Ez EAJrena, ez uneon Sorturena ere. EAJk funtsean betidanik baztertu du independentziaren aldarrikapena hala nola amnistiarena. Baita Sortuk berak ere orain: EAJk independentziaren aldarrikapenari nola, ezker abertzaleak amnistienari?
Halaber, ez dezagun Sortu nola legalizatu zen ahantz. Gogora ditzagun bortxaren –borroka armatuaren– erabilerari buruzko bere postulatuak. Hots, Sortuk legalitatera itzuli behar zuen ezinbestean, baita Bake prozesuaren bidean sartu ere, politika posibilistaren bidean.
93 preso eta iheslari ohik Amnistia eta askatasuna aldarrikatu dute berriki, baita lema horrekin mobilizatzera deitu ere. EPPK-k berriz, presoen askatasuna lortzeko beste bide bat urratu nahi du. Langraitz bideko presoak bestalde; besteak beste. Amnistia eta askatasuna aldarrikatzen dutenek, presoak askatzeari lehentasuna ematen diote eufemismorik gabe. Presoek ez dutela inoren estrategia politikoaren menpe egon behar diote. Bake prozesua orain garatzen ari den moduan –edo bidean– gauzatzeak ez duela presoen politikotasuna bermatzen. Edo hala ulertu dut nik.
Aieteko Adierazpenaren ondoren, 2012an Baionakoa heldu zen, eta aurten berriz, Parisko Konferentzia. Anartean, bake prozesua indartzeko gomendioak eman dira, baita presoen gehiengoa biltzen duen EPPK-k “bide berri bati” argi berdea eman ere. Bidea funtsean, historian presoei ukatu izan zaion bera da. Nork bere bidea urratzeko askatasuna.
Hitzak hitz, eztabaidak eztabaida, elkar onartzeko garaia da. Damua eta traizioa hitzen erabilpenaren garaia gainditzekoa. Edo inork uste al du Bake prozesua gauzatu daitekeenik, nork bere etxean bakea egin barik?
Zer da eskas baina? Heldutasun politikoa. Ezker abertzalearen demokratizazioaren falta. Norberak arerioari eskatzen dizkion eskubideak bere etxean postulatzea eta praktikatzea. Edota etsaiari aurpegiratzen zaion nagusikeria, nork bere etxetik erauztea.

Naturaren legea Krutwigi ere berea

2015-09-17  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Federico Krutwig Sagredo

Vasconia/La Nueva Vasconiaren egile (Fernando Sarrailh de Ihartza izengoitiz kaleratu zena) Federico Krutwig Sagredo apur bat gehiago ezagutu dut Años de peregrinación y lucha liburua irakurri ostean. Pertsonari eta liburuari buruz idatzi dut, baina, besteak beste, hainbat lerro kanpoan geratu zaizkit.

Honela bukatu dut artikulua: “Haatik, jeinua izanagatik edo, zenbait kontuk harri eta zur utziko zaitu”. Baiki, zur eta lur, baita zenbaitetan pertsona kultu eta jakintsu honen aurrean lur jota geratu ere. Harrigarria da, pertsonen taxua hain goian eta aldi berean hain beherean ikustea.

Berbarako, Lapurdiko Itsasu herria (Itxasu ere idatzia) hizpide (Gipuzkoan ere badaude Itsaso eta Itsasondo herrixkak), honela dio Krutwigek: “Nombre de rara etimología puesto que en principio, en euskara ‘itxaso’ significa ‘la mar’, y este pueblecito está bastante lejos de la costa”.
Baita Gipuzkoako Goierrikoak ere, alajaina.

Hitzak hitz, erroak erro, honatx herrion beste etimologia posible bat:

– Itsabalki (Melilotus) Fabaceae familiako genero baten izen arrunta da. Europan eta Asian jatorria duten arren, egun mundu osotik zabalduta daude. Marrubiaren antzeko hosto punta zorrotza izaten dute, hiru hosto txikitan bildua eta hortz-duna; lorea berriz txikia, kolorez zuria edo horia eta buru luzexkatan antolatua.
Erran nahi baitut, euskaltzain batek ez du/zuen Itsasu, Itsaso edo Itsasondo herrien izenaren etimologiaz amiñi bat gehiago jakin ahal izan? Berriz diot: zur eta lur, baita lur jota geratzeko modukoa.

Halaber, ideia honen harian besterik ere badut esateko.

Horrela zioen Krutwigek: “Estar hoy en día (duela 20 urte idatzia) defendiendo postulados y deducciones marxistas, cuando la base de la economía ha cambiado por completo, tan solo es posible que lo efectuen retrasados mentales”. Neure egin dezaket aburu hori, azken bi hitzen konnotazioa testuinguruan ulertuta
Alabaina, segidan datorrena irakurtzea lar etsigarria da: “No es de extrañar que esto suceda tanto en Euskalerria, donde el sindrome de Down es tan frecuente”.
Etsigarria ez ezik, amoragarria. Hots, jeinuak ere hamaika huts bere baitan! Beraz, Naturaren legea Krutwigi ere berea.