Amaren zama, alabaren jana

2019-06-07  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

1970 Beasain. (A. L.P.).

Argazkia: Ainara Lopez Perez.

Goseak janak
Idurre Eskisabel Larrañaga
Susa, 2018. (Poesia).

“Batzuetan, bizitza gorpuzten zaio…”, poeta honi. Nekea gailentzen zaio eta Atsedena hartzen du tarteka. Ama da eta goseak janak bizi ditu. Arlo guztiak menperatzen ditu: soziala –politikoa, beraz– eta kulturala. Teoriaz fisika ere bai, horixe zailagoa izaki, arlo hori bere fisikoari dagokionean. Hartara, zientzialariari –fisikariari– poeta erne zaio.

Goseak janak lau ataletan emana heldu zaigu:

Bezpera, dio lehenak: Edenean bizi zen, arbolatik jaitsi zen, jolasa zena jokoa bihurtu zuen sugearen miztoak kitzikatua, eta Harrezkero Bezpera-ren bila dabil. Amaren begirasuna agortuz joan zitzaion, baita errealitateaz beste egiteko parada agortu ere. Bizitza bitan zatitu zaio engoitik: Okatu Aurrekoa (OA) eta Okatu Ondorengoa (OO).

Ondorioa: zatidurak ez dira beti(ra)koak, zatidurak bizi gaitu.

Poeta OOtik OAra itzultzen da tarteka. Ez zen haur berezia izan. Guztiek bezala, jainko izan nahi zuen –berak jainkosa–. Eta denek bezala, bere jomuga aurki ezagutu zuen, baita kristalezko sabaia aurki jo ere. Sugearen pozoia baina, barnean darama, ezin jomugarik gabe bizi, eta kontsolamenduaren bila dabil –“kontsoladorearen”, dio berak–: “Jainkotzearen txutea ordezkatzeko metadona”. Horra Madona!

Maria! Maria! Maria! Aukeran Maria baino, Garbia baino, Lizuna nahiago berak. Lezioa ikasita gorpuztu bidean abiatu zen. Gorpuztea baina ez da zeregin samurra. Haragia ordez, okela izan zuen bere grazia, zama. Espiritu ernetu ezean, zama. –gorputza arima bihurtzea hirutasun santuaren grazia izaki–. Aitak zuen errua –aita, semea eta espiritu santua–. Ahots izan nahi zuen, mintzo izan ere. Ezin baina.

Alabaina, horri esker akaso –Gorpu poeman– poeta egin zaigu haurra: “Plazer betez nintzateke gorputz, gorputz eta gorpu hain hurbil ez baleude, gorputzak ahotsik baleuka”. Fisikariari poeta erne zaio, “min eta mintz” ditu ardura. Hurbil omen daude. Poeta xerka ari da: “Mintzoa dugu bide, mintzoa horma”.

Poesia mailu bat da. Berak Altzairu-zkoa du ingudea: Mintzoarekin josi du mintza. Bezpera posiblea delakoan, poesian xerkatzen du abaroa. Inurri suiziden artean, gose zital batek jana, hainbatetan. Goseak esnatzen du, erlaitzen –poesiaren– magalera, otseme bilakatua, beregaina da orduan, b ere gorputzaren jabe. Lurrarekin bat egiten du, inurriak legez, Goiztiririk gabe, bezperarik barik, elorri arantzak bere ezker ukabila odoleztaturik, argi-azkorri nahi du, argiak itsutzeraino.

Hemen nauzue, dio bigarrenak. Sexu Bristada batez agurtu gaitu, agortu du emeak gosea. Bere burua jaterainoko saioa da. Goseak janak bizi du. Bizkarroiak. OA eta OOen mespretxuz. Hasiera poeman, poetaren gabeziak jalgi dira berriz ere. “Elur maluta batek hasi zuen glaziazioa”. Hala ere Sinesten dut, dio: “Zugan naizenean, nigan zarenean”. Mamy blue-k kontsolatzen du: urdin, urdin, urdin (o, mutxurdin). Blue, blue blue (oh, mamy blue).

Entzun: labeko erlojuan 00:00 delarik ari zaigu poeta, zero eremuan. Poeta ama da. Alaba du bizi iturri. Ama da, “mistol usaina eskuetan, patata tortilarena adatsean, izardia bular artean… (…) beti arrastaka poltsa, egunerokatsunaren aingura, bizimoduaren containerra du zama”. Amaren zamak. Inurriei begira doa, lur usaina du bere izerdiak.

Txoriak txori ez da kanta bera alabarenean. Ama eta aita ere –alabaren aita, hots– kontsolatu beharrean ari dira. Umeak ez du Laboaren kanta gurasoek bezala ulertu, antza. Desira-k bizi du poeta. Biluzik, beldur, nahiak eta itxaropenak erantzia behar du alabaren aita, –alabaren aitona ote?–. Zalantza-k jana bizi da, zalantzari bazka ematen poeta.

Beila, dio bigarrenak. Beila guztiek dute biharamuna, beraz, bezpera. Ihesa guztiek muga dute, beren azalpena, alegia. Itzulerako bidean ere, ihesa dago: “Non hasi ote zen zurea, amaitu ote den nirea?”.

Pavlov eta biok: Pavlovek hezi zizkion zangoak… Baina hankak arindu ahala, odola okela egin zaio, erraiak zama. Atzokoa itzuliko dion biharraren atzetik segitzen du poetak. Alize du gogoan erne. Edeneko sugea esnatzen zaio hesteetan, batzuetan. Mendekuak bizi du. Okaldiak elikatzen du: OAk OO. OOk OA. Hestegorrian gora erraldoi egiten da: epel, ustel, ubel. Blue blue blue. Mamy blue. Koherentzia-z bizi da. Bai ote? Mozorroak. Mozorroak eta zomorroak –mamutxak eta inurriak–.

Bestiarioak: ni-aren gose aseezina. Mari eta Amona. Mateo txistu-k bizi du poeta. Mugarik gabeko ihesa. Bere buruaren Autoerretratua egin du (autoa da, ez hautua). Zoriona merkataritzagunean errebelatu zaio. Zoriona morrontza da, alabaina. Pitzadura. Bere buru-gorputzei eusteko epika dosi baten bila dabil, bere derrotak estaltzeko.  Autoironia hautatu du. Atzo umea zen, gaur atso da. Badaki, eta ez da gutxi. Kateme dela egiten du amets. Hezigaitz. Zorua behar du. Segurtasun ematen dion zorua, inurriak legez.

Goizean, dio laugarrenak. Edurnezuriren amarenak. Hortxe sekretua. Edurnezuri mitoa zela diotso lagun psikologoak –poetak baina, beregaina izanen bada, ez du psikologo behar. Ama, ama zen. Ama: norberarenarekin nahasten zen gorputza. Alaba eta semei emaniko gorputza, bihotza, burua. Ama: alaba eta semeak besterik ez ezen hirutasun santua. Eta bera ere, ama poeta, alaba batean erditu da. Alta, bera ere, Edurnezuri-ren ama da. Batzuetan.

Batzuetan atsedena hartzen du eta bizitza gorpuzten zaio.

Post Postak:

* 1970 Beasain. 1970-2020: 50 aurki. Aurkia eta ifrentzua. Idurre de iure. Eskisabel &  Larrañaga. Ezki eta sabel. Larrain eta haga. Marrubia eta inurria.

* Goseak janak: lau ataletan emana. Haragitzen ari den gorputz okelakoa. Poeta, prosaikoa aldian, hitz laukoa batzuetan.

* Arbolatik jaitsia: haur, nerabe, gazte, heldua. 30 urte eta lau aro nor eraikitzeko. Beste 50 gorputza, burua, sena eta arima harmonizatzeko. Heldua inoiz ez.

*  Hitz lauko labirintoan abiatua eta ele kiribilean biribildua. Lauza eta laua. Kiribila eta bihurria. Inurria. Goseak egina, haragia gorpuztu ezina, arimaren mina.

*  Idurre: goseak jandako marrubia. Inurriak jandako gerezia.

* Liburuaren azaleko inurriak eta bere bisaia A. L. P.-ren grazia dira. Zer dio aitak? Alabaren aitak.

* Poetak labeko 00:00 denean idazten du. Irakurle honek 06:00an. Décalage.

Analisien analisia

2019-06-04  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

“Eta ez neurokapitalismoak soilik, neurointernetek eta neuro-saresozialek bizi gaituzte, neurokazetaritzak bizi gaitu”.

Zer uste zenuten, iratzartzen zinetenean ez nintzela hor izango?”, gaztigatu zigun Panoramako ilustrazioak. Panorama politikoari irudia jartzen dio astero Adur Larreak. Augusto Monterrosoren “Cuando despertó, el dinosaurio todavía estaba allí” mikroerralatoak legez, giza historia –mundu erraldoi politikoa– islatu zigun berak ere.

Europako Parlamentuko, Espainiako foru eta udaletako gobernuei buruzko analisiak ilustratu zituen oraingoan. Azken bi hilabeteetako hauteskundeek hamaika analisi eta iritzi iradoki dituzte: “Europan eskuin muturra gora, ez inkestek esan adina”. “EAJ-PSE aliantza indartua atera da. EAJ-PSE nagusi eta eroso”. Podemos kolpatua, EH Bildu pozarren”. Hala ere, “EH Bildu eta Podemos ezkerreko alternatiba osatu ezinean”. “Geldiarazi da eskuin muturra, oraingoz”. “Chivite lehendakari?”. “Independentismoa sendotasunez Katalunian”. “Madrilen dute giltza”.

Gurean idatzitakoez beste, halatsu beste hedabideetan ere, zeinek bere ideologiaren (h)arian. XXI. mendean giza historiaren amaiera heldu omen da? Edo zen? Hots, ideologiaren aroa amaitu zen. XX. mendera bitarteko “gizona” azkendu zen. Azkendu al da? Bestelako pertsonarik jaio al da? Bai ote!?

Ez dut ikusten. Hemen eta munduan funtsean “ideologia” da gailendu. Mundua ideia politikoen –ekonomiaren– arabera eraikia da. Hautatzen ditugun politikarien ideien arabera, eta haiek berriz, munduko ekonomia –eta gerra– ezartzen dutenen arabera, hots, G7aren, FMIren edo multinazionalen aginduen arabera.

Komunismoak porrot egin ostean, ez du soilik kapitalismoak agintzen, ez soilik neoliberalismoak ere. Ez gara soilik kapitalismoaren arabera bizi –kapitalismoaren pean esatea, gehiegitxo zait–. Lenin, Mao, Stalin eta abarren komunismoarenak (Marx alde batera) egin zuen, goiti-behetiko –bertikaltasunak– aginteak alegia. Orain horizontaltasunak libreago egiten omen gaitu. Bai ote? Bai zera!

Anaia Handiak bizi gaitu. Ez imajinatu soilik AEBak, arren –munduko jendarme nagusia soilik–. Agintea duen nonahikoak gara. Ez dugu nagusien beharrik, ez hierarkiarik ere. Nork bere etxean du anaia handia. “Arreba”-ren esperantzan… Neurokapitalismoak bizi gaitu (irakur, Argia-ko Larrun#242, Gorka Bereziartuak idatzia). Eta ez neurokapitalismoak soilik, neurointernetek eta neuro-saresozialek bizi gaituzte, neurokazetaritzak bizi gaitu.

Europako, Estatuko eta Foruetako hauteskundeak izan dira, baita udalerrikoak ere. Demokrazia herri mailan gauzatu daitezkeen esperantzak bizi nau. Esperantza ere gaitza izan daitekeela jakitun, andreen eta gizonen oinazea luzarazten baitu.

Hiru asto aski, Enigma deszifratzeko

2019-05-31  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

“Iaz karrikaratu zuen, neguaren atarian”.

Goikoetxearen lehen liburua da, poesia liburua.

Zer luzea negu hau
Josu Goikoetxea
Elkar, 2018. (Poesia)

Zer luzea negu hau du izenburu Josu Goikoetxearen lehen liburuak, poesia liburuak. Iaz karrikaratu zen, neguaren atarian, eta eman zuen zer erranik literatura solastokietan. Haatik, izkiriatzen ari naizen uneak ederto adierazten du bizi izan dugun sasoia, bedatsea izan arren.

Poetaren nortasunaren (C.V.) (h)arian, hona lehen ele sorta: “Literaturan, Lubaki bandako partaidea izan zen (…) baina hauxe du bere lehenengo liburua”. Hainbat negualdi behar izan du poetak lubakitik irteteko. Erran nahi baitut: denok dugu gutxi-asko poeta bat gure baitan, denok dugu gutxi-asko literaturarekiko jaidura, beste kontu bat da berau paperan taxutzeko unea egokitzea.

Ez du alferrik irten Josu Goikoetxeak lubakitik, ezta poetaren baitakoa jalgiarazi ere. Amari eta aitari eskaintzak ohikoa edo topikoa irudi lezake, baina ganorazko munta dauka hain ziur. Leonard Cohen du bidaide: “Galduta nebilen zurekin topo egin nuenean, Larissako bidean zedroen arteko bide zuzenean”. Poeta kantaria Grezian barrena nola,  halatsu Josu Goikoetxea Euskal Herrian. Gernikan nola Larissan, agian.

Udazkena, udaberria eta uda… sasoiek  denek badute udatik, baita negutik ere. Neguan aldiz, nekez izaten da udarik! Horixe iradoki dit Zer luzea negu hau poema liburuak.

Leihoak eta ispiluak dio lehen atalak. Lehoia(k) eta ispilua(k) ere begitandu zait. Poeta lehoia ziega batean, bere buruarekin bis & bis. “Tigrea naiz kaiolan”, dio berak. “Elezaharretako adurra”-ren xerka ari du, “urre tanta bat behar du” ordea. Ez du gutxi eskatzen. Kantauri ertzean dago, alta bada, Mediterraneora ere irekitzen du ziegako leihoa. Lubakiko soldadua jalgi da. Mamarro poeman (22. orria) askatu ditu ume garaiko oroitzapenak: “Mugi! Leiho, pauso, oihu, korri!”.

Etxaldea taxutu eta Laukoak atalak paratu du poeta Lorategia-n (31.). Ogigia (32.) poeman gaztigatu digu; “Agur zuri zaindu haurrok”, Odiseok Kalipsori.

Hau guztia atalaren ezpala Hau guztia poema (38.) duzu: Hau guztia katastrofea da… Lubaki bandakoei ote die? Orobat denoi… Zu nire-n (40.) dago gakoa. “Zu nirea, izan gabe”. Maitearekin ari da. Maitea izan daiteke Euskal Herria bera… Artatxoria-k (41.) poetak baino gehiago daki. Zenbat bizi behar dira horretaz jabetzeko? Orain poema (53.) bizi dezagun: “Zabal ditzagun ezpainak. Orain”. Lehenbizi bizi, eta gero, orain-ean, adierazi.

Anartean, Aitaren berokia (59.) zaintzen du poetak, amak eskaini zion berokia: “Bilbo handia da eta urrun dauka muga”. Negu luzea igarotzen lagun dio poetari. Zaintza elkarrekikoa baita, edo ez dago zaintzarik.

Bila dabiltzanak (galduta zebilen poeta…) Zoroarena (63.) bizi du: “Agian garai terribleak datoz”. Agian, ez ziren inoiz joan, diot neronek. Dena den, galduta dagoenak aurkitzen du bere burua. Bere buruaz ziur denak ez baitu deus bilatu beharrik.

Goiko-etxaldeko azken bi aurrekoen ezpala: “Zer luzea negu hau, maitea… (…) Egin dezagun behin betiko barre, gal gaitezen azken udaberriaren marmarrean”.

Galduta ibiliz gero, zure burua aurkitzeko bidaide eta gogaide izan dezakezu Goikoetxearen poesia.

Azken atalasean, azken ezpalak: Hiru asto nahiko d(it)uzu, Enigma deszifratzeko.

* Post Scriptum: Ni ere Lubakian izandu naiz, neguan irakurria nuen liburua, alabaina…  Enigmak enigma, norekin egin zuen topo Josu Goikoetxe poetak Gernikatik Bilbora bidean? Erantzuna liburuan, naski!

Izenak izana du eta izariak izaera

2019-05-24  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Hastapeneko 65 ingurutik 50 testu aukeratu eta moldatu ditu etxegileak.

Edu Zelaieta Anta gasteiztar mundutarra.

Mundutik mundua
Arabako hitzontzi baten kronikak
Edu Zelaieta Anta

Pamiela, 2019. (Upaingo saila)

Mundutik mundua ibilki zaigu Edu Zelaieta Anta gasteiztarra, Arabatik irten barik funtsean. Unibertsaltasunean idoro ahal izateko –mundua baita gure unibertsoa– partikulartasunean bizitzea funtsezkoa izaki. Arabako hitzontzi baten kronikak dio azpiko lerro-buruak. Bai horixe, ederto ezagutzen du egileak bere burua. Nafar galiziar jatorrizko arabarra ez da deusen uzkur, kronika andana hau duzu lekuko.

Idazleak Hitzaurrea-n gaztigatu digu testu literario hauen izanaz, baita hitzontzia izenaz. Euskaldunon Egunkaria-n, Geu eta Argia aldizkarietan dute jatorria eta grazia testuok. Zutabeak ziren bere genesian. Zutabe haietatik habe hauek, habez habe, egungo arabarren etxe bat eraiki du poeta zutabegileak.

Izan ere, “poeta izanagatik” zutabegile paregabea begitantzen zait egilea. Argia-ko zutabeak, bederen, halaxe baitira. Tira, zutabe baino, formari nagokio, paraturiko testu guztiak etxe bateko harlauza sendoak dira. Hitzek (i)lustratu ohi dute izana, testuon geruza estetikoa plazer estetikoa sortzen digu horregatik. Liburuan, zutabe eta harlauza haietatik, hasierako 65 ingurutik, 50 aukeratu, moldatu eta berritu ditu etxegileak. Patuak halaxe izan du zori.

Egiari zor, egunkariera-z idatzitako testuetatik eratorritako testu literarioen aitzinean uzkur izaten naiz. Kasuon, testuen literaltasuna neurrikoa egin zait, eta jatorriari uko edo traizio egin gabe, saio txiki entsegu liburu oparoa osatu du idazleak.

Euskal Herriaren nire ezagutza motzean, joan deneko mende erdi luzean, gehien aldatu den lurraldea Araba dela esango nuke. Topikoa eta tipikoa da esatea, baina errana doa berriz ere: apaiz moja militar beltz grisek koloretutako Gasteiz hura, margo koloretsua da gaur egun. Alta bada, hitzak hitz, kontatuak kontatu, berbarako eta egiari zor hau ere: martxoaren 3ak
–gasteiztar langile borrokalarien izaera sinbolikoa-k– Gasteiz hiriari buruzko ene aburu “topiko tipikoa” deuseztatzen du.

Mundutik mundua ibiltzea bezalakorik ez dago, auzoz auzo, karrikaz karrika, hirian barrena nola probintzian gaindi. Halaxe ibili ez ezik, horrela aritu duzu kronika egilea. Hirian ibili ez eze, hiriaz ari zaigu, arabar nortasunaz jardun du, argazki oparoak paratu ditu, baita arabar tasunaren aurkia eta ifrentzua ekarri ere.

Arabartasuna bereizita idatzi dut, Xuxen txit gorenak hitza gorritu ez dezan. Alabaina, nafartasuna idatz dezakegu gorritu barik. Adibide bat baino ez duzu. Abiaburua baino ez, izan ere, Mendizorrotza ezagunaz beste, Salburua edo Olarizun zehar ibili dabil Zelaieta, eta bere jaioterriko leku-izenak gorritzen dizkigu Erret akademia-ren meneko Euskaltzaindiak.

Dena dela ere, adibide hori anekdota baino ez da, hori baino aise gehiago duzu gasteiztarra. Edu Zelaietaren Antaren dohainetako bat autoezagutzarako jaidura duzu. Zelaietak partikulartasunetik unibertsaltasunera egiten du bide egunero, baina ez du edozein European Green Capital hobesten. Arriskuak hartzen badaki, baita horiek aitortu ere: Hondarribiako Zeledonez mintzo zaigu, Gasteizko alardeaz. Adibiderako hau ere: Hondarribia edo Irungo partikulartasuna ez da hain partikularra, Euskal Herria osoari atxikitzen zaio. Tira, bidasoarren  partikulartasunaz badaki Zelaietak, eta badaki galiziar galiar edota erromatar eta greziar unibertsaltasunaz… Manuel Blanco Antak, besteak beste, eman baitio grazia.

Blanco ere bada Anta. Ez horregatik zuria, ez behintzat hitzaren adiera doilorrean. Zuria da, Gasteizko ama birjina Zuriñe baita. Eta jakin badaki. Eta horregatik marra gorriak  gainditzeko gertu ibili dabilen ibiltaria da. Kontu topiko txikiak eta auzi tipiko txikiak ditu hizpide. Kasurako: Gasteiz hiri tipia delakoa topikoa ote? Noiz uzten dio topikoak tipikoa izateari? Ez da erraza mundutik mundua ibilki, munduari izaria hartzea, ez horixe. Haatik, Eduren izen abizenek izana dute eta haien izariak berezko izaera. Izenak izana du eta izariak izaera.

Isil nadin kalakari hau. Elemeniari ezin eutsi ari naiz eta. Alabaina, fini aitzin, Hitzatzea ezin aipatu gabe laga (hau malura…).

Ume baten esku erraldoia lerro-buruko testuan ederto batean islatu dizkigu Karmele Jaio gasteiztarrak Edu Zelaieta Anta hirikidea-ren unibertsaltasuna eta herrikidea-ren partikulartasuna. Baita Eduren haurtzaroa ederto (i)lustratu ere  Gamarrako irudiak aitzindari –Eneko Ugarte ilustratzailearen irudi paregabeen mostra bat–. Hitzatzea-n orobat, orduko eta gaurko ume Superraldoia erretratu digu Jaio idazleak, xume eta goxo.

Zu eta ni, hura eta bera. Bitasuna baikara, bi bederen

2019-05-17  //  Sailkatugabeak  //  Iruzkinik ez

Xabier Lete IV. Poesia Saria…

Espainiako Kritika saria…

Ia hemen

Juanjo Olasagarre

Pamiela, 2018

Preludio

Xabier Lete IV. Poesia Sariaren bermea zekarren Ia hemen liburuak. 2018ko uda galda galduan hartu zuten lurra baina, eta ez loriarik ez penarik… ukan. Apirilean, Espainiako Kritika saria jaso zuenerako irakurria nuen –Harkaitz Canoren Fakirraren ahotsa, nobela sarituaz batera–. Eta hemen nago, ia hemenik gabe edota Ia hemen-ekin.

Ludikoaren ostea

Bakarrik egotearen lan ekidinezina da poema liburu oso honen aierua, edo ene susmoa da,  edo bihozkada: “Zaila bakarrik egotearen lan derrigorrezkoa! Egon, gainera, ongi antzean, ia ataraxian, gezurrezkoan bada ere, ia hemen, ia”. (99 o.). Horratx poetaren patua, hor nonbait, “ia hemen, ia”.

Poetak, Olasagarrek kasu, sarri irakurtzen du, usu eta ugari. Marko Aurelioren irakurketan zela telefonoak eten du. Poeta lurtarra baita: “Gogoratu nahi nituzke –dio– ezaxola eta ataraxia gauza beraren bi gradu direla”.  (89 o.).

Juanjo Olasagarrek badaki: Haiek, nerau lehen poeman gaztigatu digu. Munduaz ari da, Nafarroaz ari du… Poesia ari du. (9 o.) Haurtzaroa ez zen paradisua izan eta Gure amarena aski dira, bi dira, bi poema Olasagarre nor den antzemateko. Bizitzak Melodrama dela diosku poetak, Joseba Gabilondori esker, lagunari esker, Aralarri esker… Angel Erro poeta kideari esker jakin du Melodrama poema biribiltzen, bizitza borobiltzen.

“Ironia ez da inoiz gauzen hondora heltzen” zioela Rilkek, diosku Olasagarrek. Ironia du grazia Dorraoko –edo Arbizuko– poeta iruñar bilbotar bartzelonar madrildar inkluso arabiarrak. Udaberri udatiarrez profitatzen dakien eruditua izaki. Esaten asko dio Ia hemen liburuan, eta horregatik edo “Esaten ez dudana da esaten dudana” du maxima. Ez da berea. Rikardo Arregi Diaz de Heredia lagunarena duzu. Baina berea ere bada. Gurea ere bada. Irakurleona. Ez dago bat, bi-rik gabe. Ez dago idazlerik irakurlerik barik.

Izateko bi behar baitira gutxienez, Bi izan ere: “Gorputza eta gogoa. Bat bide bider bi: bi”. Sublimazioa: “Ez du inporta nekeak, paper hau bizitza da” (Spinoza). Sublimazio eza poema. ETA fenomenoa ez du saihesten nafarrak, behin ere ez du egin, bere gure bizitzaren partea baita. Palinodia: “… poz dekretatua baino ustelagorik ez dago” idatzi zuen behinola Olasagarrek, iraganean. Eta “orain ia, hemen, poz dekretatua, horixe den poza bakarra [dela]”, adierazi digu. Bizitza paradoxa izaki. (39 o.).

Poesiaz eta editoreaz ari duzu: Beharrezko baldintzak, bi betiere: “Orain gure zaharrak ehorzten ari garela/ erraza da lezioa: horixe patua” Gorka Arreserendako poema (51 o.). Lagun hurkoa oso du gogoan poetak. Kantua I eta Kantua II.  Dorrao eta  Bilbo. Beti bi. Gutxienez bi. Zein arrotza neroni izatea poeman argiki diosku: bere izatea arrotza zaio. Olasagarre eta Mendinueta. Bi dira. Bi gara. Bi dira poetaren baitan. Bederen bi. Alabaina: “…beti  izaten dut ia bat/ naizena eta naizenaren artean…”. (…) “Eraikia dakit ene burua / nire edertasuna gatibu lanak dira/ Irribarretik ironiara doan tarte hori”. Olasagarre eta Mendinueta: 192 cm. 90 kilo. Begi urdinak. Naizena naiz. Dena da. Edertasuna poema dator segidan. (71 o.). Eta hurenez hurren Maitasun poema 1, eta 2 eta 3. Tesia. Antitesia. Sintesi espantuzkoa. Barkamenaz ari duzu: “Ez baita bizitza bat aski, barkamena eskatzeko” (Miguel D’Ors) (81 o.).

Ludikoaren artean

Olasagarre Mendinueta poetak zu eta biok ditu hizpide. Zu eta Beste zu bat zara, gara. Dibortzioaren gorazarre presente da, ia hemen, ia betiere. Desamodioa hizkuntza kontua izan daiteke eta. Nola esan oinaze ala metonimia? Maitasun(a) diptikoa baita. Elkarrekin ikasi beharrekoa. Zu eta ni gara : “Zu eta biok, zu eta zeu, ni eta neu, gorputzaren umoreak irri eta dantza”. (114 o.) Alta bada, “Ez gara gutaz mintzatuko gu izateko”.

Izan ere, ez gara bakarrik, gure (h)egoak gogaide eta bidaide bi ditu, bi gu ditu, gutxienez. Elkarrekin zenbat denboretarako gaude betirako. Hori da kontua. (Ewa Lipska). (111 o.).

Sariak sari, saririk barik ere, Ia hemen-ek 111 akademietako saria ere jaso lezake. Akademikotik deus gutxi duen iruzkin irazkin zale honek diotsu irakurle lagun hori… Zu eta ni. Zu eta biok barik ez dago hemenik. Ezta Ia hemen-ik ere, idazle eta irakurle gabe. On egin. Dena duzu probetxugarri.

Gorputza ezbaian nola emakumeak hala, literaturaren joko zelaian

2019-05-03  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

LISIPE saileko 6.garren duzu “idazleen gorputzak”.

Eider Rodriguez “idazleen gorputzak” aurkeztu zituen egunean.

Idazleen gorputzak (emakumeak ezbaian literaturaren joko zelaian)

Eider Rodriguez

LISIPE, 2018. (Susa)

“Feminismoari esker dira, diren legezko emakume” aipuak balio du (ere) Idazleen gorputzak (emakumeak ezbaian literaturaren joko zelaian) saioa baloratzeko. Kontrako eztarriak liburua epaitzeko bera. Bistan denez, Eider Rodriguezen liburuak beste eta bestelako edukiak  dakartza. Alta bada, edukiak eduki, gaia –ekaia– eta formatua Uxue Alderdirenaren berdintsuak dituzu: Jule Goikoetxea editorearen Hitzaurrea dakar honek ere, egilearen Sarrera eta  Puntu eta Aparte epilogoa, baita Bibliografia aparta ere.

Bost emakumerekin izandako elkarrizketen emaitza da Idazleen gorputzak. Bost idazle… sortaren bigarrena ote? Lehena du gogoan, Bost idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan gogoargarri hura. Euskal literaturaren aldarea areago finkatu zuena, sei arren burutapenek osatutako liburua izanagatik. Geroago heldu zen, errepikan eta kontrapuntuan (hala ote?), Ana Urkiza-ren zortzi euskal idazle emakumezkorekin ondutako Zortzi unibertso. Zortzi idazle. Bigarrena zabalagoa izan zen.

Nolakoa ote hirugarren hau?

Badago berritasunik hain ziur. Ezin zehaztu zertan datzan ezberdintasuna baina, berriz ere Ana Urkizarena berrirakurri beharko nuke-eta. Alabaina, besteak beste, emakumeak jendartean egin duen bidean erreparaturik, berrikuntzak dakartzala pentsu dut. Hauxe begitantzen zaidan lehena: idazleen gorputzak tituluan dago berrikuntzaren gakoa. “Bertsolari emakumeen rolean gorputzak nola, hala euren kantuaren emaria”, erran nezake. Eta halatsu antzeman ere idazleen jokoan. Izan ere, idazlearen eta bertsolariaren jokoa –joko zelaia– horren ezberdina izan arren, idazle batengan gorputzak duen munta oso aintzat hartzekoa dugu. Eider Rodriguezen saioa horren lekuko: “Gorputza ezbaian nola, emakumeak ezbaian literaturaren joko zelaian”.

Liburuaren beste gako bat Jule Goikoetxearen esaldi hau dugu: “Patriarkala den gizarte orotan bezala, literaturatik ere kanporatu dituzte emakumeak”. Nork baina? Erantzuna berez dagokigu. “Emakumeak literaturan izan duten parte hartzeak, beste eremutan izan dutenarekin antzekotasuna duela” berrestera dator liburua.

Sarrerako Amaia Lasaren “Nireak ere diren ur hauek ezin alde batera utzi” aipua baliatuz eginen dut aitzina. 1971koa duzu aipua. Sarrera-ko lehen paragrafoa zortzi galderaz osatu du Rodriguezek. Emakumeari gagozkiola, hona erantzuna: “Idazten duena ez da nahi duena idazteko aske, lirudikiena baino hesituago baitago bere irudimena”.

Postura literarioek eta gorputz etnografikoek kokatu dute “emakume izatea” literatura sistemaren joko zelaian. Horren erditzea duzu “bost idazle gorputz”-en emaitza. Edo horrela interpretatu dut nik. Eta zinez motiboak baditut. Idazle bakoitzaren solas emaria jaso aitzinetik, saio-idazleak bost idazle gorputzez egiten dituen deskribapen zoragarriek nire mira dute. Bostak elkarrizketatzeko parada izan baitut ene kazetari ibilbidean –barka nire (h)arroa–. Bost emakumeen irudimena piztu dit Eider Rodriguezek. Chapeau! 

Bost idazleen emanak oso-osoak dira eta idazleen gorputzek gizonezkoen adina altu paratu daitezkeela baietsi digu errenteriarraren lanak. “Aldarera bidea”-rekin baino ezin dut alderatu gizonezkoek urratutako alfonbra gorria. Gizonok ogi batekin besapean munduratu ohi gara –XXI. mendera arte bederen– eta emakumezkoek “hilekoaren marra gorria” gainditu  behar izan dute mendez mende. Bego! Paternalismoan jausi gabe.

Bost idazleen emanak oso-osoak dira, eta izan zitezkeen beste bostenak ere. Alabaina, ederki baino hobeto osatuta dago idazleen gorputzak islatzen dituen saioa. Arantxa Urretabizkaiaren Zergatik panpox-etik (1979) Uxue Alberdiren Jenisjoplin-era (2017) bitartean idazleek emanak itzelak dira. Tarteko Laura Mintegi, Miren Agur Meabe eta Karmele Jaioren literatura irudimenek osatzen dute emakumezkoen aldarea. Edo aldarearen ordez, demagun, Miguel Angel honek irudika dezakeen Buonarrutiren David transa izan liteke.

Euskal idazle emakumeen literatura “puntu eta aparteko”-tzat joa izan da. Ez da estonagarria jendarte patriarkalean. Adierazi bezala, testu nagusien sarrerak zoragarriak diren legez, oso dira egokiak Puntu eta aparte osatzen duten atalak. Harritzekoa, idatzi dut. Haatik, ez da harritzekoa emakumeak – emakume idazleak ere– “baldintzapeko askatasun egoera”-n daudela Eiderrek idaztea.

Bost idazleon bitartez eskultura bat eraiki du Rodriguezek, edo beraien erranek besterik gabe eraiki dute berau, bostak ezberdinak izaki. “Apaltasunerako deia”-k batzen ditu bostak. Eta horretaz badakit zerbait. Idazlea berezia dela baitakit, eta haren egoa aseezina. Eta horrek baieztatzen dit “emakumea eta gizona ezberdinak” direnaren (nire) aburua. Gizon eta emakume berdinak direlakoa baino, emakume eta gizonen berdintasunezko aukerak izatearen aldekoa bainaiz. Niretzat axioma. Horra ene harroa.

Alabaina, gure emakumezko idazleak –gizonezkoak baino ez baditut aintzat hartzen, “gure” hori haizu duzu, emakumeak sartzen baditut “gure” delakoak paternalismo kutsua dauka–,  gizonezko idazleen plazan sartu baziren, gizonek gonbidatuta izan ei ziren. Hori ona edo txarra ote? Hori ere interpretagarria. Dena dela ere, hona datu objektiboa bat: “Bostetako bakar bat ere ez da literatura talde bateko partaidea izan”. Emakume idazle guztiak ez dira halakoak, are gutxiago berriak, baina berriak ere ez dira gizonezkoek bezatutako zaldietan trostan ibiliko. Hain ziur hori ere.

Hara, berbontzi honi irakurtzea baino, irakurri liburu paregabea hau. Tira, paregabe paregabea ere ez, izan badu-eta pareko bat: Uxue Alberdiren kontrako eztarritik. Hura hizpide, honetan ez bezala, emakume bertsolarien izen-abizenak idatzi barik laga nituen, ez oharkabean, hartan emakumeen zerrenda luzea baita.

Emakume guzti horiek badute beren misioa, jite batekoek zein bestekoek. Zaharrago direnek parte handian beteta, gazteagoek betetze bidean. Feminismoaren argitan urratu dute bidea denek, gorputzarekin borrokan denek, eta gehienek borrokaren aurrean neutral jokatu dute. Uste hori ere absolutismora igo gabe, aldareak ez baitira ezeren eredu. Emakumeei merienda usaina darie, gizonon aldean (ez)berdinak izanagatik –nola interpretatzen dugun hori ere– emakumeak bestelako botanikakoak dira

P. S.: 2019an, Hendaian, Eider Rodriguez herrikideak Euskaltzaindiak plazandre sarrera iaz hiztegian jaso zuela gaztigatu ostean.

Feminismoari esker dira, diren legezko emakume

2019-04-26  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Susa argitaletxearen Lisipe saileko boskarren alea da “kontrako eztarritik”.

Uxue Alberdik idatzia, Jule Goikoetxearen usaiako hitzaurrea dakar liburuak.

kontrako eztarritik (emakume bertsolarien testigantzak)

Uxue Alberdi

LISIPE, 2018
(Susa)

Susa argitaletxearen Lisipe saileko boskarren alea duzu kontrako eztarritik  (emakume bertsolarien testigantzak) saioa. Uxue Alberdi bertsolari eta idazleak izkiriatua, Jule Goikoetxearen usaiako hitzaurrea dakarrena. Goikoetxeak dioenez, Alberdiren esana parafraseatuz, “liburu hau bertsolaritzari buruzko litzateke, emakumeak izaki unibertsalak balira”. Egileak hamabost bertsolarirekin izaniko solasaldien emaitza da kontrako eztarritik. Liburua oso baliagarria da emakumea –emakume bertsolaria– ezagutzeko, baita testuinguru horretako feminismoaren ahots polifonikoa entzuteko ere.

Hitzaurrea, Sarrera, Epilogoa eta tarteko Hogeita bira atal urtsuek osatzen dute kontrako eztarritik, emakume bertsolarien testigantzak. Saileko beste liburuak bezala, izenburua letra xehez idatzita dator, alta, letra larriz gauzatuta dago. Nire uste arrean, Itziar Okarizen Nola iritsi bertsora emakume gorputzetik? galdera-aipuan dago emakume saldo honekin egileak izandako solasaldien gakoa. Hala berean, Uxue Alberdi idazleak erabilitako Bibliografia oparoak eransten dizkio liburuari funtsa, baita bere ofizioak –ofizioek– bermea eman ere.

Liburuko emakumeen jarrera bereganatzeko baitezpadakoa zaigu gizonezkoena ulertzea, bistan da. Horregatik emakumeen esaldi honek lagundu diezaguke aipatu jarrera ulertzen: “Gizonen pertzepzio eta sentsazioen gatibu gara denok. Gizonen hitzen gatibu”. Esaldi bat, gizonen elemenia artean. Liburua, egileak dioenez, ez du emakume hauen istorio sorta izan nahi, “tresna analitiko baten zirriborroa” baizik.

Hogeita bira jokatutako emakume bertsolarien jarduna mugatzen duten mekanismoen gaineko ene hurrupa sorta duzu jarraian.

a) Emakume bertsolarien historia –historiaren aldi bat–, istorioak eta gogoetak jaso ditugu liburu honen bidez. Baina, aurreratu bezala, ez da bertsolaritzari buruzko liburu bat. Badira izan ere – “gureak” izanagatik uste ditugun espazio aratzak– espazio lizunak. Ikaragarriak dira gizonezkoen zenbait jarrera, laborria sentitzeko modukoak. Ziur aski, eta horregatik, ageri denez, merezita idealizatu dugun bertsolaritzaren esparruan izan badaude ere, “gizonon muturreko jarrerak”. Bertsolaritzaren esparruan ere emakumea bortxatua izatetik ez baita salbu. Ez klase kondizioak ez ezein adierazpen artistikoak salbuesten ez duen legez.

Oharra: esan gabe joan behar zuen hurrupako honek, baina tamalez, esan beharreko tragoa duzu lehenbiziko hori.

b) 42 eta 22 urte arteko emakume bertsolari aldra horren gogoetak bizi esperientzian funtsatuta daude, beren historia da, baita bertsolaritzaren historia ere. Kasuon, denak emakumeak izanik ere, askotariko pentsamenduen adierazle dira bereak. Denek ez dute feminismoa berdin analizatzen, ezta bere egiten ere. Alabaina, denek diotenez, “feminismoari esker dira, diren legezko emakume”. Edo horrela interpretatu dut.

c) Hausnarketak biziki kontrastagarriak dira, ez alferrik, euren adinen tarte-aldian ezagutu dugun jendartearen eboluzioa neurrigabea izan da. Emakumeei dagokionean, eraldatzearen bilakaera osagarria, osasuntsua. XXI. mendean ez omen dago iraultza soziala gauzatzeko aukerarik. Erran dezadan bestela, emakumea subjektua duen inguruan iraultza bizi dugu, ziur aski bakarra, baina nola ez ulertu eta hartu berau “aldaketa sozial”-erako iraultza gisara ez bada.

d) Iraultza horren ordua ez zen helduko, “espazio publikoa” handi-handika hartzen dutenek/dugunok neurriz kanpo hartuko ez bagenu, gehiegikeriarik ez balego. Hala izanik, iraultza feminista jendarte patriarkal horren parametroak bestelako izariz neurtzeko heldu delakoan nago. Eta norabide horretan, bertsolaritzaren neurriak eta doinuak berebizikoak begitandu zaizkit emakumeen iraultza elikatzen jarraitzeko.

e) Iruzkin honen egile honek, aldez edo moldez emakumearen egoeraren eragile, iraultza horren subjektua eta partaide ere baden aldetik, baditu motiboa interpelatua izateko. Alabaina, egiari zor, gizon horri –gizonaren arrak, arkeriak, heziketaren eta haziaren zamak elikatua–emakume Woolf zale amorratua onartuta ere, Shakespeareren emakumea ezin gutxiestekoa begitantzen zaio.

f) Kontzientea naiz: bertsolaria egiten da, emakumea egiten da, eta gizonok ere egiten gara. Badugu beraz, zer deseraiki, baita eraiki ere. Poeta gizonaren ildoan “geure aukeren jabe eraikiz ta erortzean berriro jaikiz”. Liburuan ageri legez, bertsotarako testuinguruak emakumea baldintzatzen du, beraz, emakumea eta gizona egin eta berregin behar dira egoera zinez irauliko bada, aldatuko bada.

g) Bertsolaritza espresio itzela izateaz gainera, pertsonaren burua agertzeaz batera, pertsonaren gorputz agertzailea ere badenez –emakumeei dagokionean gizonon soek gorputz arrakalatua–, bertsolaritzako emakume horien aldarrikapenak miraila izan daitezke bizitzako gaineratiko esparruetako bidea seinalatzeko.

h) Berdintasunezko jendartea eraikitzeko eskubideen berdintasuna funtsezkoa denez gero, emakumearen gorputzak irakurtzen ikasteko liburu paregabea duzu kontrako eztarriak (emakume bertsolarien testigantzak. Izan ere, tragoak trago, emakumeek badituzte funtseko arrazoiak gizonen esanen eta eginen ondoriozko tragoez ase egoteko.

i) (…)

Hildakoen ahots hilezkorra

2019-04-05  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

10 narrazio dituzu Aranbarriren lehen ipuin liburuan.

Munduko tokirik ederrena

Iñigo Aranbarri

Susa, 2018

Aitorpen bat deus aitzin. Egiaren menean. Munduko tokirik ederrena liburuetako narrazioek aspaldian laga zidaten posoa neureganatu berri dut. Irakurri ahala utzi nituen arrastoen uberan ari naiz. Hala berean, egiari zor, esan dezadan haurtzaroan Iñigo Aranbarriren ipuinen zenbait ubera ibili nituela: Aizpurutxo, Agiñeta eta Izukitzan… Ibai beraren gaindi hor nonbait.

Ibai (beraren) ondoko jendea ginen, gorako ibian ibilitakook baina, erdalduna(go)ak ginen. Ibai ondoko jendea izanagatik, Hilario Herrena, Piris, Eli edota Andoni pertsonaiak nekez irudikatu ditzaket Urola Garaian.

Edonola den ere, ez dira pertsonaiek ez haien istorioek Aranbarriren jarduera “ezberdina” egiten dutena, bestelako literatura jariotzen dutena. Baliteke neroni, artean aski “hazia” ez izatea Azkoitiako literaturgile apartaren aleak ganoraz irakurtzeko .

Agian, erdaraz ere, goiko erdal letretan goiztiarrago hazia izan banintz, errazago hautemanen nituzke Aranberriren hitzen hotsa eta hatsa. Konparazionera, Juan Rulforen Pedro Páramo garaiz irakurri eta endelegatu izan banu, agian… Haatik, egiari zor, Juan Garziaren euskarazko bertsioa irakurri nuen, tira saiatu nintzen hausnartzen. Baina huts egin zidan arnasketak. Hilen hats eta hots hilezkorrak atzeman ezinik nonbait.

Munduko tokirik ederrena irakurri eta erabateko hutsik ez nuen sentitu, ordea, bertigo bai sentitu nuela. Laborria sentitu nuen liburuaren gainean –hilen gainean– ganorazko deusik esateko. Alboan laga ostean, beste liburu zenbait irakurri ostean –literaturakoak ere horiek–, berriz ere leitu ditut Aranbarriren narrazioak. Atx! (sic). Zer erratea nahi duzue, azkoitiarraren hotsa eta hatsa bestelakoak dira.

Honatx hainbat gomuta eta burutapen. Liburuak eta egileak merezi dute eta.

– Ibai ondoko jendea–k tokiko jendearen memoria freskatzeaz batera, hori inarrosaldia sentitu dudana! Piris-ek lortu ez zuena egin du Aranbarrik: Urola bailarako –alderdi baten–  erradiografia gardena. Horixe taxuz idaztea, hots, garaia hartan jaisten ziren urak horren garden papereratzea. Hildakoak mintzo dira idazlearen hitzen bitartez.

– Gizon hori. Urola ibaiaren uberan eta trenaren hotsen arrastoan gabiltza, munduko tokirik ederrenean gaude, bai horixe. Damian Garate jauna, enpresa nagusia. Joxean eta Ixiar… eta Vivianne. Ordukoa boterearen edo nagusikeriaren zertzelada aparta. Baita ironia sumatu ere, burrustan. Izan ere, oraingoaren aldean ordukoa mundu onena zen. Tira, nostalgiaren zirika.

– Uhala. Denboran joan-jinean, aitzina gibelka. Erroma eta Loiola. Bat, hiria, erraldoia. Auzoa bestea. Auzoko elizaren kupula, hirikoaren antzekoa: ordena, neurria eta denbora aldagai funtsatuak dira Vatikanoarekiko auziak ulertzeko, Maite eta Jean Mixel, tarteko. Liquer Izarra-tik edatea hobe… Leitzeko, diot. Recuerdos de San Ignacio eta Odile dira partidako. Ez da edonoren esku istorioa baitaratzea. Ubera zabaldu beharko duzu  –irakurle bidaide hori– oroimenaren elipsietan barrena.

– Aldaira. Larra, protagonista. Iragana pisua duzu, astuna. Alabaina, edo horregatik mudatzen dugu gure iragana, gure historiaren gainean istorioak asmatzen ditugu, baita haiek sinetsi ere. Nolatan iraun bestela, munduan? Nolaz izan? Daniela, Pitu, Iñaki… Sarritan, gure harroa bizirik mantentzeko, egoari hegoak eman beharrean, gure burua zigortzeak mantentzen gaitu bizirik.

– Lehen bestela ziren gauzak. Baiki, ezbairik ez! Eta sinetsi izan bagenitu Thevenet tabernako irudikapenak, Louvre museokoen parekoak izan zitezkeen. Ibai ondoko morroi haiek bizipenen beren atezuan bizi ziren. Dena da iragana presentean, asko dira orbainak. Orduko hartan, ibaibidea haiek etorkizunari buruzko gogoeta eramangaitzak daramatzat engoitik orain.

– Modeloa. Ba ote literaturarik modelo? Narrazio hauen arteko lerroetan, bat-bedera, literaturaren moldeko modelo bat kausitu dezakezu. Munduko tokirik ederrenean, erreketeren txapela gorriak, oilar gandorrak lakoak ziren. Herri xeheak badu artearen berri, badu arterako jaidura. Tren geltokiko nasan zain, Andres Arruti laguna  –eskultorea ez da edonor–, alkatearen eta errekete ohien buruaren aiduru dago Irineo Epelde. Metro biko gizona. Garcia Pueyok du Erromako Michelangeloren grazia ibaiako jendearen handitasuna zizelkatzeko. Komeria eta drama franko, Franco bakarra.

–  Txoria herioren gainetik. Rio Bravotik, Ushuaiara, Habanatik Atacamara… Ramonen inguruko istorioak, gaztelera nahasten zuen euskalduna. Ekaitz. Aitziber, Aiora…. Izenak berez mintzo dira. Bestelako belaunaldiak… Bestelako jaidurak. Managuako, La Pazeko, Habanako lurra hartu artean, sosegurik ez. The Moon tabernatik ilargira, Apolo11 espazial-ontzia, huraxe discovery-a. Orduan hasi zen egungo munduaren discovery-a.

– Burnia. Pistola bat zegoen etxean (…). “Gauzak ez dira norberak buruan gorde ohi dituen bezala gertatu, horixe adierazi zuen, beste hitz batzuekin esanda”. Adierazi? Nork? Amak.

– Isiltasunak gordetzen duena. “Goizeko seiak ziren heldu zirenerako. Kuluxkatik itzarri zenean irakurri zioten sententzia”.         – Esna hago, Manuel? “Zuek ez dakizue zer den inor odol hotzean hiltzen ikustea”. Etxean galarazita zegoen Manuel Garmendiaren exekuzioaz hitz txikienik egitea. – Horiek umeak beldurtzeko ipuinak dira.

– Astronauta. The Moon, inoiz itzaltzen ez den argia. Pub berria. Nacha Por, Gabinete Galigari, Radio Furuta… Pop espainola, erruz. Bestela ere: Duran Duran, The Pretenders, Sinple Minds…  “Ilargia zikintzen hasi zirenean, Pellok orpoa goratu, oin puntetan Neil Armstrongen urratsetan indar egin eta Alexi Leonov zela sinistu zuen”.

– Ito egiten nauk herrian.

Mariani adierazia.

Luze, pika eta ebats –jauzirik ez–, beste urrats bat eta fini: berant heldu naiz. Memoria gero eta ahituagoa, gibelatuago, haatik, eskerrik asko Iñigo Aranbarriri. Ibai ondoko jende hilaren ironia hilezkorra helarazi digulako, ironia betierekoa…  Istorioak nolako berbak halako. Ez naiz guztiz ziur izkiriatu dudanaz, alta bada, “lehen bestela ziren gauzak”… Horren jakitun nago, isiltasunak gordetzen duen Munduko tokirik ederrena-ri esker. Ez da gutxi. Asko da.

Bide gabeak eta moralkeria zaleak

2019-03-29  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Biktimen aldeko kontzentrazioa, Iñigo Urkullu lehendakaria erdian.

Eusko Jaurlaritzak, Urkullu buru, “Bidegabea izan zen” aitortzea eskatu ohi dio ezker abertzaleari. ETAren jardunaz ari da. Esaldia, mantra da politikagintzan. Errepikatzearen poderioz, batzuen “bidegabekeriak” beste batzuenak kukutzeko “metodologia” eraginkorra. Komunikazio larderiatsua boterearen arma izaki .

“Bidegabea izan zen” kontakizunean sartu behar da. Justizia egin behar da. Eta bai: ETAk eragindako kalteak bidegabeak dira. Pertsonak hil, giza eskubideak urratu, eta legedia –“arrotza”– urratu zuen . ETAk bide gaberik –irteera duinik gabe– amaitu zuen jarduna. Berea galtzaileen bidea da.

Alta, galtzaileak bidegabeki ari ziren bitartean, komeni da ere beste “bidegabekeriak” oroitzea. Edo ez? Honatx: GALen hilketak, Egin eta Egunkaria-ren itxierak. Bateragune auzia. Torturak: 5.000 jende izan dira torturatuta, Ertzaintzaren eskutik ere bai. Lagin batzuk baino ez dira.

ETAk bidegabe jardun izan zuen garaiko mantra bat: “Biolentziarik gabe dena da posible politikan”. Hots, Espainiako Konstituzioa ez da absolutua. Baina, Kataluniako prozesua heldu zen eta katalan independentisten bidea ez da bidezkoa. Areago, estatuaren argudioak –mantrak– nagusitu dira: “Erreboltariek biolentzia erabili dute”. Baita hori sinestarazi ere. Estatuak erabakitzen du zer den “bidegabea” eta “zer ez”, baita zer den “terrorismoa” ere. Altsasuko gazteek bi guardia zibilei emandako ostikadak  “terrorismoa”-tzat jo ditu Espainiako Auzitegi Nazionalak.

Iraganean gertatu zen guztia errelatuaren bidez argitu daitekeela sinestea panazea da. Eta politikoki maltzurra da “bidegabeki” jokatu zutenen oinordeko politikariei behin eta berriz exigitzea “bidegabea izan zen” aitortzea. Areago, Espainiako Estatuaren babespean bidegabekeriak egin zituztenei ez zaielako berdin “bidegabea izan zen” aitortzea exigitzen. Ez zaie neurri berean exigitzen. Bide gabeak legediaren bidean sartu dira eta “peagea” ordaintzera behartu. Ostera, bideko nagusiek euren Konstituzioa dute “peagea”-ren neurriko, baita 40 urtez “pegea”-ren merke-zurreko politika egin dutenek ere.

Bizitza paradoxa da eta politika are paradoxikoagoa. ETAren “oinordeko politikoek” jeltzaleek hartu zuten “bide zuzen” politikoari uko egin zioten urte luzetan, hau da, Gernikako Estatutuaren bideari. Orain, bidea bideragarria dela onartu dutenean, Espainiako Konstituzioaren bidez eratorria, ez da aski. Hauteskundeak datoz. 40 urtetan irabazleak ez dira ase. Bidegabea izan zen, baita bidegabea da ere irabazleen moralkeria ezartzea.

Azal samurra daukazu Rosa, gutxi zigortutakoa

2019-03-15  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

“Rosa itzuli da”, Pako Aristiren boskarren nobela da.

Idazlea, nobelaren auzkerpen egunean.

Rosa itzuli da

Pako Aristi

Erein, 2018

Rosa itzuli da. Horixe da Pako Aristi idazlearen azken nobelaren titulua. “Rosak, ETAko kideak, 25 urte eman ditu espetxean. ‘Parot doktrinari esker’, zigorra neurri horretara ‘egokitua’. Sagastume herrira itzuli da. 20 urte zitueneko borrokalari heroia izatetik, borrokalari garaitua izatera pasa da. 40 urteetako fenomeno politikoaren eta jendartearen –parte baten– fikziozko errelatua da”.

Nobela da. Aristiren boskarrena. Urregilearen orduak, laugarrena, duela hogei urte luze idatzia. Liburu saritua. Kcappo, Irene eta Krisalida trilogia izan zen horren aurreko sorta. Bitxia egin zait. Ni, besteak beste, nobela haiekin zaletu eta lotu nintzaion literaturari. Lehen balorazioa: hura literatura zen, nire gusturako noski, Rosa itzuli da berriz…

Bustiko naiz. Ezagutzen dut Aristi artikulugilea. Gordin erranen dut, eta barka nire harroa eta ausardia: “Nobela txosten politiko literario kutsukoa begitandu zait”. Ez guztiz ere. Aristi idazle da, idazle zaildua. “Rosa itzuli da thriller ona da”. Baina, esan dezadan garbi, “iniziazioa nobela da”. Erran nahi baita, literaturara hurbiltzen ari diren belaunaldi berrientzat, oso komenigarria. Areago, egokia.

Istorioa, nire uste zuloan, oso hurbil dago errealitatetik. Zuloan diot, gure memoriak zulo asko baitu. Irakurle batzuek, agian, hainbat zulo antzeman diote nobelari. Alegia, “terroristen jarduera” justifikatzen du idazleak. Aldiz, militante altruista horien jarduera begi onez ikusi zutenek, burkideek, lagunek eta senitartekoek, pentsa dezakete, “nobelagileek bizi ez dutenaz erraz idazten dute”. Baita Pako Aristik ere.

Laburrean errana: “Idaztetik bizi behar dutenez, bada, edozein ‘istorio’ balekoa da”, jendartean edo literaturaren unibertsoan euren “tokia” izateko.

Unibertsoa aipatu dut. Eta zabala da gero! Literaturarenaz ari naiz. Literatura obra batek –edozein dela generoa– edo arte lan baten egokitasunak, omen, berau ezagutu aurretik eta ondorenetik, beste “pertsona” bat izatea lortu behar du. Exageratu gabe, noski. Kitzikapen gisako bat esperimentatu behar du irakurleak.

Rosa itzuli da irakurri ostean, irakurle honek –ez naiz pertsona egokiena hori adierazteko– ez du ETArekiko, haren militanteekiko, fenomenoarekiko, aparteko zirrarik bildu bere baitara.

Arren, ez dezala inork nire balorazioa “gutxiespen”-tzat jo. Areago, nobelaren hasierako txosten periodistiko kutsua, gero eta mamia literarioagoaz osatu du egileak istorioa garatu ahala. Nobela askoz hobeagoa da bukaeran, ezen eta hasieran. Hastapenean, barka errepikapena, Pakok aldian-aldian idatzi ohi duen kazetaritza artikuluen airea arnastu dut.

Berbarako: Aristiren “Kantuak dioen bezala, ez dira betiko garai onenak” irakurtzen dudanean, baliabide literarioa bezala ulerturik, Aristik behin eta berriz hizpide duen kolonialismoa, “kolonialismo literarioaren harlauza” bihurtzen zait.

“Herri baten tragedia politikorik handiena menderatua izatea da”, dio idazleak. Ez da berria bere jardueran. Egunkarieraz irakurria dugu jada. Kontua da, eta hau ez da nire uste zuloa, ez apala, nik ez baitut herri honen historia osoa bizi izan: “Nago herri honen garaiak inoiz ez direla oraingoak baino hobeagoak izan”.  Usteak ustel betiere. Historiaren kontakizuna bezain!

ETA fenomeno politiko armatua –segi zuk adjektiboak gehitzen, irakurle lagun horrek– belaunaldiz belaunaldi osatzen joan zen. Militante bakoitzak berea izan du onenentzat, edo bera fenomenoan murgildu zenean behintzat, egokien eta beharrezkoen. Oraingo belaunaldiek, ETArik gabe jada, benetan uste dute herri honetan garai hobeagoak izan direla iraganean? Anda ya! Lizentzia literarioa hartu dut erdarazko espresio hori papereratzeko.

Nik Aristiri zor, Kccapo eta Irene zor dizkiot, ahantzi ditudan Krisalida-ko eta urregilea protagonistak ere. Hots, behialako bere nobelak nahiago ditut, baita nahiago ere Rosa itzuli da nobelaren 43. kapituluaren lehen paragrafoa, eta esaldi hau hobetsi ere: “Azal samurra daukazu, gutxi zigortutakoa”.