Ez da sekula berant!

2015-08-20  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Julen Belamuno idazle apokrifoaren lehen liburua da.

Oso gauza ohargarria ipuinarekin hasten da zortziko sorta.

Ukabilak eta loreak
Julen Belamuno
Elkar

Ez ohikoa dugu ipuin liburu honen idazlea. Ez ohikoa, izengoitiz sinatua baita. Julen Belamuno (Azpeitia, 1959). Sarean sartuz gero, Azpeitiko idazleak webgunean hemezortzi idazle aurkituko dituzu. Bera ez da euren artean horregatik. Badaude ordea, bere abizen “ofizialak”. Etxe bereko idazle batenak nonbait. Idazle berria eta gizon “zaharra” da, alta, aspaldi gainditu zuen Jesukristoren adina. Esan (ge)nezake, dagoeneko eman dituela hainbat osteratxo lurbira honetan. Osteratxoak eta paseoak. Gauaren altzoan narrazioko protagonistaren modura, berbarako.
Zortzi ipuinek osatzen dute liburua. Idatz tankeran nola izaeran berezko taxua antzematen zaie narraziooi. Oso gauza ohargarria ipuinarekin hasten da zortziko sorta. Irakurtzen hasi eta Azpeitia aldera abiatu naiz protagonistaren –erran nahi baita, ipuingilearen– peskizan. Haren arrastoa antzeman nahiz, haren nortasuna ezagutu aldera. Pertsona burusoil betaurrekodun bat pasa da nire aurrean. “Ezagutzen” dudan –erran nahi baitut, “bereizten” dudan– idazle-saiogile baten antza hartu diot. Haren arrastoan ibili naiz zezen plazaren inguruan. Gauza ohargarria da, oso: Julen Belamunoren baitan sartu den pertsonak –ez dut eguneroko bere nortasuna salatzen dituen izenak emanen, bistan da– nortasun oso osatua du, lehen ipuinak ederki salatzen duenez: “Nolako ibilera, halako izaera”. Edonola ere, Azpeitiko Baratze parke aldera nindoan ustetan, oharkabean, Gasteizko Arriaga parkean agertu naiz.
Idazle hau plazaratu orduko –bazen garaia dio voyeur iruzkingile honek– egina du bere mundualdia. Hots, zaila da ganoraz idaztea, Gauaren altzoan –bigarren ipuinean nabil– funtsaz eta tentuz kulunkatu izan ezean. Aitaren ezinean –hirugarrenean jada– istorioko protagonista Alberto Elejoste zinegileak Julen Belamunoren pertson(ai)en erretratu-lagin bikaina da. Narrazioak Donostiako Zinemaldiko glamourra destilatzen du finki. Kursaaleko ateen gontzen kirrinka amatatzen duten harrabotsa dantzut oraindik ere.
Liburuari izena –eta azalari aurpegia– ematen dion Ukabilak eta loreak maitasun (h)istori(o)a fikziozkoa lain erreala da. Andoni Beltran boxeolaria indartsua bezain ahula da, liburuko pertsonaia galtzaileen prototipoa. Istorioa ez da –boxeolariena legez– gaizki amaitzen. Ipuinak badu narrazioak adina indar. Gizon indartsu eroriaren atzean emakume bat izaten omen da. Esana topikoa da, eiki. Kasuon Marta izena du, alabaina. Bidenabar errateko: ipuinetako protagonistak gizonezkoak dira, emakumezkoak euren albokoak.
Liburuan barrena paseoan nindoala, eta Azpeitian nengoelakoan, Gasteizen kausitu du ene burua, Bizitzaren zentzua ipuinaren baitan. Funtzionario bilakatua naiz. Belamunok protagonistaren erretratu azkarra egin du alajaina. Goizon, administrazioko funtzionario jite gaixoa agertu zait mirailean. Miraz nago.
Evening star delakoan, Euskal Herritik urrun dabiltza pertsonaiak, Gasteiztik urrun bereziki. Belamunoren ohiko osteratxoa bidaia luzea bihurtu da. Irlandara bidaia egin zueneko istorioa errekreatu du idazleak, naski. André eta Dieter ditu bidelagunak turista protagonistak. Idazle ezezagun honen poesiaren eta musikaren doinuak aditu ditzakezu Cork-etik Limerickera. Celtic Pride ontzian nabigatuko zara.
Txarrena opa ipuinean ez duzu loriazko deus ediren, ipuin kontrastagarrion artean hauxe duzu beltzena. Kea dario eta. Gasteiz eta Madril artean: Burgos. Ministerioetako funtzionarioen kexua denboraren arau, jende miserablearen alarau. Atarramendu eskasa zinez, funtzionarioena. Egonerako egunak delakoak ixten du periploa. 53 urte ditu protagonistak, Elena izena du bere emazte ohiak. Ramon berriz, usteko “lagun” ustela da. Ipuin sorta honetan galtzailerik bada, hori dukezu azkenekoaren protagonista. Edonola ere, Indonesiako Flores uharteko gizakiaren gisara (Homo floresiensis) munduon geratzen zaizkion egunak, Egonerako egunak legez bizitzen ikasteak ematen dio sosegua izenik gabeko protagonistari. Ez da sekula berant! Ezta berant ere, Julen Belamuno idazle apokrifoaren ipuinak ezagutzeko.

Déjà vu edo zaharrak berri

2015-08-17  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Gorrotxategiren laugarren nobela da.

Idazlea nobelaren aurkezpen egunean, Donostian.

Koldar hutsa zara
Aritz Gorrotxategi
Erein

Koldar hutsa zara belaunaldi-arteko nobela da, giza kolektibo baten bizialdia kontatzen duena, nobela korala deitua. Gu baten istorioa Ni batek kontatua. Peru da narratzailea, protagonista nagusia. Koadrila da ezaugarri behinena: Lukas, Garraiz, Garazi, Belatza, Joana… Taberna bat: Krapula. Hiri bat: Donostia. Auzoak: Gros, Amara… Institutua, fakultatea, unibertsitatea… Protagonistak hiriko kumeak dira, burges txikiak. Aberaskumeak osotoro izan barik, jendartea iraultzeko nahikariak edota ezaugarri “aproposak” biltzen dituztenak. Familiaren erretratua ere egiten du Peruk.
70eko hamarraldikoak diren aldetik, trantsizio garaian jaiotakoak dira protagonistak. Istorioaren ezaugarriak imajina errazak dituzu. Garaian garaiko manifestazioak eta erreboltak. Halaber, eta beste era batez esanda, euskaldun guztiok “amerikano” bat familian dugun bezala, euskaldun guztiok badugu ere senitarteko bat jazarria frankismoan, diktaduraren aurka borrokatua, edota baita haren aldekoa edo aliatua. Familia eta jendartea ez baita zuri-beltza, poliedrikoa baizik. Dena dela ere, nobelako gazteak frankismoaren aurka jardun zutenen ondorengoak dira bereziki: Saul dugu pertsona horietako bat, bereziena. 1936ko garaikoak ere badaude: aitaren aldetiko aitona, amaren aldetik osaba. Behialako mitoen ekarleak dira, iraganekoen balentrien ispilua, egungo helburu utopikoen elikatzaileak.
Iragan mendeko pentsalari, filosofo, poeta eta iraultzaileak aipatuak dira nobelan, edota haien aipuak dira nobelan txertatuak. Protagonistak urbanitak dira, kasuon eta nolabait izendatu aldera: ñoñostiarrak. Nobelak belaunaldi baten ia ezaugarri guztiak jasotzen dituenez, jendartearen ezaugarriak –eta berau osatzen dituen ezaugarri politiko sozialak– gaingiroki baino ez dira garatuak. Nobela korala edo masa-jendarte baten isla da. Esate baterako, futbolak badu bere presentzia, doi-doia aipatua baino ez bada.
Protagonistak erlijioari uko egiten dioten belaunaldi bateko kumeak dira, baina bestelako ideologiez eta hauen dogmez “ederki” zipriztinduta daude: “drogak” libre nahi dituzte eta bikote harremanak aske. Joera sexual berrien garaia da, homosexualitatea azaleratzen/kaleratzen hasia. Aldarrikapen pogre parrasta egiten duen belaunaldia da, bestelakoa da baina, euren asimilatzea. Bestelako da, taldekidearekiko begirunea, hots, arerioarekiko ezberdintasuna ez da aniztasunaren ezaugarria. Tira, etsaiarekiko kontrakotasuna garatuko balitz, gaitz-erdi. Alegia, bestelakoa da etsaiak –nazismoak, frankismoak edo fanatismoak– txertatutako keriez libre izatea.
Peru protagonistak mito zaharretatik eta ortodoxia berrietatik libre bizi nahi du. “Artaldetik atera nahi du”, esaldi topikoa erabiliz. Kuttuna duen Nietzscheren ildoan “supergizakia” osatzeko bidea urratu nahi du. Peruk, besteak beste, idazle izan nahi du. Kontraesan eta miseria txikiak agertzeko ofizio paregabea. Lurreko loria bilatze bidean, frustraziorako abagunea erdiesteko jarduera inola ere. Izan ere, beti dago koadrilan zu baino iaioagoa dena. Peru ez da Aritz Gorrotxategiren alter egoa, baina haren bizialdian gorpuztutako pertsonaia bada neurri batean. Ez alferrik, biak ala biak, idazleak baitira. Dena den, Peru ez da inoren nia, bere nia ez baita guztiz ber(e)a. Izan ere, inor ez da berak bere buruaz proiektatzen duena.
Euskal gatazka poliedrikoaren errelato moduko bat osatu du Gorrotxategi idazleak. Bi partetan emana. Lehenean “(h)artaldea”ren ahotsa jaso du, protagonistaren bilakaera eskaintzen du bigarrenean. Ordurako, Peruk bikotea dauka. Maitane izena du, eta badauka ere amorantea: Elene.
Nire gusturago, nobela sendoagoa izateko, déjà vu –déjà dit narrazioan– sobera darabil nobelagileak. Halaber, apika, sendoagoa izateko trama jarraikorrago bat behar luke. Bigarren parteak ematen dio zentzua nobela osoari, naski.
Idazle helburu duen irakasle zapuztuaren ondorioa ekarri aldera: iraultzaz iraultza, gizakiaren ezaugarria posesiboa gailentzen da betiere, kasuon gizonena, gizona baita protagonista. Nietzschen asmoak lortzetik urrun, posesiboa izateak are koldarragoa izatea dakarkigu. Koldar hutsa zara autokritikara deitzen duen nobela da. Euskaldunon iragan berria ezagutzeko protagonisten adineko seme-alabentzako iniziazioko nobela aproposa. Ez dezatela esan, “ez dugu gurasoon déjà vécu berriro bizi!”. Déjà vu edo zaharrak berri.

Back to back

2015-08-13  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Kepa Altonagak hamasei atalez ehundu du –Arestiren gomendioz– Leizarragarengana bide egiteko saioa.

Back to Leizarraga
Kepa Altonaga
Pamiela

Upaingoa saileko saioa dugu Back to Leizarraga. Sail naroa osatzeko saio oparoa. Upaingokoak saio txiki handiak dira gutiz gehienak. Garaian garaikoak, tamainakoak. Aproposa(k) entsegua –eta ez entsegua– apenas leitzen ei den garaion.
Back to Leizarraga entseguak euskara du sujet. Sujet eta gaia. Euskara euskaldunon tema betiere. Euskaldunok: jainkoaren sujet izateko sortuak, edo hark kreatuak. Euskaldun fededun!
“Back to Leizarraga” diosku Gabriel Arestik azaletik beretik. “Arestiren aurpegiera –eta irudia– gutxien islatzen zuen foto historikoa”k ilustraturik. Gabriel zenaren Meli piku melatuari berari halatsu aditua neronek/nihaurek.
Joanes Leizarragarengana (Beskoitze, 1506 / Bastida, 1601. Kalbindar artzaina. Itun Berria euskaratu zuen lehena) joateko gomendatzen digu Bilboko poeta “ez-fededunak”.
Hogeita hamaika lagun biltzen dituen zuri-beltzeko argazki batek biltzen du iragan mendeko euskararen ordezkaritza: fededunak eta “ez-fededunak”. Aresti barne. Euskara hilezkortu ezilkortu betikotu inmortalizatuaren adierazgarri.
Kepa Altonagak hamasei atalez ehundu du –Arestiren gomendioz– Leizarragarengana bide egiteko saioa. Euskara gai soilez harago joanez, euskal prosaren gabeziak azaleratu ditu. Eskasa omen dugu euskara, eskasa erdietsi dugun euskararen kalitatea. Euskara kalapita. Horra gure kapitala, alafede: lau euskaldun bi alderdi, bi euskaldun alderdirik ez.
Hainbat lagun ditu bidaide saiogileak. Nagusiki, eta konparazionera, Xabier Amurizarekiko desafekzioa afekzioa bilakatu zaio bidean bide. Bidez bide ere, Jean Etxepare, Jokin Zaitegi, Juan Garzia Garmendia… ditu hizpide, besteak beste. Gogaide batzuk, ez-gogaide bestetzuk.
Charles Darwin eta Marcel Proust –espezien jatorria eta denbora galduen xerka– gogaide izan ezik, baitezpadakoak ditu Leizarragarenganako txangoan, haren baitarako txonboan.
Altonaga erlatibo anaforikoak erabiltzearen aldekoa da: zeina/baita, zeinak /bait(it)u, zeintzuak/baitira, zeintzuek/bait(it)u(z)te, eta abar. Ez naiz jainkozkoa ez inoren deboziozkoa, ez letretan –linguista – jakin(tsu)a. Doktoreak ditu elizak eta eurek ebatzi ohi dute. Euskaltzaindiko doktoreek ebazten dute zer den dotorea zer ez-dotorea. Zer presentablea zer inpresentablea. Zer ontsa kolokatua, zer deskolokatua. Zer akojonantea zer deskojonatua.
Alta bada, zer da ona daborduko? Engoitik zer da egia? Engoitik orain, zer egokia? Egia omen da egokia. Egia ei da egokiena. Egia da errealitatera hobeki egokitzen dena. Baina egia esan/izan orduko, errealitatea iragana da. Zeina sortu izan ezik, egia kontzebitu eta kreatua baita. Egia bilakatu izan ezik, egiak eboluzionatzen baitu.
Amuriza hizpide abiatu eta berarekin akabatu du saioa Altonagak. Hamaseigarren atalean honela diosku Altonagak, Amurizaren Joan ziren nobela-zikloaren karietara: “ (…) uneotan kritikarik ez dute jaso, ez onik ez txarrik. (…) Zertan dabiltza kritikariak, zertan dabiltza irakurleak?”.
Egia izan daiteke, baina egia ez da erreala. Horra errealitatea. Alabaina, eta “egiari zor”, Altonagaren egia, Altonagak errana, erreala da.
Amurizak dioenez, 20.000 hitz gehiago behar dugu. Nork behar du baina? Behar duenak sortu izan ezik, kreatuko ditu. Eta kontzebitzen badira, hainbat hobeki. Alabaina, horiek barik ere 20.000 euskaldun “oso” gehiago osatzen badira, ontsa biziki.
Koldo Mitxelenak erraten omen zuen gisara, “labanak ebakitzen badu labanaren itxurak ez du axola”. Hartara, Bazkaltzaindiak –ez naiz gaitzustean Akademiaz ari, euskal bazkaltiarrez baizik– e(ra)bakitzen badu, ebaki-gailuari labana, aiztoa, ganibeta edo kutxiloa deitzea, sano ongi.
Ez gaitezen tronpa. Back to Leizarraga saio sano serioa da. Sano serio ari naiz, alegia. Julio Cortázarren giglikoa gogoan: Barri eta berri. Irri eta zerri. Zirri eta mirri. Kirri eta pirri. Harri eta herri.
Ez naiz heldu gaitzustez, ez des-afekzioz. Alta bada, Arestiren berba xumeok nahi baino sarriago heldu ohi zaizkit burura, gura baino usuago: “ (…) pentsatzen dut gure gauza galdu zela sasoian”.
Aresti presente –Txillardegi gogoan–, horrenbeste baina eta alabaina “ez gaitezen –euskaldunok– galdu saioan, alajaina”.  Gaur egun ere, orain ere, “mintza gaitean euskera klaro batean”. Erran nahi baitut, “ez nator derrigorrean. Ezpada borondatean”.
Debatea sanoa da, eta osoago gura bada, eztabaida baitezpadakoa. To eta no, ez back to back ez elkarri bizkar emanda.

Denbora bere lekura, hitza eginkizun

2015-08-08  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Nuria Bernardo Axpe, argazkilari

Joseba Olalde argazkilari zenak zabaldutako leihoa.

Denbora bere lekura
Gerardo Markuleta
Erein

Kontxa hondartzako baranda begietaratu dut liburua eskuratutakoan (Nuria Bernardo Axpe). Poeta joan badoa denboraren tunelean, txakurra lagun. Tunelean barrena abiatu naiz, eta aspaldi joan zen Joseba Olalde lankide argazkilariak zabaldutako leihoan agertu zait Gerardo Markuletaren bisaia. Serge Gainsbourg heldu zait ere gogora, ke artean. Nola bestela?
Argazki albuma poema hartu diot poetari, liburuaren prefazio gisa hemen paratzeko, baita Joseba lagun adeitsuari eskaintzeko: “Bizi unea, unea oroitzeko. Oroit uneak. Hala egin genuen, horixe dugu gaur”.

I. Denbora bere lekura dugu I. atalaren izena. Sorlekura itzuli da poeta, ume izan zeneko lurraren izenek hartaratua. Pinudietako erretxin usaina aditu dugu berarekin, mutikoak neskengandik bereizten zituzten mojek voyeur jaidura areagotu ziotela aditu ere. Herriko kuarteleko ziegak gogoratu zaizkio poetari. Kuartel ederrak kuartelik gabeko gerra zabaldu zuen Santutegira bidean. Aitari hartu zion kearen harra, amaren izateko izanari karra. Ume nahiz nerabe garaiko munstroak uxatu ditu poemotan, orduko gau magikoen irrati uhinak oroit.

II. Ezkutuko tiradera. Poetak berbak erauzi ditu mesanotxeko tiraderatik. Balak baleki, ez genituzke alferrikako eleak usatuko. “Eta” menderagailu barik, juntagailu litzateke. [Ez] Esan ezetz. Antonio Machadoren erara eraikiko genuke bakea, elkarrentzako bidea. Lainopean ez ezik, hiztegian ere moroak baikara. Arab(i)an bagare.

III. Altzari japoniarra. Mesanotxeko poesia izan ezik, japoniar poesiaren maitale izaki, basozain ari zaigu Bonsai-zainaren apaltasunez. Iragan mendilerroetako bide luzeak lerro laburrean trazatu ditu. Bide emankorretako poemak. Gald(u)erak berritu ditu, eta poeta eta kantari kuttunen berbak gutunak bilakarazi. Etsaiak adiskidetu nahi lituzke. Ostiral izan (nahi luke) Robinsonik gabe. Alabaina, Santutegia suntsitu ostean, iheslarientzako kanpamendua eraikitzeko oihalak eskuratu gura du poetak. Denbora nola, berez doa. Libre.

IV. Biok egur, biok su. Maitasun kantu bat (Nuiriari eskainia). Gainsbourgek Jane Birkini nola, aditu gura nuke kantua: “Hitz bat nahikoa duzu –ez zin eta ez promesa– bihur gaitezen, printzesa. Biok egur, biok su”. Denbora bere lekura helarazi du poetak. Arg(azk)iak itzalita, literaturaren usainez eta kiratsez, batzuetan. Gau minean, aski baitira Hiru letratxo. (Hilartitz saioa).

Denbora eta espazioa aldagaiek mugarritzen dute errealitatea, gizabanakoa horien artean –ibilki– garela. Poetak berriz, jendartean banako partikularra izan gura du, izan behar. Berba lanabes. Gerardo Markuleta berba lagun duzu oraingoan. Gasteiztar bilakatutako txantxikuak, hiritartutako herritarrak, bere denbora bere lekura eraman gura izan du azkeneko prestazio honekin. Ez du lantegi samurra hartu poetak, ez baita saio erraza iragan denbora lekutzea. Denbora bere lekuan ipintzea oroitzea da, eta errealitatea oroitzea ezinezko eginkizuna. Markuletak baina, duintasunez kitatu du –orainokoan– bizitakoaren zorra. Hitzak gordin, maitasun kanta baten legera. Denbora bere lekura, hitza eginkizun.

Koldo Izagirre, gizonezko (elipsia) bat

2015-08-06  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Nobela gisa leitu dezakezu, baita bere 53 saio-sekuentzietako edozeinen barrena abiatu ere.

Lorea Gernika (Andrazko bat)
Koldo Izagirre
Susa

Begitandua neukan (irakurri elipsia) bisita… egilearen estiloa apur bat ezagutzen baitut. Harenean –edo haren pertsonaien bait(h)an– gailetak edota bixkotxak izan eze, speculooak izan ditzakezu. Alabaina, bere literatura tasuna aldatu daiteke, bere pertsonaiak nola. Lorea Gernika andrazkoak amiñi bat irauli dio bere jaidura. Amiñia diot. Ez nadin –ez  gaitezen– lar loriatu, ezta uzkurtu ere horregatik. Entusiasmoa orekan betiere, ahalaz bederen, istorio sortzaile honen kontzesioak tamainakoak baitira. Baina, ez nadin ere snob bat izan, ez nator gizonezkoaren bizitza aurkeztera, andrazko Lorea Gernikarena baizik.
Lorea Gernika bizitzaren kontra bizi dela erran nezake, ausardiaz erran ere. Ezin bestera. Ezinbestez. Munduon euskaldun bizitzea bizitzaren aurka bizitzea baita. William Shakespearen –ene begirasun motzean– pertsonaia begitandu zait Gernika: Hamleteko Ofelia. Printzearen printzesa gura nahi Ofeliak. Lorea herriko printzesa izaki. Tragedia inon bada, euskaldunona baita. “Izan, ala ez izan”, horra Lorea Gernikaren auzia.
Lorea Gernika pertsonaia unibertsala da. Iragan gizaldi hasieran jaioa. Hirutan esposatua. Abizena nola, Gernikako herritarra begitanduko zaizu, hala nola Parisko L’Oréal etxeko manikia. Juanba Berasategiren azalean ageri legez. Fabrikako umea izan zen alabaina, antxoen tripak kentzen jarduna Bermeon nahiz Ondarroan. Santa Luzia ospatzen den herrietako kalean paseatzen da nahiz Hendaiako Ondarraitzen promenatu. Été Musical à la Côte Basqueko diva da nahiz Otamotzeko otalorea. Hondarretako perla. Lorea Gernika modernoa da. Alta bada, euskaldunen moduan, “hostoa kendu, hostoa sortu” bizi da. Ederra da, baina ez da bere buruaz ziurra. Artista nahiak ere bizi du Lorea, baina lorontzi ere bada.
Pertsona ikasia bada, baina ez da ziur ikasia izateaz. Esperientzia izugarriak bizi baditu ere, ez da ziur bere izateaz. Euskaldun peto-petoa da, zentzu horretan. Badauka jakin minik. Badu Descartes buruan, badu Maria Callas bihotzean. Gernikatik hegaldatu daiteke Greziara, Greziatik Gernikara, baina ez da deusetaz ziurra. Funtsezkoa badaki alabaina: lehen “ergela zela” eta orain “ez dela perfektua”. Jakin badaki, ordea, berriz jaioko balitz, berriz bizitzen ikasi behar lukeela. Ez luke hautu berdinak egingo. Zentzu horretan, ez da ergela Lorea.
Koldo Izagirre gizonezkoak ez ohiko andrazko bat sortu digu. Lorea Gernika ez da ohikoa, ez da pertsona arrunta ez euskaldun arrunta ere. Loreak egunero garaztatzen baitu bere burua, eta behar horregatik berarengatik ez da ziur bere burua ezagutzeaz. Egungo euskaldunon gisara –gizonezkoak izan nahiz andrazkoak izan–, ez dakigu-eta garenaren ziur. “Bestera nahi” bai, baina “zer nahi” ez (elipsia).
Loreak gizonezkoak kolokan jartzen dituen boutadeak botatzen ditu. Andrazko chic da, “baina” ez du zurikeria maite, nekez darabil(tza) hipokrisiak kutsatutako berbak, ele bitxiak edo perlak. Maitasunaren sekretua barkatzea baino, maitasunaren sekretua pazientzia dela jakitun. Andrazko peto-petoa da zentzu horretan. Alabaina, gizonezkoen jite kontraesankorrak ere bizi du, ez baitu mea culparik erraz on(h)artuko. Izagirreren alter egoa ote(lorea) darama Gernikak bere bait(h)an, ausaz.
Ez zaitez aztoratu –elipsia– irakurle hori, pertsonaia maitagarria da Lorea. Baditu bere arantzak, naski. Gernika femeninoa da generoari gagozkiola, Amaia Ezpeldoi bezain, Uhaina biloba adin femeninoa. Literatur generoari dagokionez berriz, Lorea Gernika andrazko bat zaila da sailkatzen. Zer nahi gisaz, nobela gisa leitu dezakezu, baita bere 53 saio-sekuentzietako edozeinen barrena abiatu ere. Haatik, abia zaitez ausart, eldarniorik gabe. Lore Gernika anitz eta askotariko enbria duzu, euskal herriak legez. Tremendakoa da gero (elipsia) euskaldunon f(h)atuma.

Gaurik minenak ere argi egiten baitu

2015-08-04  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Altzako idazlearen Bi urtetako kronika fakultatiboa. 

Bi urtetako kronika fakultatiboa
Joan Mari Irigoien
Elkar

Bi urtetako kronika fakultatiboa ez da poesia stricto sensu, poesia izpi zenbait dario, alta. In extremis isuritako bizitzaren hondar tantak jaso ditzakegu berean, baita hil osteko intsentsu usaindu ere.
Imanol Irigoien margolariaren azalean irudikatu dezakegu Joan Mari Irigoien poeta. Kronikaren egilea, gaixotasun batek harrapatua, gau ilunaren barrenetik zirrikituaren xerka dabil. Gauaren iluna nola, halakoxeak hiriko etxe erraldoiak.

Altza auzoa heldu zaio gogora literatur kronikari honi. Irigoien poeta kronikaria Donostia hiriaren goian ibilki. Literaturaren zirrikituan argia bilatzen den nola, halatsu nabil neroni. Hitz zirrikituen xerka, hor nonbait.
Imanolen irudi iradokigarria da, esanguratsua. Poetaren azalean paratu da margolaria. Anaia beti ondoan, margolariak poeta bere gogoan betiere. Ederra. Hain krudela ez balitz, ederragoa apika.
Eskerrak anaiari. Eskerrak argiari, baita lagundu duten guztiei. Esklerosiak edota depresioak jota dagoen batek, halakorik inoiz inork espero ez duenak, gaixotasun horien aurka borrokan ari diren mediku eta erizainei, ikertzaileei eskainia. Guztiei ere, elkartasun handiz.
Eskerrak nola, eskaintza hala, hiru hitz adierazgarrietan: “Borrokan ari direnei”. Bi urtetako kronika fakultatiboa delakoan, borroka da hitza –nagusiki–, borroka bizitza!

I. Lehenengo gau-kolpeari eutsi ostean, gauari zirrikitu bat bilatu behar izan zion gaixo kroniko kronikariak. Naski, bere jite baikorrari esker, bere izaera ironikoari esker eutsi ere –futbolari ameslari izandakoari esker, abentura maite izan zuenari esker, bere berezko jiteari esker–.
Bizitza Misterio bizi-sortzailea dela sinetsia, “falangea” eta “alardea” hitz “kidekoei” irri eginez, medikuak emana jaso zuen kronikariak gaixotasunaren berria: Esklerosia. Jainkoa delakoarenganako abiatu zen, ironiaz, Jainkoarekin mintzatzera, herio hurbil sumaturik nonbait.

II. Bigarren gau-kolpeari aitzi egiteko Spinoza filosofoaren berbak lagun hartu zituen, baita ikaspen hau ere eskaini: “Jainkoaren maitasun intelektuala ez da pozezko afektu bat, kontzientziak eragindako egoera baizik”.
Kontzientzia ere hitz gakoa da, borrokaz beste.
Galderak pausatu dira poetaren leihoan, usoak larrazken arratsetan nola. Leihora hurbildu da erantzunak ematera:
– Ba ote da maitemina baino maitasun handiagorik eta sentituagorik?
– Sentituagorik nekez, baina handiagorik, bai, beharbada.

Ez da Rambo, baina uste baino ausartagoa bai, akaso. Drakularekin edota Frankensteinekin lehiatu behar du horregatik. Serotonina-lore sorta baten beharra dauka.
Egundo holakorik!

Izan zen gazte ausart hark lagundu dio egungo helduari. Izaera horrek, Ramborenak, badu lotsagabekeria puntu bat, nagusikeria. Ilobarekiko poema gogoan:
– Zer egiten duzu hor, putakume horrek?
– Ez al dakizu inozo horrek bide guztiak zulora daramatela?

Jesukristo gogoan dauka poeta kronikariak. Preso politikoa izan zen hura. Pontzio Pilatos asko dago munduan ordea.

– Ba ote da maitemina baino maitasun handiagorik eta sentituagorik?
– Bai.
Lizardi du orain bidaide, poetak poeta lagun:
(…) Ederra baita bizia,
urrezko itsaso bebilt urduria,
itzal dudala laguntzaile lerden (…).

Latza izan zaio. Hobe “zitzaion” pentsatzea. Udaberria beti heldu baita.

III. Bizitzak aurrera darrai. Itxaropena hari batetik zintzilik izan arren, hiri goieneko gau anker ilun hura joan zitzaion Joan Mariri. Gaurik minenak ere argi egiten baitu.

– Consummatum est?
– Ez oraindik, zorionez!

Hitzek gauaren muturreraino eraman ohi gaituzten legez, Ocasoraino eraman gaitzakete hitzek ere

2015-08-04  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Katebegia. Politikaren eta Literaturaren (h)egian.

Mikel Antza Ametsak ere zain poema liburuaren iruzkinaren ostean, hitzak ahitu zitzaizkion iruzkingile iruzurgile honi. Alegia, traduttore traditore nola, iruzkingile iruzurgile –izan naiteke– neroni ere.
Hitzek gauaren muturreraino eraman ohi gaituzten legez, hitzek ere akaso Ocasoraino eraman gaitzakete. Eguzki ostertzean nola, ostendu zen nire gogoa.
Ez da sekula berant. Ezpaldu ditzadan bada, bidean bide urratu ditzadan idazle lagunen aleak. Berbak eta hitzak, eleak besterik ez direla jakitun. Hots, Katebegia: politikaren eta literaturaren (h)egian.

1. Joan Mari Irigoienen Bi urtetako kronika fakultatiboa.
2. Koldo Izagirreren Lorea Gernika (Andrazko bat)
3. Gerado Markuletaren Denbora bere lekura: http://www.argia.eus/blogak/mikel-asurmendi/2015/08/08/denbora-bere-lekura-hitza-eginkizun/
4. Kepa Altonagaren Back to Leizarraga: http://www.argia.eus/blogak/mikel-asurmendi/2015/08/13/back-to-back/
5. Aritz Gorrotxategiren Koldarra hutsa zara: http://www.argia.eus/blogak/mikel-asurmendi/2015/08/17/deja-vu-edo-zaharrak-berri/
6. Julen Belamunoren Ukabilak eta loreak: http://www.argia.eus/blogak/mikel-asurmendi/2015/08/20/ez-da-sekula-berant/

“Naturaz arduratzen dena gizakiaz arduratzen da” (Víctor Gómez Pin)

2015-08-03  //  Hizkuntzak, Politika saioak  //  Iruzkinik ez

Kataluniar filosofoa da (Bartzelona, 1944). Dijon, Paris eta Bartzelonako Unibertsitate Autonomoan irakasle izana, EHUk Honoris Causa izendatu berria (Arg.: Dani Blanco).

Víctor Gómez Pin filosofoarengana hurbildu ginen, solasaldian filosofia gaia gailenduko zelakoan. Ordea, hitzak jainkoarenganako bideak adina izaki, “politikan jausi” ginen. Filosofiaz eta bizitzaren paradoxaz ere mintzatu ginen, zer nahi gisaz.

Reducción y Combate del Animal Humano da zure azken liburuetako bat. Zer ekarri nahi izan duzu berean?
Berean defendatzen dudan tesia hauxe da: animalia humanoari, giza animaliari, norbanakoari edota herritarrari sinbolizatzeko eta ezagutzeko gaitasuna murrizten zaionean, gutxitua eta txikitua geratzen da, animalia bezala.

Marcel Prousten jarraitzailea zara. Nola ikusten duzu pertsona edo gizakia XX. mendearen ostean?
XX. mendearen aurretiko gizakia eta egungoa antzekoa da, berdintsua. Aurrerapen teknologikoak direla eta, hau hori eta beste esaten da, baina gizakiak beti bizi izan ditu egungo antzeko uneak. Izaki humanoa deitzen duguna oso berezia da. Kontserbatzeko geurezko sena daukagu, oso modu espezifikoan garatua. Gizakiok lengoaiarako dugun senak definitzen gaitu, hizkuntzak bereizten gaitu beste animalietatik.
Gizakiak beti izan ditu bere uneak. Orain hurrena, Frantziako Iraultza eta Errusiak Urriko iraultza unetan gizakia hazten segitzeko ahaleginak ezagutu genituen, edo ustezko ahalegina, bederen. Ez zen lortu gizakia nahi adina haztea, eraldatzea, beharbada porrota izan zen. Frakasoa, agian? Baina, hara, gauza bat da duintasunezko proiektuetan frakasatzea, eta beste bat ez saiatzea, uko egitea saiatzeari.
Oraintxe Europa berri delako honetan, Grezian bizi denari begiratzen diot. Aurreko saioetan bezala, saiakera hauek giza duintasuna berreskuratzeko saioak dira. Bistan da, duintasunak norbanakoaren ekintza izan behar du, eta halaber jendartekoa. Jendarte duinago eta libreago batean, humanook ordu mugatu batzuk lan egin beharko genituzke, bizitzeko beharrak asetzeko, eta ez esate baterako, Bartzelonako taxilari askok egiten duen bezala, 14 orduko lana. Hartara, akaso denok gehiago pentsatuko genuke…
Ez dugu aski pentsatzen?
Ez dakit, izan ere, pentsatzea ekintza gogorra da, gogorrena apika. Gizakia jarduera gogorretan errealizatzen da gehien.
Baina ez gara soilik pentsamendua, esperientzia ere bagara.
Jakina. Esperientziak laguntzen digu pentsatzen. Kantek dioenez, pentsamendu oro abian da esperientziatik, pentsamendua entendimendutik hasten da arrazoian bukatzeko. Esperientzia pentsamenduaren matrizetako bat da. Haur guztiak esperimentatzen hasten dira, azkenik, lengoaia ikasteko dituen potentzialtasunak garatzeko. Haurrari erakutsi dioten hizkuntza jasotzen du, berak ez baitu asmatzen. Alegia, badaude bi humano mota, hizkuntza edo lengoaia jaso duena, berarekin entusiasmatu dena, eta entusiasmo horri jarraikitzen diotenak, sinbolizatzeari eta ezagutzeari ekiten diotenak. Batzuek, tamalez, lengoaia manipulatzen dute, zuzen erabiltzen saiatu ordez. Aitzitik, poetak, filosofoak edota zientifikoak lengoaiaren zerbitzurako aritzen dira.
Zientifikoak ere.
Baita zientifikoak ere. Formula oro ekoizpen linguistikoa da. Erlatibitatearen teoria ekoizpen linguistikoa da, ez da animalia batek erditua. Einsteinek lengoaia aberastu du.
Metafisika berri baten atarian al gaude?
Dudarik gabe. Metafisikak bi une funtsezkoak izan ditu, Jonian (Grezia) sortu zen. Gaur egun errenazimendu gisako baten barruan gaude. Hau da, historiako lehen ehun fisikariek sinetsi zuten naturak behar intrintseko bati erantzuten ziola. Fisikari haiek ez zuten berezko ezagutzarik, naturaren kontzepzioa izaten lehenak izan ziren. Lehenengo fisikari haiek naturari buruz izan zuten jakin minarengatik hasi ziren gizakiaz arduratzen, bereziki gizakiek kontraesanak zituztela ohartu zirelako. Hain justu ere, hori da egun fisika izatea posible egiten duena.
Metafisikak transfisika esan nahi du, fisikaren ostekoa. Fisika kuantikoa rol analogoa jokatzen ari da egun, antzinako fisika joniarraren parekoa da. Metafisika berria da, fisika jonikoaren postulatuak natura aztertzen eta juzkatzen zuen jada. Gaur egun, horiek fisika kuantikoa animatzen dute. Naturaz arduratzen dena gizakiaz arduratzen da.
Begi-bistako ikaspena izan behar luke horrek.
Baina ez dago gizakiarengan horren barneratua. Eta ikaspen horrek lagundu behar liguke ikusten, naturak ez duela gizakiok uste dugun postulatuen arabera funtzionatzen. Fisikari greziarrak jada saiatu ziren hori argitzen, atomoen hipotesiak aztertu baitzituzten. Hau da, gaur egungo fisikariak naturan murgiltzen direnean –maila mikrokosmiko batean barnatuz–, naturaren egiturak behatzen dituztenean ohartzen dira natura ez dagoela uste zuten postulatuen menpe, natura uste dugunaren bestelakoa da, eta hori itzela da.
Nolanahi den ere, zu filosofoa zara. Natura eta polisa dira zure pentsamenduaren ardatza.
Natura hiritik baino ez da pentsatzen.
Gizakia hirira iritsi aitzin basoan bizi izan zen hala ere, inguru-gune hartan ere pentsatuko zuen.
Gizakiak harremanen bitartez egituratzen da. Egitura sinbolikoak funtzionatzen hasten direnean egituratzen da polisa edo hiria. Inguru-gunea herrixka bat izan arren, polisa moduko bat da. Baserritarra mendi, auzo eta baserri artean bizi –izan– da, eta ematen du isolatua bizi dela. Baina baserritarrak herrixkaren edo auzoaren egitura guztiak osatu ditu. Greziak egin zuena da, esplizituki esana, hori da, polisa, alegia. Fisika eta metafisika Greziako itsas hirietan sortu ziren.
Marcel Prousten aipu bat amaitzeko: El Nombre. El Lugar. La lengua de los vencidos.
Izena. Lekua. Menderatuen hizkuntza. Juan Ramon Makuso lagunak euskaratua da, hori Prousten aipuaren lerroburua izaki. Metafora bat da. Oso adierazgarria. Hizkuntzak galtzen dira amodioak galtzen diren legez. Baina galdu izan den hizkuntza inkontzientean geratzen den hizkuntza da. Sei urte hitz egin gabe egon zaitezke, baina ez zara hutsetik hasten. Hizkuntzarekin borrokatzen duzu amets galduak berreskuratzeko borrokatzen duzun gisan. Galbidean den hizkuntza ikastea, ez da egun ingelesa ikasten den bezala ikastea, hizkuntza galdua berreskuratzea ezberdina da.
Zentzu horretan, Paco Ibañezek esaten du gaizki hitz egiten duela euskaraz, baina [Adunako] Apakintzako euskara darama berearekin. Pentsa, Pacok bere amarekin euskaraz egiten zuen Parisko aldirietan (banlieue delakoetan), arabiar mundu batean. Bere bikotearekin berriz hebreeraz, hebrearra izaki. Pacok badu euskaraz gaizki egitearen konplexua, baina bere azken ametsa ziur aski euskaraz izanen da. Modu batez, menderatutakoen hizkuntza delako, eta berak estimu berezia dio garaitua den orori. Paco eta biok Bartzelonan topo egiten dugunean, lehen hitzak euskaraz egiten ditugu, gure euskara mugatua izan arren.
Bitxia…
Izan ere, lengoaia defendatzea oso gauza elementala da, lengoaia sinbolizatzearekin eta ezagutzarekin garatzen da, hau da, artea eta zientziarekin. Gizakiok sinbolizatu eta ezagutu behar dugu, bestela ez dugu gure giza kondizioa hazten. Ez badugu gure burua sinbolizatzen eta gure ezagutza lantzen ez gara animalia bezala garatzen. Berbarako, arrano gazte batek korri egiten du, baina ez bada hegaldatzera heltzen, funtsezkoa ez du garatzen.

Inventarium

2015-07-21  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Inventariuma edo aldian-aldian egin beharreko buru-azterketa.

40 urteko diktadura frankistaren ondoren, beste horrenbesteko demokrazia aldia beteko da aurki. Demokrazia izan edo ez izan, indarrez hasi eta ahituz joan den gatazka armatuaren testuinguruan bizi izan dugu aro politiko hau. Halaber, herritarrek ehunka aldiz boto eman dute Euskal Herrian. Bozaz boz, aukeratutako azken ordezkariak udalerrietako eta foru aldundietakoak izan dira. Ondorioz edo, hona gaur egun herri honen burujabetasunaren alde egin lezaketen botere-guneak.

Euskal Autonomia Erkidegoa (EAE): Eusko Jaurlaritzaz beste, hiru Foru Aldundietan EAJ da burua (PSE-EE ondoan), baita hiru hiriburuetan ere.

Gipuzkoa: Donostia, Errenteria, Andoain, Hernani, Oñati, Antzuola, Azpeitia, Oiartzun. Tolosa, Arrasate, Eskoriatza, Aretxabaleta, Bergara, Azkoitia, Zarautz eta Zumaiako udalerriak, besteak beste, EAJren nahiz EH Bilduren esku daude.
Eibar, Irun, Lasarte eta Pasaia PSEren esku, alta, unea iritsita, interesez edo halabeharrez, azken horiek ere lagundu lezakete burujabetasun bidean.

Nafarroa: EH Bildu eta Geroa Baiko ordezkariak (EAJ tarteko) Nafar Parlamentuko buruak dira. Iruñea, Tutera, Barañain, Eguesibar, Burlata, Zizur Nagusia, Lizarra, Tafalla, Antsoain eta Atarrabiako udalerriak indar abertzaleen esku daude, edo burujabetasunaren bidean lagundu (Podemos/Ahal Dugu, Izquierda-Ezkerra, besteak beste) lezaketenen esku.

Bizkaia: Abertzaleen esku daude Bilbo, Bilbo ekialde, Ezkerralde, Sestao, Durango, Zornotza, Gernika, Bermeo, Bakio, Lekeitio, Elorrioko udalerriak, besteak beste.

Araba: Abertzaleen esku Gasteiz, Laudio, Amurrio, Agurain, Oion, Dulantzi, Aiara, Zuiako udalerriak, besteak beste.

Iparraldea: Baionako auzapeza Baterako kidea da. Uztaritze, Baigorri, Mauleko auzapezak abertzaleak edota euskaltzaleak dira. Alain Iriart Paueko Kontseilu Nagusian hautetsi abertzale.

Gatazka armatuaren ondorioz 701 pertsona hilik daude –ETAk hilik, besteak beste, baita estatuko indarrek ere hilik bestalde–. Milaka torturatuta, milaka preso eta iheslari preso izan dira. Oraindik ere 500 preso daude eta ihesi eginda beste horrenbeste. Hildakoen eta biktimaren aldeko hainbat elkarte daude. Presoen aldeko taldeak halaber. Erabakitzeko eskubidearen aldeko Gure esku dago mugimendua eratu da, milaka jendearen babespean. Badaude alderdiak, baditugu hauteskundeak, baita hainbat herri elkarte eta talde izan ere. Badira eskakizun anitz: amnistia edota euskal demokrazia. Horiek guztiak izanik ere, beste 40 urte iragan eta Inventarium bera errepika liteke. Agian, ideiak baino kontzeptuen esanahia (demokrazia, independentzia, sozialismoa, autodeterminazioa, estatua…) berritu beharko genuke, baita kantitatea baino kalitatea/nolakotasuna aztertu ere. Beharbada, herri baten burujabetasuna ez da jende kantitateren arau neurtzen. Agian, norbanakoak (areago) behar luke izan bere buruaren jabe. Eta ez burugabe.

Inventariuma edo aldian-aldian egin beharreko buru-ariketa.

Opor garai heldu zaigu, eta preso dagoen norbanakoarengan –izen-abizenik gabe, ulertu aldera– pentsu dut batez ere.

Ohar bat. Burujabetasuna dela eta ez dela: unea iritsita, alegia, interesez edo halabeharrez, Ahal Duguk eta Ezkerrak ere lagundu lezakete burujabetasun bidean. Baina, ez horiek bakarrik, baita EAJk ere. Baina, ez horrek bakarrik, baita Geroa Baik ere. Baina, ez horrek bakarrik, baita EH Bilduk eta EH Baik ere. Izan ere, zer da politika interesa eta halabeharra ez beste? Besteak beste.

Ohar bi. Burujabetasuna dela eta ez dela: Independentziari bai edo ez erreferenduma egingo balitz, inkestek diotenez, batez beste, baiezkoak bozen %35 ingurua jasoko luke. Hala omen. Eskas, beraz. Enkas diot, inozo ez agertzeko. Usteak –ia beti– ustel, Euskaltel!

Herri Elkargoaren aldeko pedagogia lana abian jarri du Baterak

2015-07-16  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Batera plataformako eleduna eta Makeako udal hautetsia da Nikolas Blain. (Arg: Dani Blanco)

Batera plataformako bozeramailea elkarrizketatu dugu. Ipar Euskal Herrirako berezko instituzioaren xedea hizpide harturik, Herri Elkargoaren aukeraz mintzatu zaigu Nikolas Blain makearra. Iraganeko eta oraingo kontuez gain, hona etorkizun hurbilean iparraldeko politikan jokoan dagoena bere aburuz.

1/ Herri Elkargoaren aukera
“Parisek hemengo ekimenen kontrako jarrera azaldu du orainokoan, gogor gainera, gobernutik nahiz botere guneetatik. Aldi honetan Herri Elkargoaren ekimenari ekiteko ez dago halako jarrerarik, kontrakoa erranen nuke. Paristik heldu den agindua euskal instituzioaren afera bideratzeko jarrera baikorra da, predisposizio gisako bat, konponbidea atzemateko bidea urratzeko aukera dugu nolabait. Parada badugu beraz, aski baikor naiz, nahiz eta badakigun estatuaren prefeta ordezkaria tartean izanik, bere gogoeta estatuaren sistema eta logikaren barnean kokatzen dela. Alabaina, prefetaren jarrera irekia da eta hori baliatu behar dugu Herri Elkargo bakarra antolatzeko”.

2/ Batera karriketara udazkenean
“Pedagogia politiko handia egin behar da Herri Elkargo bakar baten alde egiteko. Gure barne eztabaidak egin ondoren ordua heldu da horiek plazara eramateko. Biztanleei azaldu behar diegu zer den jokoan dagoena gaur egun. Gai teknikoa den aldetik, jendeak ez du berau ehunetik ehunean segitzen: lege aldaketak, erreformak, prefetaren proposamenak, hautetsien kontseiluko barne gogoetak… Lan alimalea da. Batera plataforma zabalaren sarean ari gara buru-belarri une honetan. 80-100 bat pertsona ari dira gaia lantzen, eta irailaz geroztik sozializazio kanpaina abiatuko dugu, Batera karabanaren bitartez. Karabana herriz herri eta Herriko Etxe batetik bestera ibiliko da Herri Elkargoaren desmartxa esplikatzeko.

Kanpaina herritar guztiei begira izanen da, baita hautetsiei zuzendua ere. Herriko Etxeko bakoitzean mozio bat eztabaidatuko da eta herri bakoitzak deliberatu beharko du. Erronka historikoa da: 15 herrietako 2.400 hautetsik une batez parada ukanen dute bozkatzeko, eta guk horretarako behar ditugu ontsa prestatu. Hiru hilabetez eramanen den desmartxaren ondoren, hautetsi guztien jarrera ezagutzera emanen da, eta prefetak hauen deliberoa Pauera eramanen du eta proposamena eginen. Kontseilu Nagusian erabakia hartu beharko dute, eta berriz ere, 2016ko lehen hiruhilekoan deliberoa Herriko Etxeetara itzuliko da. Orduan hartuko da Herriko Elkargoari buruzko azken erabakia”.