“Nire liburuetako pertsonaiek iluntasunarekin eta gau beltzarekin egiten dute topo”

2015-07-09  //  (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Joan Mari Irigoien idazlea, Altza auzoko bere txoko kuttun batean.

Tarteka ere joaten naiz erreka bazter batera, edo banku batean esertzen naiz, zuhaitzen bati begira, burutik pasatzen diren gauza eta irudi guztiak ezabatzen ahalegintzen naizen bitartean, errekaren edo hostoen dantzaren erritmoan.

Zer eman dizu literaturak eta idazle izateak?
Gure aita oso zen irakur zalea, literaturzalea ere bai ondorioz, Kixotea, esate baterako, hogei bat aldiz irakurri zuena; poema batzuk ere idatzi zituen –euskaraz gehienak–, bere garaiko estiloan, kostunbrismoari-edo lotuta. Nik, berriz, atsegin nuen aitaren irudi hura –zer zen aitaren zaletasun hura, liburuak eta liburuak irenstera zeramana?–, halako eran, non neuk ere poematxo batzuk egiten hasi bainintzen: lehenengoa 11 urterekin, bigarrena 14rekin, 17-18 urterekin ere idatzi nituen beste batzuk, guztiak gazteleraz… harik eta gure Herriaren kontzientzia hartu eta euskaraz idazten hasi nintzen arte… baita 22 bat urterekin poema-sorta bat egitea lortu ere –liburu bat, alegia–, lehiaketa batera bidali nuena –Irun Sarira–, non lehen saria eman baitzidaten. Gaur sarien kontu hori erlatibizatua badaukat –gauza tristea da gero, nola Espainiako sari batek erabakitzen duen euskal idazleon balioa eta neurria!, guztiz ulergarria bada ere, bestalde, idazleok sari horretara aurkeztu nahi izatea, baita, irabaziz gero, hari etekina atera nahi izatea ere… lumatik bizi nahi dugunok, beste gizaki guztiok bezala, ez baikara arnasten dugun airetik bakarrik bizi–, aitortu beharrean nago sekulako eragina izan zuela nik irabazitako Irun Saria hark nigan, orduantxe ikusi bainuen eta orduantxe erabaki euskal idazlea izango nintzela, kosta ahala kosta; hala, Venezuelatik itzuli eta Orereta ikastolan hasi nintzenean, lanaldi mugatuko kontratua egin nuen –bi herenak–, idazteko beta izan nezan era hartan; urte batzuk igarota gero, filmak itzultzen eta egokitzen hasi nintzen, literatur kontuentzat denbora luzeagoa izateko –egun erdia–, harik eta, handik urte batzuetara, Elkarreko jendearekin topo egin nuen arte, haiek bai egun osoan idazteko aukera eman baitzidaten, soldata duin baten truke. Horra nola, azkenean, bete ahal izan nuen neure ametsa, idazle izatekoa! Gutxi dira, ordea, beren bizitzako ametsa betetzen dutenak; nik, baina, bete nuen Elkar argitaletxeari esker, eta horregatik, euskal idazleon panoraman, pribilegiatutzat daukat neure burua, nahiz eta aitortu behar dudan, jubilatuta gero eta kotizazioak kotizazio, zeharo murriztu zaidala soldata: gaur, 580€-ko soldata jasotzen dut Segurtasun Sozialetik. Esan nahi baita lehortearen erresuman bere burua pribilegiatutzat duena ere ez dela hain pribilegiatu.

Gainerakoan…
Gainerakoan gauza asko eman dizkit literaturak, egia esan: dena edo ia dena; eman dit: nik amets nuen ofizioan urte luzetan aritzea; eman dit gehien maite dudan hizkuntza lantzeko aukera; eman dit ikasteko eta ikasteko posibilitatea, obra bat jantzi beharra baitago beti, modu bakarrean egin daitekeena, liburuan tratatzen diren gaiei buruzko informazioa jasoz; eman dit irakurle askoren esker ona, baita hainbaten haserrea ere –pentsatzen dut–, nahiz eta horien kopurua zehatz-mehatz ez dakidan. Halakoek ez baitizute aurpegira esaten, nik ere ez, normalean; beste gauza bat dira kritikariak, egunkari, aldizkari edo interneten bidez beren iruzkintxoak egin diezazkizuketenak, era orekatuan edo beren manien arabera, nahigabe eta haserre, baina hori ere ez dago gaizki, ausaz, haserre dagoenari asaskatzeko bide bat urratzeko posibilitatea ematea karitatezko obra itzela baita, nik uste, ezta?

Zer kendu?
Lo egiteko ordu batzuk kendu dizkit literaturak, baina hori ere, bere momentuan, halaxe izan nahi nuelako, nahiz eta ahalegin hori, denborarekin, osasunaren aurkakoa gertatu zaidan.

Obra oparoa gauzatu duzu. Gauaren muturreraino eraman zaituena batzuetan, akaso?
Nire liburuetako pertsonaiek, orokorrean, lehenago edo geroago, iluntasunarekin eta gau beltzarekin egiten dute topo –gaizkiarekin, gaitzarekin, sufrimenduarekin, eta abar–, baina beti daude borrokarako prest, ea argi-izpiren bat aurkitzen duten, beren bizitzari zentzua emango diena. Gainera, beren bilaketa setatian, beti aurkitzen dute, han edo hemen, argitxoren bat, behar adina indarra ematen diena, aurrera eta aurrera egiteko. Nik, gainera, sinetsia nago badaudela edo badirela gure bizitzan argitxo horiek, esperantzaren loretzat hartzen ditudanak. Nik, egia esan, idazteari utziko nioke, baldin eta, egunen batean, esperantzaren lorea esku artean zimelduko balitzait.

“Gure osasun mentalarentzat ezin osasuntsuagoa da guztion baitan bizi den haurrari protagonismoa ematea”

2015-07-02  //  (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Txantxanberde kantaria poema liburua Altzako Tomasene kultur etxean aurkeztu zuen Joan Mari Irigoienek.

Bi urtetako kronika fakultatiboa  (Elkar) liburuaren karietara harremanetan jarri ginen Joan Mari Irigoienekin; duela bi hilabete. Alta, elkarrizketa gauzatu orduko Txantxanberde kantaria liburua kaleratu zuen Altzan, lagun anitzen artean, giro ederrean.

Hartara, anartean, joan-jinean jardun dugu, beste bi elkarrizketa osatzeraino.

Nondik nora Txantxanberde kantaria?
Altzatarrei bereziki eskainitako liburu bat da, baina, altzatarrek ez ezik, euskaldun orok irakur dezake lasai-lasai. Titulua ere –Txantxanberde kantaria– oso lotuta dago beste altzatar baten nobela bikainaren tituluarekin: Salbador Zapirainen Txantxangorri kantariarekin (esan dezadan Salbador Errenteriako Bordaxar baserrian jaio zela: han jaio arren, baina, altzatarrok altzatartzat ditugu bordaxartarrak, eguneroko bizimodua, garai batean, Altzan egiten zutelako, beharbada). Nire liburu honetan, bestalde, mota guztietako poemak jasotzen dira, ekologia bere zentzurik zabalenean ardatz hartuta. Liburuak bere atalak ditu, bakoitza bere izenarekin: 1) Sorlekuaren inguruko kezkak piztu zuen, lehenik eta behin, nire kontzientzia ekologikoa; 2) Askatasunaren abenturari ekin ez beste ekin nion neure kontzientzia ekologikoa zabaltzeari; 3) Askatasunaren aldeko poema bat ere, mitin batean irakurritakoa, ekintza ekologiko bat da, bere xumean… Era honetan, hamar ataleko poema-liburua osatu dut… gehi atariko atala eta gehi epilogo bat. Horietatik bat azpimarratu nahi nuke: 9) Jolasa eta umorea eta irria… eta nork bere buruari barre egitea batez ere ezinbesteko ekologikoak dira. Poema gehien dituen atala da, eta, bertan, biografia moduko bat eraikitzen saiatzen naiz, honako titulu honen pean: Nire biografia, benetakorik benetakoena baino benetakoagoa, gezurra dirudien arren. Gainerakoan, poema horietako batzuk zorrotzak dira, besteak erdi naïfak… Poema horiek, egia esan, nik neuk hartzen ditut poematzat, baina aitor dut, poesia zeregin sakratutzat dutenek nekez hartuko dutela poesiatzat; aldiz, funtsik gabeko ahalegintzat hartuko dute: zabortzat edo kaka-mokordotzat, alegia. Baina hara: lagun batzuei utzi dizkiet poema horiek, eta asko gustatu zaizkie, oro har. Horregatik eman dut argitara atal hori: horregatik… eta sinetsia nagoelako gure osasun mentalarentzat ere ezin osasuntsuagoa dela guztion baitan bizi den haurrari bere protagonismoa ematea: ezin dugula, alegia, bizi gaituen haurra hiltzen utzi; aitzitik: ezin hobeto elikatu beharko genuke noizbehinka.

Esan dezagun, halaber, auto-ediziora jo duzula liburu hau plazaratzeko.
Liburuan esplikatzen dut nola, gazte nintzenean, jasangaitz egiten hasi zitzaizkidan bilerak, hain nuen beroa irudimena, irudirik ezustekoenak burura ekartzen zizkidana, baita, noizean behin, pentsamenduen lotura egokia eragotzi ere. Beste alde batetik, banuen kontzientzia politiko bat, Gandhiren ideien bidetik bultzatu nahi nuena. Hartarako, baina, jendearekin bildu behar nuen, ezinbestean. Nola, baina, jendearekin bildu irudimen sutsu harekin? Harik eta, handik urte gutxi batzuetara, neure bidea egitea erabaki nuen arte, lumari edo idazmakinaren teklei emanez. Ondorioz, beti izan dut halako erruduntasun konplexu bat neure erabaki harengatik eta Altzako lagunei behar bezala ez laguntzeagatik, geure herri-proiektuan. Ordainean, liburu hau egitea bururatu zitzaidan, oso berezia dena, eta poema-liburu-bilduma ohikoetan tokirik izango ez lukeena. Horregatik auto-edizioaren kontu hori. Jendeak badaki, gainera, nola nagoen, esklerosiak jota: Txantxanberde kantaria, beraz, liburu egokia izan daiteke, baita despedida gisa planteatuta ere, kar-kar-kar…

Ez zara geldi egotekoa, edo burua behintzat lanean beti.
Bai. Beti zer edo zer dabilkit buruan. Guztiok bezala, bestalde… burua beti baitabil lanean, baita lotan gaudenean ere, entzefalograma laua dutenak salbuespen. Bueno, tarteka ere joaten naiz erreka bazter batera, edo banku batean esertzen naiz, zuhaitzen bati begira, burutik pasatzen diren gauza eta irudi guztiak ezabatzen ahalegintzen naizen bitartean, errekaren edo hostoen dantzaren erritmoan. Baina gaizki esan dut, esan nahi dudana esateko “ahalegindu” ez baita hitzik egokiena. Aldiz, erabat jarrera pasiboan egon, eta ez dut ezer egiten, burutik pasatzen zaidanari garrantzirik ere eman ez. Izan ere, beti pentsatu izan dut egoki litzatekeela bi munduen arteko sintesia egitea: Ekialde eta Mendebaldearen artekoa. Ni, ordea, berandutxo ote nabilen Ekialdeko espiritua neureganatzeko, baita hango praktika batzuk gauzatzeko ere, arnasa egiteko moduei lotutako horiek nagusiki: maila horretan ez dut, hala ere, esperientzia seinalaturik izan, baina senak ematen dit funtsezkoak direla.

Idatzi ez ezik bizi ere egin duzu, baita berebiziko esperientziak ukan ere nonbait.
Bai, hara, guztiok bezala nik ere oroipen gogoangarriak ditut, bi horietakoak berezi-bereziak: bata Oñako zelaietan bizi izan nuen, bestea Ezkaraiko basoetan; gertatu zitzaidanaren mamia, berriz, Txantxanberde kantariko poema batean jaso nuen: “(…) Bi leku, / bi desleku… / non denboraren pertzepzioa ere / ezohikoa gertatu baitzitzaidan, / bi munduen artean zirritu bat balego bezala, / baita haize ezinago leun bat ere, / denboraren eremutik / desdenborarenera ninderamana, / orduak desordu bihurtuz: / iturri hartan, / non maitasunaren / eta bakearen / eta bizipozaren jarioa / etengabekoa baitzen…”. Ezer ez nintzelako kontzientzia garbia nuen, baina, aldi berean, nire ezerez hark bazituen bi beso airezko, infinitutaraino luzatu eta unibertsoa bere osoan besarkatzen zutenak: ez dakit nola esan… Dakidana zera da, une haiek gogoratu, eta nostalgia infinitu batek menderatzen nauela oraindik ere: badakit bi une haietan bizi izandakoak ez direla ezeren froga —antzeko kasuak nonahi aurki daitezke, erlijioen historian bereziki… baita erlijio kutsurik ez duten hainbat agerralditan ere—, baina ederra izan zen esperientzia hura, zinez. Hala ere, gai honen inguruan gehiago jakin nahi dezanak beste poema batera jo lezake: Letra txikiaz bada ere poema-liburuan azaltzen da, eta ASIS du izenburu.

Iñaki Zabaleta: “Literaturak ez du balio eskluientea izan behar”

2015-06-19  //  (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Idazlearen inguruan Elkar, EKE, IKAS, AKELARRE eta Irandatz ikastetxeko kideak izan ziren, grafitigileak lagun.

Akelarre elkarteak antolatuta, VI. irakurraldi publikoa egin zen Hendaian, maiatzaren 27an. 100 lagun inguruk irakurri zuten Iñaki Zabaleta Urkiolaren 110. Streeteko geltokia nobela (Elkar). Egun berean solastatu ginen egilearekin. Alta bada, idazle leitzarraren eleak bazter-trenbidean geratu ziren, hor nonbait. Ez da sekula berant. Hona, beraz, 30 urte bete dituen liburuaren karietara solasaldian jaso genuena.

Zer iritzi duzu ekitaldiaz?
I. Zabaleta: Hendaian egindako irakurraldi publikoa oso ongi paratua eta burutua izan da. Labur esanda, sentitu dut Bidasoa ibaiaren herri xalo baina nire ustez konplexu hori berregiten eta eraikitzen ari dela ekitaldiaren joanean; irakurleak eta antolatzaileak sare zabal eta konplizitatetsu baten partaide direla, eta soziologian hain garrantzitsu izaten diren aldagai soziodemografikoak urtu egiten direla arratsalde eguzkitsu, multimediatiko eta graffitizale honetan. Hemen daude irakurtzen gazte, heldu eta “helduagoak”; gizonezko eta emakumezkoak; euskaldun eta erdaldunak; auzapeza, ikasleak eta dendariak. Guztiek komunitate-espiritu eraikitzaile baten parte dirudite: Hendaia berri. Akelarre elkartearen antolaketa bikaina izan da.

Nola bizi izan duzu eguna?
I. Z: Euskal Herriko hainbat herri eta ikastetxetara joaten naiz urtero, 110. Street-eko geltokia nobelaren inguruan solasean egitera. Baina Hendaiakoa berezia izan da, arrunt xarmanta, hagitz erakargarria. Herri batek, liburu baten irakurraldi publiko eta partekatua egitea ohore handia, eta gehienetan merezi gabea, da autorearentzat.
“Beste urte batzuetan ez bezala, aurten liburua hautatu dugu lehenik, eta ondoren jo dugu autorearengana”, esan zidan Akelarreko Mirenek hainbat hilabete lehenago, gonbidapena egitean. Horrek biziki poztu ninduen, lehenik nobela eta honen istorioa baitzen, ez egilea, bigarren mailako aktorea baita nobela kalean eskuragarri dagoenean, irakurleen eskuetan.

Zer eman dizu 110. Street-eko geltokia nobelak?
I. Z: Asko eta oparo eman dit, alde guztietatik begiratuta. 75.000 inguru irakurlerekin harreman erreal eta birtuala sortzeko bidea eman dit 30 urteren itzulian eta dozenaka milaka horiekin euskal iheslari baten istorioa partekatu ahal izan dut, fikzioa errealitatean beti nola oinarritzen den erakutsiz, eta amodioaren soka oso mehea izaten dela edonon, New Yorken eta Iruñean.
Sos batzuk ere eman dizkit nobelak, bidaiatxo bat edo beste egin ahal izateko, baina bizibidea unibertsitatean bilatu behar izan dut, euskal literaturatik bizitzea, idazlanen kalitateaz gain, edo horren kanpotik, “kasta” (zentzu ez peioratiboan) pribilegiatu batekoa izan behar baita, eta gizarteko aginte-guneek desberdinek ongi babestua eta promozionatua nazioarte mailan. Aginte-gune horiek, euskaldunak eta espainiarrak, arlo askotarikoak izaten dira: literatur elkarteak, hedabide nagusiak, batez ere espainierazkoak (ez dut gaztelania hitz erabiltzen, jada), eta abar.

Esan dezakegu nobela mugarri izan zela, eta oihartzuna izaten segitzen duela?
I. Z.: Ez dakit mugarri den edo ez, ezta kontestu honetan mugarri izatea zer ote den, baina egia da denborak eta irakurleriaren belaunaldi aldaketek ez dutela nobela bazterrean utzi; ez dela zahartu, alegia. Urtero, edizio berri bat ateratzen da. New York hirian bertan 1980ko hamarkadan idatzi nuenean, ikus-entzunezko estiloaren ezaugarriak jarri izan nahi nizkion, jendearen etorkizuna eta pertzepzioaren egokitzapena ikus-entzunezko lengoaiatik etorriko zela iritzirik, idatzizko erregistroa erabiltzen bada ere. Izan ere, literaturak ez du, ene iduriko, balio eskluientea izan behar, kritikari eta intelektualentzako emaria nagusiki. Baina eztabaida hau luzea eta zaharra da. Azken finean, erroan dagoen galdera hau da: nobela honek edo hark lortzen al du irakurlea istorioaren barnean sartzea, kilikatzea, eta, hori egitean, bere nobela/istorio propioa eraikitzen al du irakurleak, pertsonaiak bere erara jantziz?

100 lagun inguruk irakurri zuten Iñaki Zabaletaren 110. Streeteko geltokia nobela, Hendaiako Mediatekan.

Amnistia: zer da amnistia?

2015-06-12  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

“Amnistia ez da negoziatzen herria ari da lortzen” izan zen trantsizioko leloa.

Donostia, Baiona eta Paris…
Baionako Adierazpenaren (2012koa) ondoren, Bake Konferentzia egin zen Baionan. Atzo, Paris Euskal Herriko Bakearen alde manifestua zabaldu zen, baita konferentzia egin ere. 2011ko urrian, Aieteko Nazioarteko Konferentzia egin zen Donostian. Konferentziaren bukaeran Aieteko Deklarazioa izenpetu zuten nazioarteko gatazken konponketa lanetan diharduten hainbat buruk. 2011ko urrian ere, ETAk behin betiko su etenaren ondorioz, bake prozesua iragarri zen. Aldebakarreko ekimenak lau urte beteko du aurki, baina emaitzarik ez.

…Madril: mutis por el foro

Bake prozesua bideratzeko atxikimenduak ez dira urri, ezta horren sinatzaileak eskasak ez. Demokrazian jardundakoak dira denak, alabaina gaur egun ez daude botere gunetan, erabakiak hartzen diren mahaietan. Eta demokraziaren balizko gunetan baleude ere, ez da ziur euren nahiak “euskal gatazka” delakoa konpontzeko nahikoak liratekeenik ere. Izan ere, demokrazia honen egiturak dira (Multinazionalek, Troika edota Nazioarteko Diru Funtsa) demokraziaren beraren desegileak. Parisko eta Espainiako egungo agintariak entzun ondoren, demokraziak (Madrilek) ez du “euskal bakerik” behar, ezta nazioarteko botereek orobat ere.

Madril, esperantzaren hiriburua
Madril izan da Esperanza Agirreren hiriburua (PPena). Orain, balirudike, Madrilgo Manuela Carmena alkatea izan liteke esperantza. Hots, datorren azaroko Espainiako hauteskunde orokorretara arte egungo estatu quoren politika ezartzen dutenek ez dute urratsik emanen. Ez dute behar, ezta beharko ere, botere guneak galduta ere, izan ere, Espainiako jendartean egungo estatusa aldatzeko funtsezko aldaketarik eman ezean –ematekotan Podemosen bidean emanen dira, naski–, ez dugu urratsik ezagutuko Euskal Herrian.

Urratsak Euskal Herrian
Bake prozesua (helburu behinena presoak askatzea izan behar duena) eman ezean, egungo marko eta estatus politikoak nekez aldatuko dira Nafarroa, EAE eta Ipar Euskal Herrian. Gatazka armatuak utzi dituen ondorioak konpondu gabe izateak trabatzen du egoera politiko berri batera iragatea. Botere gunetan daudenek nekez emanen dute urratsik, kontra-boterean daudenek urrats argirik eman ezean. Aldaketak ematekotan, presoek berek eman beharko dute urrats-urraska. Ez da erraza preso dagoenak berak urratsik ematea. Agian, presoak askatu nahian ari direnek –kanpoan daudenek– darabiltzaten terminologia argitzeak lagunduko luke, bidean bide, urratsak ematen.

Iraganean argitu gabe geratu diren hainbat hitzen artean, badago bat azaleratu dena azken hilabete honetan. Urratsik ematekotan, presoek beren zigor osoa bete ez dezaten argitu beharrekoa:
– Amnistia: zer da amnistia? Bakoitzak zer edukia ematen dio amnistia hitzari?

Frantziako Asanblea Nazionaleko Victor Hugo gelan zabaldu zuten “Paris Euskal Herriko Bakearen aldeko” agiria.

Iván Giménezen erranetan, dena dago gure esku

2015-06-11  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Iván Giménezekin solastatu gara, El corralito foral liburuaren egilearekin. Hainbat kontu ez dira paperezko elkarrizketan sartu. Adibidez, 1976ko uztailaren 2an sortu zen Iruñean, zehatzago baina, Arrotxapea auzoan.

Monumento a los caidos delakoaren ondoko parkean jardun genunen Iván Giménezekin. Arg: Dani Blanco.

Horra kanpo geratu diren zenbait txatal:

Gurasoekiko goresmenez
Gurasoen aldeko aipamena egin nahi dut. Nire gurasoak Segoviakoak dira, etorkinak, ezkertiarrak. Jaio nintzen garaian Arrotxapean ez zegoen euskaraz ikasteko aukerarik. Anaiak eta biok [Ruben anaiari eskaini dio liburua] auzoko eskola batean ikasi genuen. Hala ere, astean eskolaz kanpoko ordutegian euskara ematen genuen, egunero ordu bat; guk eta beste ikasle batzuek. Alegia, gurasoak etorkinak izanik, 80. hamarkadan euskaraz ikasi izanak berebiziko garrantzia dauka niretzat. Oinarri harekin, geroago, unibertsitate garaian, berreskuratu eta sendotu genuen euskara. Ondoren, euskaltegiz euskaltegi, Hizkuntza Eskolan jardun genuen EGA atera arte, buru-belarri eta borrokan. Kazetari bezala gaztelaniaz hasi nintzen. Gero, Nabarra aldizkarian euskaraz, egun batetik bestera, Gontzal Agote eta Mikel Lizaso zuzendariak zirelarik. Kosta ahala kosta, baina euskara nahikoa duina daukat. Euskaraz aritzeaz harro nago, baita kazetari bezala egindako ibilbideaz ere.

Memoriaz eta liburuaz
Denok memoria txarra daukagu eta hainbat gauza ahanzten zaigu. Esaterako, nolakoa zen egoera duela lau urte, eta Nafarroan lau urteotan zein neurrian aldatu den testuingurua. Izugarria izan da. Baina memoria gero eta motzagoa daukagu. Beraz, liburua hau ez dago lotuta koiunturazko egoera bati, hau da, hauteskundeei kasurako. Hauteskundeak urteroko ez ezik, eguneroko kontua bihurtu dira: martxoan ez bada, azaroan. Gainera, Nafarroan, abuztuan “zentsura mozioa bai ala ez” ohitura bihurtu da. Epe bat jarri nion ene buruari liburua bukatzeko. Lehen epean iazko abenduan bukatua behar nuen, baina, hau bezalako liburu bat ez da inoiz bukatzen, liburu mota hau abandonatu izaten da. Nik halaxe egin nuen, hau da, inprimategira bidali ezean, liburua amaigabea bihurtzen da.

Sindikatuaren inguruan
Eguneroko kazetaritza murgilduta aritu naiz orain gutxi arte. ELAko langileen ordezkaria izan naiz Diario de Noticiasen. Une batez [eszedentzian dago kazetari moduan] sindikatuko komunikazio arloan eta zerbitzu publikoan jardutea proposatu zidaten. Baietza eman nuen. ELA sindikatuko zerbitzu publikoetan ari naiz, eta horrek liburua taxutzeko beste ikuspegi bat eman dit. Bi abantaila izan dut: eguneroko kazetaritzan murgilduta egonda, eguneroko bizitza ezagutzeko parada izan dut, egoera izugarria da. Kazetari guztiek hedabide guztietan harrapatuta lan egiten dute. Hartara, ELA bezalako sindikatu batean, beheko jendea eta langile klasea zein egoeran gauden eta zer-nolako dramak pairatzen ari garen ikustean, beste bizipenetatik elikatu naiz. Alegia, kazetaritzaren egunerokotasunak ez zidan uzten nik egin nahi nuena egiten. Orain aldiz, barruan lanean, barrutiko perspektiba ireki zait eta orobat beste perspektiba sozial bat ezagutu dut. Bi ikuspegi horiek uztartu ahal izan ditut. El corralito foral nolabait ere, horren ondorioa da.

El Corralito foral, Pamiela argitaletxearen eskutik karrikaratua.

Jose Ramon Urtasuni esker onez
Azala bikaina da. Jose Ramon Urtasunek egina. Margolaria, ezkerreko militantea. Liburuko kapituluen berri eman nion, eta berak modu simetrikoan agertu ditu atalen nondik norakoak: Junta de Gerra Carlista delakoa, Opus Deiko buruzagi Escrivá de Balaguer. Gaztelu plazako Ezkerra Errepublikarraren egoitzako balkoia (1936an, kolpe egunean, bertara igo ziren faxistak balkoia suntsitzeko. Fatxadako motiboetan, besteak beste, Rafael Garcia Serrano idazle ospetsua dago, Iruñekoa). Erregea. Gaztelu plazako kioskoa. Aralarko Aingerua. Foru Monumentua. Corralito delakoaren familia erdian. Goian, erdian ere, Nafarroako kateak, Francoren saria edota ohorezko ereinotza barne.

Joseba Sarrionandiarekin akorduan
Liburuan kontatzen dudan guztia edo gehiena jakina zen. Ez dut beste inork egin ez duen azterketarik egin, dokumentu asko kontsultatu eta kontrastatu ditut, eta buruan nuena ordenatu dut. Asko ikasi dut. Hau da, metaforikoki esanda, airean zeuden txori batzuk kaiola batean sartu ditut. Hor daude orain, denok ikusteko gisan. Egia da, liburu ia osoa irakurri ondoren, azken kapitulura iritsi arte, izugarrizko etsipena hartzen duzu, inpotentziazko sentimendua, baina azken kapitulua nahiko baikorra atera zait. Hauxe transmititu nahi izan dut: dena dago gure esku. Joseba Sarrionandiaren aipuak bildu ditut hori esateko. Funtsean, gauza bera esateko bereak nireak baino hobeak direlako. Nahiko baikorra geratu zait bukaera, eta irakurleari ere halaxe iruditzea espero.

Errotondak eta labirintuak (lurreko parabisuan)

2015-06-05  //  (H)endaika  //  Iruzkinik ez

Gure mundua zoroa bazen, areago zoro eta biribilagoa bihurtu bide dugu errotondak asmatu ostean.

Teresa Toda kazetariari (18/98 makro-sumarioan inputatua, ia zazpi urte “luze” kartzelan pasa ostean) hauxe galdetu zioten: “Zer da gehien harritu zaituena kalera irten ondoren?”.

Preso izandakoaren arrapostua: Errotondak. (…). Bidera autoz atera eta abiatu orduko, errotondak topatzen dituzu etengabean.

Hamar urteren bueltan, zirkulaziotik kanpo jarri ostean –presoa kanpoan eta askeak barruan, nonbait– mundua arrunt aldatua aurkitu zuen Teresa Todak.

Errotondak, biribilguneak gure Iparraldean. Iparraldean errotondak duela bi hamarkada luze ugaldu ziren. Hegoaldean, antza, azken hamar urteotan batez ere. Ohartu gabe, ahaztu ditugu errotondarik gabeko errepide haiek, baita bidenabar esanda, telefono mugikorrik gabe bizi ginen garaia.

Errepidera ateraz gero, autobide nagusitik joan ezean, bide nagusiak edo nazionalak deituak, bideak errotondaz beteriko labirintuak bilakatu dira (obraz betetako autobideak bestalde, obrak eta xantierrak izan edo ez, bide arrunt batetik ibiliko bagina legez ordaintzen dugu bidesaria, bide batez esanda hau ere).

Adibiderako: Hendaiatik Donibane Garaziraino abiatu, Urruñara bidea hartu, eta zinez, labirintu baten barrena joan izanaren sentsazioa hartzen duzu bidaian. Urruñatik Ziburura bitartean, autobidea hartzen den ingurunean, errotondan barrena noanean Palestinako harresietan ote nabilen sentipena hartzen dut.

“Imajinazioa behar da gero!”, pentsa dezakezu. Ez dut ukatzen.

Alabaina, zoaz Garaziraino bide nazional arruntetik –autobidea bide normala bilakatu dugu– eta ez didazu ukatuko errepideen mundua scalextric erraldoi bat dela. Scalextric erraldoia eta errotondaz trebeska. Neroni, basoan edo mendian barrena abiatu ezean, objektu ibiltari telegidatua sentitzen naiz aspaldian. Zer besterik nahi duzu esatea?

Esan gabe doa, hirian barrena noanean, Irun, Baiona edo Donostia metropolietako barrenetan, errotondan sartu, gero eta errotonda handiagoetan, eta taka, istantean: Zebrabidea. Oinezkoa kabala bada, gaitz-erdi. Oinezkoa suizida bada, txakurra lagun, akabo. Galga sakatu, gibelera so egin, eta hangoikoari (Koldo Izagirre idazleari hartu diot hitza, maileguz; Lorea Gernika delakotik) gomendatu ohi diot ene burua maldizioka eta biraoka.

Hau mundua sortu duguna. Tira, labirintu zoro honen sortzailea ez da hangoikoa, ez dagoela han goian, goiko urrun hartan. Guk sortua dugula, geurea dela zoroa, total totalean. Behekook aski eta buruaski garela hondoratzeko paradisu terrenala.

Udaldia heldu da eta autoen ugalketa areago masifikatuan barrena ibiliko gara, errotondazko labirintuan. Gazteagoak eta berdeagoak ginen garaian, nork bere askatasunaren heina adierazteko erabiltzen genuen esaldia heldu zait burura:
Ez baduzu zure burua preso sentitzen, inguratzen gaituzten barroteraino hegan egin ez duzun seinale.

Tira, ibili eta bizi norberaren izaeraren arau da, norberaren askatasun izariaren araberako sentipena.

Marxismoaren bidean sartu bai, baina orain nola atera horretatik?

2015-06-04  //  Politika saioak  //  Iruzkinik ez

Galo Martinez de la Pera arabarrak bere etxean hartu gintuen; Donostian. Argazkia: Dani Blanco.

Galo Martinez de la Pera Urtaran (Izarra, 1943) horrela mintzatu zaigu.

Izarran, nire sortzetiko herrian, bi euskaldun ziren, bati La vasca deitzen genion, bestea eztigilea zen. Biak ala biak Gipuzkoatik etorriak. Pentsa gaur egun! Araban gero eta euskaldun gehiago dago, baita Gasteizen ere.

Gasteizen ikasi nuen lehenik. Gasteiz gris-grisa zen garai hartan, Gasteizen apaizak eta militarrak zeuden, pila bat. Kuartel eta komentu asko zegoen, oso tradizionala zen. Tira, hori esatea topikoa da egun, baina halaxe zen. Gaur egun, zorionez, Gasteiz koloretsua da, eta euskaldunak bertakoak.

1960 urteetan ikastolen mugimendua ernaldu zen, orduan hasi nintzen euskaldun izatearen kontzientzia hartzen eta euskara ikasten. Durangon, Bilbon eta Donostian ikasi nuen gero. Filosofia Loiolan bukatu nuen, jesuitetan. Esperientzia ona izan zen.

Medikuntza beranduago ikasi nuen, biologia. Batez ere nire pentsamendua garatu nahi nuelako. Niregan eragin handia izan zuen Jacques Monoden Zoria eta beharrizana liburuak (Iñaki Azkune Mendiak euskaratua). Liburu horrek pentsamendua aldarazi zidan nolabait eta medikuntza ikastera bultzatu. Bilbon hasi nintzen irakasle eta orain gutxi arte Donostian aritu naiz, filosofia erakutsi dut bereziki.

Euskaldunon komunitatea, independentziatik haratago saioaren karietara elkarrizketatu dugu Izarrako arabarra. Azken galdera-erantzuna paratu dugu hemen.

Liburuan populismoa kritikatzen duzu zorrozki.
Badiou, Zizek edo Laclau pentsalariak kritikatzen ditut. Ni baino pentsalari hobeak direla, noski, baina ni herri eta komunitate bateko partaidea legez ari naiz: gu herri txikia gara. Horien pentsamendua unibertsaltasunean funtsatuta dago, kristautasunean oinarritua, nire nahia aldiz, gure berezitasuna ulertaraztea eta defendatzea da unibertsaltasun berri bat sortzeko. Horrek izan behar du euskaldunon edota herri txikion ekarpena. Unibertsaltasun menperatzailea gainditzeko bidea aurkitu behar dugu, munduan kokatzeko ate berria irekitzeko modua. Niretzat tristea da hemengo intelektual ezkertiarrek idolo batzuk hartzea gidari moduan eta haiek diotena hemen errepikatzea. Marxismoarekin hori gertatu da nolabait. Teoria horiek guztiak boteretsuentzat baliagarriak dira, baina guretzat, gure berezitasuna defendatu behar dugunentzat, nahiko kaltegarriak. Marxismoaren bidean sartu bai, baina orain nola atera horretatik?

Nola esaten da euskaraz?

2015-05-27  //  Euskara  //  Iruzkinik ez

Batzuei entzutera, euskaldunok Arkadiatik irten gabe bizi gara, hor nonbait

Lerro-buruko “Nola esaten da euskaraz?” delakoa hizpide dakart. Esaldia ez da Eibar futbol taldeko entrenatzaile ohi Gaizka Garitanorena. Ez horixe. Gaizka Garitanok ez du behin esan “nola esaten da euskaraz?”. Euskaraz esan du, eta behar izan duenean, “portero” edo “parada” edo “offside” esan ditu, euskaraz esan ere, eta behin ere ez da horregatik jokoz kanpo geratu.

(Espainiako Futbol Ligako) bigarren mailara jaitsi berri den taldeko entrenatzailearen jarrera primerakoa izan da. Txalotzekoa. Nork ez du txalotu, ezta? Baita euskaraz egiteko ahalegin mendreena egi(te)n ez dutenek ere. Nola ez, eskubideen aldarrikapena hain da –politikoki– zuzena garaiotan!

Eta, bidenabar, galde diezaiegun (Espainiako Futbol Ligako) primeran dauden Athletici eta Errealari eguneroko beren hizkuntz politikaz edo praktikaz (Ernesto Valverde eta David Moyes entrenatzaileak gogoan, besteak beste). Beno, hori beste artikulu baterako lagako dut.

Euskararekiko jarrerak hainbat dira. Jarrera horietako bat, jendartean hitza hartzean, berbarako, Gaizka Garitanorena. Euskaldunok euskaraz jarduteko eskubidearen aldekoa, Euskal Herrian, Espainian edota munduan gaudenean. Nago baina, sarritan eskubidearen aldeko aldarrikapenak –baitezpadakoa, duda barik– ez ote duen euskaldunok –gehiengoak– euskaraz jardutean dugun jokabide doilorra estaltzen edo disimulatzen. Euskaraz bizitzeko euskaldunok ditugun ezintasuna eta konplexua.

Euskaldun guztiok ez dute leku bera jendartean, ezta hedabideetan jarduteko ahalmen bera, bistan da. Ezin zaio oinezkoari edo herritar xeheari eskatu, politikariari, irakasleari, zientzialariari edo idazleari exijitu ahal zaien jokamolde bera. Ez naiz ari taxuzko euskara edo euskara maila gorena exijitzeaz, jarreraz ari naiz.

Iragan hauteskunde kanpainan politikari (euskaldun peto-petoa) bati honela entzun nion: “(…) gure programaren arabera tarifa planari dagokionean… Nola esaten da euskaraz tarifa plana?”. Sexologo bati berriz, euskaldun peto-peto hau ere: “(…) pertsonon eskubideei buruz ari garenean, Tribunal Supremoak… Nola esaten da euskaraz…?”.

Euskaldunok gure erdal burua salatzen dugu txitean-pitean. ETBko informatiboen izenburuak lekuko. Euskalduna euskaraz ari da, eta ETBko informazioa aipatzean “atzo Teleberrin entzun nuenez” esaten du gehienetan. Euskarak ez du balio ezta txiste bat egiteko. Euskaldun peto-petoenak “horri ez zaizkio bi teleberri geratzen” esan ohi du. Honek ere, EITBko informatiboen politikaz jarduteko beste artikulu bat ematen du. Bego oraingoan.

Hor nonbait irakurri dut, txioren batean: “Kortao bat” eskatu nion, eta “¿qué!?” erantzun zidan. Buelta eman eta tabernatik irten nintzen”. Arras ongi. Bikaina jarrera. Baina, neronek horretaz beste, “Nola esaten da euskaraz?” delakoa aipatzean beste zerbait ekarri nahi dut hizpidera. Neronek tabernetan “kortao bat” eskatu, eta tabernari “sasi-euskalduna”k zuzentzen dit eta halaxe esan ere: “Ebakia, orduan”.

Hara txo, ebaki belarra ebakitzen da, edo Uztapidek esango zuen moduan, “ebaitzen”. Nire euskaldun motzean, esnea kafean botatzean mindu egiten da, “se corta” gaztelaniaz. Nonbait, euskaldunok ez dugu beste hizkuntzarik, ezta bera erabiltzen inoiz ere.

Ez da parte onekoa, edatekoa eskatu, eta beti sasi-letratuaren eta ilustratuaren plantak egitea. Beraz, saiatzen naiz ebakia hartzen gogoa garraztu gabe. Izan ere, oraindik ere, garai bateko “Qué te pongo…. akeita, txola y txokorra?”, sumatzen dut askoren buruan.

Batzuei entzutera, euskaldunok Arkadiatik irten gabe bizi gara, hor nonbait. Nik erranen nuke, euskaldun gehienak Arkadia galduaren bila dabiltzala, asmoz euskaraz, baina gogoz –eta ekinez– erdaraz.

Oraindik ere, euskaldunak ez du bereganatu “bacon sandwich bat” eskatzea “txingarra ogitarteko bat” bezain zuzena –eta euskaldunona– izan daitekeela, tokian toki, unean une, eta gaiaren arabera. Baina, dilema edo balizko eztabaida hori ere beste baterako utziko dugu, ezta?

Euskalduna naiz eta harro nago. Alta, osoro esatera, euskaldunoz ez nago harro, ene buruaz hasita edo hasteko.

Euskaldun gehienak Arkadia edota Artadia galduaren bila dabiltza, asmoz euskaraz baina gogoz –eta ekinez– erdaraz.

P. S. Behinola, “kortao” eta “ebakia”ren arteko dilema hizpide, euskaldun peto batek honela esan zidan. “Nire amama zenak ‘kafe hila’ esaten zian”.

Polita ezta? Amama baina, artean, artadian bizi zen.

Zangotraba edo giza kondizioaren metafora

2015-05-24  //  (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Otto Dix margolariaren Gerra koadroak biztuarazi zion eleberrigileari Zangotraba idazteko sugarra.

Literaturaren menturan ibili ginen atzo arrastirian, Hendaiako Zokoburun. Juan Kruz Igerabide-ren Zangotraba nobela izan genuen hizpide, nobelagile bera lagun.
Solasaldia oparoa izan zen. Idazleak gauza franko kontatzeko dauka gure historia berriaz zein literaturaz. Juan Kruz Igerabidek poliki kontatzen du, abegi onekoa baita, izaki. Alabaina, berak dioenez, berea ikusmolde bat baino ez da, egiara edo errealitatera hurbiltzeko bat. Nork berea izaki, betiere.
Zangotraba-ra hurbildu nahi izatera, hona lagunen arteko bideak utzitako arrasto zenbait.

– Nobela Irunen girotua da, Donostia eta Baiona bitarte. Trama 1975-1981eko aldian gertatzen da. Trantsizioa deitutakoan, alegia.
– Idazleak esan zuenez, “trantsizioko bizipenek naizenaren nortasuna osatu zuten” . Horren ondorioa da Zangotraba.
– Garai hura zirraragarria izan zen, konbultsioz beteta. Alta bada, jendartea iraultzaren egunsentia bizitzetik ilunabarrera iragan zen amen batean.
– Iraultza egingarriaren dezepzioak desilusioa eta desolazioa ekarri zituen, eszeptizismoa zabaldu zen. Mundua –jendartearen eta botereen indar korrelazioak– aldatze ahal eta uste izatetik mundua zena baino are konplexua bilakatu zen. Baita erlatibismoa nagusitu ere, aldian-aldian gertatu legez.
– Den-dena ez zen txarra izan, ondorioak ere ez. Egileak, irakasle den aldetik, bizitako latzetatik zer erakutsia badu, eta berak jaso zituen doktrinamendua eta dogmak purgatu ahala, irakasle libreak hezten saiatzen da.
– Otto Dix margolariaren Gerra koadroak biztuarazi zion eleberrigileari Zangotraba idazteko sugarra.

Zer da Zangotraba? Hurrengo hitzok zertzeladak baliran hartu eta liburuaren estanpa bat osatu dezakezu, liburura hurbildu aldera.

– Nobela giñol modura antzeztuta dago. Antzerkiak eta inauteriak taxua eta kolorea ematen dizkiote. Trantsizioa fartsa handia izan zenaren seinale.
– Pertsonaia nagusia (Juan eta Joxe, nortasun bikotzekoa) gure soinean daramagun mozorroaren karikatura da, muturrera eramanda betiere. Pertsonaiak pertsonaia, badaude ere –pertsonok ere dugun– koherentziaren isla direnak.
– Alta bada, pertsonok nagusiki, Zangotrabako pertsonaien antzera, irrikek, emozioek eta pultsioek bultzatuta obratzen dugu oroz gainetik. Pultsioa izan zen Igerabide-ren hitz gakoetako bat, eta halakoxe ageri ere bere nobelan.
– Ez da hitz gako bakarra. Bizitzan nola nobelan traizioak munta handia dauka, baita absurduak ere. Gure izatearen absurdua barneratu eta azaleratu gabe, gaitza da bizitza jasatea. Ironiaren bitartez egiten dugu aitzina halaber. Ironia ere berba giltza da, alafede. Traizioa, absurdua eta ironia dira nobelaren hitz klabeak.
– Zangotraba giza kondizioaren metafora duzu. Pertsonak historia behin eta berriz errepikatzera kondenatuta gaudela berresten diguna, nolabait. Otto Dixek XX. mendeko mundua margotu legez, pertsonok sorrarazitako krudelkeria jasan ahal izateko Zangotrabak negarraren barrea iradokitzen digu, bizitzan aurrera egiteko gure irri zuria barregura beltzaz zipriztindu beharra proposatu ere.

Juan Kruz Igerabide idazlea jende aurreko hitzaldian.

Igerabide “Literaturaren menturan” taldekieen artean.

Eskualdeak eta Aldundia, herriak eta alkateak

2015-05-18  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Urola Garaia eta Goierri, Gipuzkoako goialdean.

Zumarraga eta Urretxu herriek osatzen dute Urola Garaia eskualdea, Legazpi eta Ezkio-Itsasorekin batera. Goierri bezala ere ezagutua izan da historikoki. Gipuzkoako Goierri eskualdeko goialdean baitago, nolabait.

Gipuzkoako Foru Aldundiarekiko harremanez mintzatu zitzaizkigun Urretxuko (EH Bildu) eta Zumarragako (PSE-EE) alkateak, baita alkate legez segitzeko aukeraz.

Oihane Zabaleta (EH Bildu): Guretzat luxua izan da Diputazioko ateak irekita izatea, baina gu ez gara joan Foru Aldundira, bera etorri da guregana. Kontuan hartu behar dugu hainbat prozesu [parte-hartzea ekimena, besteak beste] zabaldu direla, eta horren ondorioz tokiko eskualdeak errekonozituak izan zirela. Eskualdeak errekonozitzea da, adibidez, Goierri izena aldatzea eta onartzea: Urola Garai da gurea. Eusko Jaurlaritzarentzat Urola Garaia ginen, hala gara, baina aurreko Foru Aldundiarentzat [EAJk zuzendua] Goierri eskualdea ginen. Beraz, ulermen hori dagoen unetik erraztu egin da harremana, ziur aski ere Bildu egon delako Gipuzkoan gobernatzen.

Mikel Serrano (PSE-EE): Nik hala ere, txantxetan edo, Beasain eta Ordiziakoei Goierri gu garela esaten diet… [hizkuntza eta historia dela…].

O. Zabaleta: Kontua da, Bildu Diputaziora ailegatu arte, Aldundia beti begira izan zela distira gehiago duten eskualdeei, Goierrira edo Debagoienera. Produkzio indartsua duten eskualdeak. Guk orain hurrengoa, geure identitatea eta ekoizpen sarea garatzeko lanketa propio abiatu dugu, izan ere, ArcelorMittalekiko dependentzia handia dugu, bi herriotan sare produktiboarekiko menpekotasuna, alegia. Eskualdean, adibidez, Legazpik siderurgiarekiko menpekotasun handia izan du. Guk geure sarea sortu behar dugu, geurean sinetsi behar dugu.

M. Serrano: Gure harremana Foru Aldundiarekin txarra izan gabe, gertutasun gehiago falta izan dut. Ez bakarrik legealdi honetan, bai Bilduk gobernatu duenean, bai Gonzalez de Txabarri bai Markel Olano diputatu nagusiak izan zirenean “ahaztuta” izan gara, bailara barne. Hori ondo dakit, 2003tik 2011ra Batzar Nagusietan batzarkide izan nintzelako. Zumarraga oso ahaztuta egon zen. Egia da, legealdi honetan Aldundiak Antioko Interpretazio Zentro honentzat [bertan egin dugu elkarrizketa] diru laguntza ekarri du, 350.000 euro, izugarria, ia proiektuaren osoa. Tarteko negoziazio luzeak eta landuak izan dira, beraz, poliki-poliki ikasten ari gara alderdien arteko politika bateratua egiten. Martin Garitanorekin harremana ona, oso ona izan dela esango nuke. Askotan elkartu izan gara. Ikerne Badiola aldiz [Zumarragako zinegotzi izana, EAkoa] Diputaziora joan zenetik ahaztu da Zumarragaz.

O. Zabaleta: Foru Aldundiak errekonozimendua egin dio Urola eskualdeari, aitorpenez gain, diruz ere bai. Hau da, Urretxuko udalarentzat baino gehiago eskualdearentzako eskaerak egin ditut, baita lortu ere. Lortu ditugu proiektuak aurkeztu ditugulako, Eusko Jaurlaritzatik lortu ez ditugunak. Baina guk, udalak, Urretxurentzat baino eskualdeko proiektuak aurrera ateratzeko erabili izan ditugu laguntzak, Urretxu haziko da eskualdea hazten bada.

M. Serrano: Hori ere egia da, nahiz eta lagun batzuk ere Jaurlaritzatik etorri diren. Ospitalerako apustua erabatekoa izan da, eta 400.000 euro lortu dugu, nekez bada ere. Alegia, borrokan eta negoziaketetan luze jartdun ondoren, batzuetan egurtuta izanda gero, bada, ikasten da. Dena den, Gipuzkoako Foru Aldundia eta Jaurlaritza politika egiteko bi eredu ezberdinak dira. Eta EH Bilduk, EAJk eta PSE-EEk politika egiteko moduak ere diferenteak dira, garbi dago.

Alkate segitzeko aukera nola ikusten duzue?
M. Serrano: Legealdi berirako alderdi eta aukera guztiak aurkeztu dira. Hautaketa oso irekita dago, aukera asko daudelako, Podemos edo honen ingurukoak besteak beste. Ni alkaterako aurkeztu nintzen 2011ko ekainean, eta 8 zinegotzirekin alkate izatea beste inork ez du lortu izan orain arte. Hautatua izango ez banintz, bada, logikoa litzateke etsitua sentitzea.

O. Zabaleta: Herriak nola baloratuko duen gure epe luzerako lanketa? Horixe ene galdera. Jarraitu nahi nuke alkate bezala, noski, baina ez dut erraz ikusten. Edonola ere, azpimarratu nahi dut guk talde lana egin dugula, talde oso ona osatu dugula, eta epe luzerako eredua bermatu ahal izateko, gure balorazioa egitean, beti dugu galdera bat: epe luzeko proiektuak garatu behar ditugu? Bai, dudarik gabe. Baina hori herritarrek ulertzea zaila da. Izan ere, halaber kontuan hartu behar dugu, herritarrei egunean-egunean ukigai dena eman behar diegula, agerikoa, eguneroko beharrei erantzun behar diegula. Hor dago koska!