Itziar Navarro: “Doinua tratatzen dugu gaur gauza finkoa balitz bezala, lehen askoz gehiago aldatzen zituzten”

2017-08-24  //  Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Itziar Navarro-k “Bertsolarien kantaeraren bilakaera denboran zehar. Oiartzungo kasua” hitzaldia eskaini du Mintzolak eta EHUk antolatutako “Bertsolarien kantaera eta sormena” udako ikastaroetan. Hona azaldu dituen ideietako batzuk:

Kantaerak bertsoaren efektibitatea baldintzatzen duelakoan nago. Kontua ez da hainbeste zer ahots duen bertsolariak, baizik nola erabiltzen duen. Kantaera bada oharkabean berariaz egiten den zerbait, inkontzienteki kultura batean murgilduta egotearen ondorioz, kultura batean hazi izanagatik eragina du kantaerak, ez da ausazkoa.

Zergatik bertsolarien kantaera aztertu? interesatzen zitzaidan izaera inprobisatua, ez baita gauza bera bertso jarriak kantatzea edo aldi berean hitzak eta lagunduko dien musika sortu beharra. Eta bestetik interesatzen zitzaidan a capela izaera, ahots hutsez egiten dela eta beraz, kantaera libreago baterako aukera dagoela.

Oiartzun hartu dut, metodologikoki kokatzeko, hizkera eta ingurune bera konpartitu duten subjektuak hartzeko. Herri bertsolaria da, euskalduna, katea ez da eten…

Ikerketaren galdera orokorra hau izan da: Zertan aldatu da kantaera eta nola dago lotuta aldaketa hau bizimoduaren eta transmisio moduekin?

Kantaeraren definizioa

Kantaeraren barruan kokatu ditudan parametroak:

– Artikulazioa: nota batetik besterako pasada nola egiten dugun. Mozketarik gabe, segidan, lehunki…

– Azentuazioa: azentua egin dezakegu tinbrearekin, melodiarekin, pausekin…

– Apaindurak: bibratoak, apoiatura, trinoa…

– Dinamikak: ozentasunean ematen diren aldaketak. Ozentasunarekin batera aldatzen dugu ahotsaren kolorea, batzutan azkartasuna…

– Erritmoa: hotsa denboran antolatzea iraupen eta azentuen bidez soinu unitateak sortuz. Hiru mota daude: erritmo erregularra, librea eta tartean dago ez-erregularra.

– Intonazioa: noten altuera, tonuak. Sistema ezberdinetan intonatu dezakegu. Mendebaldeko sistema tenperatua da egun nagusi, pianoan do batetik beste do-rako notak direnak. Iparraldeko kantaeran beste intonazio mota bat erabiltzen da, dotik dorako nota hauez kanpoko notak erabiltzen dituena.

– Tenpoa: abiada.

– Tinbrea: ahots kolorea. Bere harmoniko kopuruaren eta hauen intentsitatearen araberakoa da. Ahots korden eta suudur eta ahoaren arabera dugun formaren araberakoa da, anatomikoki. Baina kontzienteki aldatu dezakegu, ahoa gehiago edo gutxiago erabiliz, ahotsa goxatuz… tinbrea beraz, emana badator ere, moldatu dezake bertsolariak.

– Nasalitatea: sudurra irekitzen badugu eta haizea ahotik bezala sudurretik botatzen badugu, nasala da.

Ikerketarako hautatutako bertsolariak

Mitxelena, Lexoti, Koxme Lizaso Lekuona, Juanito Mitxelena, Harkaitz Oiartzabal “Xamoa” eta Alaia Martin Etxebeste.

Intonazioaren adibideak

Lexoti eta Mitxelena ofizioka. Intonazio tenperatutik urruntzen den intonazioa erabiltzen dute une batean.

Mitxelena eta Xamoaren bi bertsoaldi jarriko ditut “ihes betea” doinuan, eta ikusten da Xamoa tenperatutik gertuago dagoela eta Mitxelena urrunago.

Apaindurak

“Sastarretik hasita” doinuan bertsolari ezberdinek kantatutako bertsoak jarriko ditut. Ea trinoak noiz desagertu ziren ikusiko dugu. Mitxelenak asko egiten ditu. Koxme Lizasok ere asko egiten ditu. Xamoak ez eta Alaia Martinek ere ez. Juanito Mitxelenara arte egiten dira eta hortik aurrera ez.

Tinbrea

Zepai (lizentzia hartu dut, bera ez baitzen oiartzuarra) eta Koxme Lizaso ofizioka jarriko ditut, tinbrea zer desberdina zuten ikusteko.

Tenpoa

Joanito Dorronsororen arabera, tenpoan bi garai bereizten dira: Xenpelar, Txirrita, Basarriren garaia eta ondorena. Hiru bertsolari hauen garaian kantatzen zuten bertsoa hasi eta buka etenik gabe, eta nahiko azkar. Ondoren hasi ziren etenak egiten eta mantsoago. Nik aztertutakoetan, Koxme Lizasotik aurrera dexente mantsotu da kantaera.

Bilakaera ulertzeko gako batzuk

– Sekularizazioa eta baserri bizimoduaren galera. Liturgietan kantatzen ikasi zuten belaunaldiek, elizan kantatzen ikasten zen eta bere bueltan kantatzeko beste aukera batzuk zeuden, ospakizunetan. Baserriaren gainbeherarekin galdu ziren familia kide asko bilduta kantatzen ziren momentuak. Kanturako elkargune izan ziren sagardotegiak eta tabernak ere. Egun elkarte gastronomikoetan asko kantatzen da, hezkuntza formal eta ez formaleko guneak… dena ez da galera, eremu batzuk utzi eta beste batzuk hartu ditu bertso kantuak.

– Mediazioa eta mediatizazioa: hitzaren komunikazioa aurrez aurre ematen den edo ez da gakoa. Hitzetik Hortzerako saio bat ikustea mediatua da, adibidez. Mediatizazioa da, bertso batek medio batean sartzeko jasan behar izan duen aldaketa. Mediazioari esker bertsoa inoiz iritsi gabeko guneetara iritsi zen: irratia, kaseteak, Hitzetik Hortzera, bertsoa.eus… grabazioak gure kantatzeko moduari eragiten dio. Lasarteren kasetean kantaera ez zen bat-batekoa, eta Xabier Leteren kasetean kantaera jada ez da bertsoarena, musikariarena baizik. Kantaera horiek argazki modukoak dira, kanon izaera hartzen dute. Lehen efemeritasun garaian, bakoitzak bere erara hartzen zuen doinua eta bota. Irrati komertzialetan soinu neutro gutxi entzungo dugu, intonazio tenperatura asko inguratzen gara, doinuen kanon bat zabaltzen da…

– Nazionaltzea. Lurralde ezberdinetako bertsolariak elkarrekin entzuteko aukera gutxiago zegoen lehen.

– Formalizazioa eta instituzionalizazioa. Eskola zaharreko bertsolarien eskola taberna zen eta unibertsitatea plaza. Egungo bertsolariek eskolan ikasten dute batik bat bertsoa, etxea transmisio gune gisa mantentzen bada ere, nahiz bertso eskolak modu ez akademikoan egiten diren. Baina bada aldaketa bat.

– Mundu sonoroa: etengabe estimulu sonoroak jasotzen ari gara, inoiz baino gehiago, leku eta une guztietan. Jakintza eta informazioa bereizi behar dira hemen: informazioa da eskuragarri dagoen zerbait baina ez derrigor jakintza bezain sakona, jakintza esperientziaren bidez barneratu duguna baita. Oiartzun bailaran garai batean sei doinu erabiltzen ziren, baina doinuak asko bariatzen zituzten.

– Estetika ere aldatu da. Egun intonazio tenperatuagoa da… mikrorik ez zegoen garaian bibratoa erabiltzen zen aretoan ahotsa entzunarazteko. Egun ez da horretarako erabiltzen, apaindura gisa baizik. Logikoa da, beraz, elementu hori apaltzea, funtzionaltasuna galdu duelako.

– Gaitasuna: mundu sonoroa eta estetika gaitasunei lotuta dago. Mikrofonoaren sarrerak ahots proiekzioaren gaitasuna gainditu du, jada ez da beharrezkoa. Kantaera aberatsa izateko gaitasuna behar da, zenbat eta gehiago praktikatu, baliabideak kasi nahigabe ateratzera iristen da. Musika etengabe entzuten ari gara baina ez dugu musikarik egiten.

Ondorioak

Gure mundu sonoroan kantaera desberdinei lekurik uzten diegu? Aberasten dugu gure mundu sonoroa kantaera ezberdinak entzunaz?

Mediazioaren erabilpenak eta eraginak ikertzea beharrezkoa da. Nola erabiltzen den doinutegia, bertsoa.eus…

Bertso eskolen eta txapelketen eraginez pentsatzea beharrezkoa da.

Praktikak gaitasuna dakar eta horrek eragingo du ea bariazioak, jolasak, egiten ditugun.

Mikrofonoak ekarritako aukerak ere baliatu behar dira: tinbrearekin asko jolastu daiteke orain.

Arlo sonoroan ere aldaketak eman dira, beraz, garaiei lotuta.

Galderak publikotik:

XIX. mendetik aurrera kantatzeko modua aldatu zen? Iparragirrek doinu dexente sortu zituen, kantaria zen… ekarri zion iraultzarik kantakerari?

Baietz esango nuke. Kontua da, grabaziorik ezean, iturri idatzietara jo behar dugula eta hori arriskatuagoa da. Saltorik handiena egongo zen Mitxelena eta Lexotiz aurrekoen eta hauen artean, Mitxelena eta Lexoti txapelketan aritu zirelako, azken joeraren hasiera izan ziren. Txirritaren grabazio bat bada eta Zepai entzun dugu, eta horien garaitik Mitxelena-Lexotirenera egongo zen jauzi handiena, hori da nire pena, aurrerago jo ezina.

Hau guztia kulturalki jasotzen da, gaia da noraino erakusten den eta erakutsi daitekeen. Lehengo kantaerak bazituen gauza aberatsak, orain arreta gehiago jartzen da hitzan, esaten den horretan. Lehen doinua gehiago moldatzen zen hitzetara. Lehengo kantaeratik zer berreskuratu daitekeen eta nola pentsatzea merezi du.

Doinua tratatzen dugu gaur gauza finko bezala, hori mediazioaren ondorioa da. Bertsolariak lehen gehiago asmatzen zuten.

Ikasteko, lehen plazan entzuten zuten doinu bat eta etxean berregiten zuten, beraz, aldaera asko sortzen ziren. Orain bertsolariek oso aldaketa txikiak egiten dituzte, notaz nota kantatzen dute ia, grabazioetatik ikasita. Ikasteko modua aldatu daiteke, behin entzun eta bakoitzari eskatuz bere modura moldatzeko. Orain buila gutxiago egiten dugu, lehen umeek karrasi eta marru egiten zuten, orain isiltzeko eskatzen zaie, eztarria eztarritik kontrolatzen ikasten dugu, ez estomagotik. Hori heziketaren ondorio da. Umeei negar egiten lasai uzten badiozu, arnas sistema ere hobea izango du.

Ainhoa Aizpurua, bertsotan kantakerak hitzaren adierazkortasunean duen eraginaz

2017-08-24  //  Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Ainhoa Aizpuruak “Bertsolaritzaren prosodia: hitza eta musikaren arteko harremana ulertzeko gakoak” hitzaldia eskaini du Mintzolak eta EHUk antolatutako “Bertsolarien kantaera eta sormena” udako ikastaroetan. Hona azaldu dituen ideietako batzuk:

Aztertu ditut bertsolari hauek txapela jantzi zuten txapelketako bertsoak: Xabier Amuriza (1980), Andoni Egaña (2005), Maialen Lujanbio (2009) eta Amets Arzallus (2013).

Bertsotan metrikaren oinarria silaba da, euskararen hizkuntzaren ezaugarrien ondorioz.

Musikak pultso periodiko bat du eta oinarrizko patroi erritmiko baten errepikapena dira bertsoak. Bertsolariak kantatzean, patroi hori errepikatzen du, batzuetan aldaerak sartuz eta beste batzuetan gehiago hautsiko du. Patroi erritmikoak gauzatzeko moldeak ikusiko ditugu:

Garmendia eta Amuriza 1980ko txapelketan: patroi erritmikoa modu erregularrean errepikatzen da bere horretan. Etenen kudeaketa eta bertsolarien arteko lastertasun desberdintasunak nabarmentzekoak dira. Amuriza, aztertutako joeretan erregularren kantatzen duena da.

Patroia modu nahiko erregularrean errepikatzea baina modu malguan, aldaerak sartuz kantatzea da beste modu bat. Adibidez, Amets Arzallusen hasierako agurra 2013ko finalean. Oinak erritmikoki markatzen dira, mantsoago kantatuz, esaldien amaiera mugatuz.

Hirugarren aukera litzateke erritmo libreagoan kantatzea, hizketara gehiago hurbiltzen den eran kantatzea. Hitzak hitz lauz esango genituzkeen bezala multzokatuz… 2005eko txapelketako Egañaren eta Mendiluzeren ofizioa ekarri dut adibidetzat. Deigarria da Egañak nola lotzen dituen patroiaren geldiuneak hitzen mugekin. Bertsoaren bukaeran, hizketara hurbiltzen den erritmo librea ikusten dugu. Patroi erritmikoa hautsi edo ez, esan nahi dutena indartzeko baliatzen dute, hitz eta esaldien arabera.

Lujanbiok ezaugarri erritmikoak (etenak, azentu adierazkorrak, melodiaren goraldiak…) ofizioan hartzen duen rola prosodiaz janzteko baliatzen ditu, kolorea jartzen diote esandako horri. Adibidetzat ekarri dut Lujanbiok eta Maiak 2009ko txapelketako finalean egindako ofiziokako saioa.

Azentu adierazkorretan melodiak badu zerikusia, baina askotan baliabide prosodiko asko aritzen dira elkarrekintzan hitzari ahalik adierazkortasun handiena emateko.

Melodiaz

Doinuaren melodia hitzaren intonazioa da bertsotan. Melodiak patroiaren eta hitzen harremana josten du. Hitz lauaren prosodiatik bereizten duen ezaugarria ematen dio melodiak bertsoari. Doinu alai eta tristeagoak badirela autematen dugu eta hori ezaugarri musikal bat da, beren pisua dute bertsotan eta kolorea ematen diote esaten denari. Amurizak hitz jakinak lotzen ditu melodien goraldiekin (bihotza, bizitza…).

Beste adibide bat: Egañak 2005eko finalean kantatutako bederatzi puntukoa, aulkiari. Etenen kudeaketa nola egiten duen interesatzen zait eta bukaeran hizketara hurbiltzeko joera, patroi erritmikoa hausteko adierazpidea egiten du. Diskurtsoa antolatzen du doinuaren ahapaldika. Doinuaren bukaerako errepikak esandakoa indartu egiten du, eta bertsolariek bigarren aldian goraldi batekin kantatzen dute, gehiago indartzeko.

Amurizak 1980ko finalean ogiari kantatutako doinua ekarri dut. Goraldi eta beheraldien progresioa nola egiten duen aipagarria da.

Lujanbiok 2009an suari kantatutako bederatzi puntukoan, mantsotasunez kantatzeak efektua du. Hautu prosadiko batek edo besteak efektuak sortzen dituzte eta eragin bat dute hitzaren adierazkortasunean.

Arzallusek 2013ko finalean kartzelako lanean kantatutako bertsoaren adibidea: oso nabarmena da egitura eta diskurtsoaren lotura, intentsitateaz baliatzea, eta azken puntuari doinuak ematen dion kutsua.

Ondorioak

Hitzak eta musikak oinarrizko baldintzak jartzen dituzten arren, bertsolariak lotzen ditu biak eta alderdi askok eragiten dute. Gakoa da une bakoitzean asmatzea zein baliabide eta nola erabili, eta baliabideak elkarrekintzan aritzen dira.

Zer da prekarietatea zaintzatik ikusita?

2017-07-12  //  Sailkatugabeak  //  Iruzkinik ez

SOS Arrazakeria elkarteko Loira Manzanirekin elkartu naiz, Urretxindorra proiektuaz informatzeko (irakurri artikuluaren amaieran zer den Urretxindorra). Erreportajerako hariaz kanpo, prekarietateak zaintzan duen eraginaz galdetu diot. “Prekarietateak baditu milaka aurpegi” eta gai horrek sortzen didan jakin-gosea goxatu nahian nabil…

Prekarietatea umeen azaletik

Manzaniren erantzuna goxoki bat da: “Prekarietatea ez da diru eskasia bakarrik, agian gehiago da gurasoek umeei eskaintzeko denborarik ez izatea. Badira egun osoan lan egiten duten gurasoak eta umeak bakarrik egon ohi dira. ‘Oso arduratsua da’ esaten da ume horietaz, baina agian ez da ume izaten ari. Prekarietatea da, baita ere, hainbat jarduera eta esperientziatara sarbiderik ez izatea, agian dirua eskas delako edo agian nork lagunduko zaituen ez duzulako. Prekarietate afektiboa ere badago: badira gurasoengandik 9 urtez banandutako umeak, gurasoak lanera etorri zitzaizkielako Euskal Herrira eta umeak oraintxe iritsi direlako hona, ia ezagutzen ez dituzten gurasoekin elkartzera, bere ordura arteko erreferenteak jatorrizko herrian utzita”.

Loira Manzani SOS Arrazakeriako kidea. Argazkia: Dani Blanco.

“Bizitza ona”ri buruz hausnartzeko, begiratu nola zaintzen dugun

Bakoitzak “onena” bilatzen du zaintzen dituen pertsona maiteentzat. Bakoitzak ezberdin antolatzen eta praktikatzen dugu zaintza, baina bakoitzak “onena” irizten duen moduan. Ez baitago “onena” den modu objektibo bat, “bakoitzarentzat onena” den bizimodua eta zaintza baizik. Eta zaintza antolatzeko eta praktikatzeko garaian, hamaika faktorek eragiten dute: zaindua diren eta zaintzaren ardura nagusia dutenen beharrak eta nahiak, baita ere pertsona horiek eskura dituzten aukerek edo egoerak, aukera horien artean hartzen dituzten hautuek eta zentzuz betetzen dituzten ekintzek…

Pertsonen bizi-baldintzak bete-betean islatzen dira zaintzan. Helduek lan ordaindua kualitatiboki (eta kuantitatiboki) nolakoa dugun, zer harreman sare ditugun, zer zerbitzu ditugun eskura…

Lan munduan enpresei eskuak libre uzteak dakar prekarizazioa, zukutze maximoa. Txanpon horren beste aldea da zaintzarako baldintzak estutzen direla eta erakunde publikoek eta harreman sareek beren gain hartu behar dutela pisu handiagoa. Baina erakunde publikoen aldetik alderantzizko jarrera ikusten ari gara: murrizketak egiten ari dira zaintzaren eremuetan (ere). Enpresei bizi-baldintza duinak exijitzeko borroka egiteaz batera, eta erakunde publikoei herritar denen oinarrizko beharrak duin asetzeko exijitzeko borroka egiteaz batera, harreman sareak, alde komunitarioa lantzea oso emankorra da zaintzaren eremuan ere. Pertsonon artean, merkatuaren logikatik kanpo eta figura instituzionalik gabe. Urretxindorra proiektua horietako bat da.

Urretxindorra proiektua

Merezi du Urretxindorra proiektua ezagutzea: atzerrian jaio eta 10-14 urte bitartean dituzten umeei dago zuzendua, eta beti hemen bizi izan diren gazteekin astero hiru ordu aisialdi partekatzea da muina. Ume eta gazteak ateratzen dira irabazten esperientzia honekin. Eta guraso prekarioek, beste gauza askoren artean, hauxe baloratzen dute proiektutik: “Azkenean, berarekin egongo den norbait!”. Bihartik aurrera irakurri ahalko duzue Urretxindorra proiektuaren mamiaz argia.eus-en, erreportajean.

Erraustegiaren obrak ustelandiako estilora hasi dira

2017-07-04  //  Herri mugimenduak  //  Iruzkinik ez

Astelehen goizean kartel honekin topo egin zuten herritarrek eta horrela jakin zuten Usurbil eta Zubieta arteko Learritza bidea bi hilabetez itxi dietela. Etxetik normaltasunez atera ezinda sentitu dira bide horretan bizi direnak. Zertarako gutunak eta jakinarazpenak? Usurbilgo Udalak eta Zubietako Herri Batzarrak ere ez zekien ezer!

Oinezkoei eta bizikletei ere ixten die bidea kartelak. Teknikariren batek esana, oinezkoei metro bateko ibilbidea utzi behar zaiela halakoetan. Metro bat utziz gero, ordea, kamioirik ezin pasa bide honetan.

Baimenak lortuko dituela badakien langilea

Zubietako herritar baten etxe atarian ari zen Naturgaseko langilea uztailaren 3an, erraustegira, makrokartzelara eta industrialderako gas hodiak sartzeko lanetan. Goizeko 8:00etatik 18:00etara omen zuen Naturgasek lan horretarako errepidea okupatzeko baimena. Arratsaldeko 17:00etan, herritarrak gogorarazi dio langileari 18:00etarako libratu behar duela errepidea. “Lasai, lortuko dut ordurako baimena luzatzea” langilearen erantzuna.

Kontrolatzea bere lana ez duen ertzaina

Ertzainak parean pasa dira eta herritarrak jakinarazi die 18:00etan bukatzen zaiola Naturgasi errepidea okupatzeko baimena, eta ordu horretan langileak errepidea libre uzten duela kontrolatzeko eskatu die herritarrak poliziei. “Hori ez da gure lana” erantzun dio polizia batek. Herritar batek bere autoaz errepidea moztuko balu, ez litzateke ertzainen lana baimena eskatzea? Biharamonean ere baimenak eskatzeko galdegin die herritarrak poliziei, hasiera eta amaiera orduak errespetatzen direla bermatzeko. Langileak errepikatu du lehengo leloa, baimena luzatzea lortuko dutela, eta ertzainak gauza bera berretsi du, “biharko lortuko dute baimena luzatzea”.

Legerik ez obra pribatu politikoetan?

Usurbilgo udalaren baimenik gabe ekin dio Naturgasek Usurbil eta Zubieta arteko bidea okupatzeari. Naturgasek Donostiako udalaren eskutik jarduteko baimenduta dituen orduak errespetatzen dituen kontrolatzeaz paso egiten du eremu horretan patrullatzen ari den ertzantzak. Donostiako udaltzainek, euskaraz jakin ez eta gaztelera hutsean, ez omen dute herritarren eskaerei erantzuteko ahalmenik, baina kazetariei argazkirik ez ateratzeko eskatzeaz arduratzen dira…

Udaltzainak, ertzainak eta obrako langileak, beren betebeharra gaindituz jartzen dira Aldundiaren, Donostiako Udalaren eta enpresa pribatuen borondatearen zerbitzura. “Denok dakigu obra hau zertarako den” botatzen diete herritarrei, “denok dakigu gauza hauek nola joaten diren” ulertaraziz.

Zilegitasunik ez duen obra bati, legaltasun esparrua gehitu zaio hasi orduko.

Bertsolari “in vitroa” eta bere maisua bizitzaren irakaspenez solasean

2017-06-27  //  Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Ekainaren 26an Zumaiako Oxford aretoan Jon Maiak eta bere bertso irakasle izandako Joanito Dorronsorok solasean aurkeztu zuten “Berriak jaio ginen” Maiaren liburua. Entzulegoa Zumaiako bertsozaleek osatu zuten, asko herriko bertso eskolatik pasatutakoak, eta beste asko herriko bertso ekintzetan entzule fidelak direnak. Lagunarteko giroan kontakizun atsegina harilkatu zuten Maiak eta Dorronsorok, iraganeko esperientzietatik ondorioak atereaz, umorea eginez eta tarteka epikak eraikiz. Maiak esan zuenez, “bizitza ez baita gauzak nola gertatu ziren, baizik, bakoitzak nola gogoratzen dituen”. Solasaldi formatuan egin ditu herrietan aurkezpenak liburuaren egileak, eta formatu ireki hori baliatuz hartu dut lizentzia Maiak egin zuen kontakizunean hainbat galdera planteatzeko.

Vascorro edo mantxurriano?

Maiaren kontakizunak balio handia du pentsatzeko nola den etorri berriek gure herrian txertatzeko egiten duten bidea. Umore kolpeka kontatu zuen “bertako familiak tribu handiak zarete, zuen bi aitona, amandrearen figura, guraso eta izeba-osaba eta lehengusu pila bat alde batetik eta beste lehengusu pila bestaldetik. Ehunka urte daramatzazue bertan, bertako klimara egokituta, bertako elikagaiak jaten… eta gu ginen etorri-berri ginen lau, gu LAUOK”. Zumaiako ikastolan, beren gelan 33 ikasletik 3 omen ziren etxetik euskaldunak ez zirenak. “Ikastolakook euskaraz ikasten genuen, Julene Azpeitia eskolakoek gazteleraz, eta kristau eskolakoek bi hizkuntzetan. Kalera atera eta gure jolasa elkar egurtzea zen. Gu besteentzat vascorroak eta caxeroak ginen, eta haiek guretzat mantxurrianoak. Jolas gisa ikus dezakegu elkarri harriak botatzea, baina jolas horrek islatzen duena da umetatik bereizitako bi komunitate ginela, enfrentatuak”.

Gako bat: Zergatik edo nola egin zuten Extremadura eta Zamorako bere gurasoek semeak ikastolara bidaltzeko hautua? Zergatik ez zituzten etorri berri ziren gehienek bezala erdal ereduetara bideratu? Egun ere kanpotik datozen gurasoekin lanketa nola egin pentsatzeko balioko luke Maia-Soriatarren esperientziak.

Maiak ez zuen nahi inondik ere ikastolako bere kideek bera mantxurrianotzat hartzerik. “Nire abizenak ezkutatzen aritzen nintzen, lotsaz bizi nuen gurasoekin erdaraz egitea… 1984an 11 urterekin lehen aldiz Eskolarteko Txapelketan kantatu genuenean, nik erdaraz pentsatzen nuen. Lau oinak eman zizkidaten, tartean ‘etsi’ eta ‘etzi’ eta ez nekien ‘etzi’ zer zen, iragana edo etorkizuna, eta ‘etxera etortzeko / esan zidan etzi’ bota nuen…”.

Ametsak euskalduntzeko hautua egin zuen orduan: “11 urterekin anaiari esan nion: guk ez dugu gure artean gehiago españolez egingo, gu hemengoak gara, euskaldunak gara… kar kar kar, auskalo zer esan nizkion eta berak zer ulertuko zuen, 7 urte zituen eta…”. Jon Maiaren ametsa euskaraz amestea zen: “zure burua kontrolatzen ez duzun momentu horietan ere euskaraz egitea zen nire ametsa. Norberaren hizkuntza intimoa aldatzea oso zaila da, inertzia euskarara pasatzea”.

Zu ere bertsolari, zu ere euskaldun

Maiak prozesu horretan bi eskolen garrantzia azpimarratu zuen solasaldi osoan zehar: ikastola eta bertso eskola. Bertso eskolak Xabier Amurizaren teorizazioaren ostean etorri ziren, herriz herri hitzaldi eta ikastaro bidez egin zuen dibulgazio-lanaren ostean. Sorrera horietan aritu zen Joanito Dorronsoro, eta Zumaiako bertso eskola handik etorri zen. “Zu ere bertsolari esaten digu Amurizak bere liburuaren izenburuan. Esaten ari zaigu edonor izan daitekeela bertsolari, guraso estremeñoak dituen ni bezalako bat ere bai. Eta ikastolak ideia hori bera zabaldu zuen, euskararen gaian, edonor izan daiteke euskaldun, kanpoan jaiotakoak ere bai”. Dorronsorok “bizitzaren indarra”z gogoetan egin zuen, “bizidun denek dute irauteko sen hori, egoerarik latzenean aurrera egitekoa. Franco garaiko basamordu hartan euskara aurrera ateratzeko gogoak bultza gintuen ikastolak sortzera, eta ondoren, ikastoletan bertsolaritza lantzen hastera”.

Maiak bihotzez eskertu zuen Dorronsorok bertso eskolan “gu bezalako esperimentu batzuekin sartutako ordu horiek denak. Nik ezagutzen nituen bertsolari bakarrak, Eskolarteko Txapelketan Baldako finalera iristen ziren beste zumaiarrak ziren! Zer pazientzia!”. Dorronsorok irribarrez kontra egin zion: “Pazientzia gutxi, e… ilusio handia. Inondik ez genuen espero horrelako bertsolariak aterako zirenik, baina bai ari ginen zerbait handia egiten ari ginela jakinda”. Dorronsorok eskatu zion Etxahunen hilobiaren pasartea kontatzeko, horrek hunkitu zuela “jabetu naizelako bertso eskolan ez genuela teknika bakarrik irakatsi, herri baten nortasunean sakontzeko balio izan zuela”. Maiak grazia handiz kontatu zuen:

“Ezagutzen nituen bertsolari bakarrak zumaiarrak ziren, eta baita ere Dorronsorok irakatsitako Etxahun, Iparragirre, Txirrita… haiek bertsolari ezagunak zitzaizkidan! Barkoxen pasa genuen uda eta nire ilusioa Etxahunen herrian nengoela zen. Besterik ez nien eskatzen, eta han joan ginen Barkoxeko hilerrrira Etxahunen hilobia bilatzera bi estremeño, zamorar bat eta ni, alegia, aita, osaba eta amarekin. Eta eskutik eraman nuen hiru urteko mutiko bat, egun bertsolari den Joanes Etxeberria”.

Etxean españolez mintzatu eta euskaldun izatearen gora-beherak gainditzearen egun handitzat azaldu zuen 1997ko Txapelketa Nagusian kantatutako agurra, “Ama Extremadura / aita Zamoratik / abuela ta abuelo / haien atzetik…” hasi zuenekoa.

Bertsolari “in vitro” baten komeriak

Bertsolaritzaren bidean bere meritu “bakarra, aurrera egitea izan dela” bota zuen Maiak. “Egon izan naiz uztekotan. Balio al nuen zen nire galdera, eta bertso saio bakoitza esamina pasatzea zen niretzat. Bota egiten nuen saio aurretik, beti”. Garai hartako publikoarekin enpatia ariketa egin zuen: “Pairatu behar izan gintuzten, batetik gure bertso maila ez zelako oraingoa, eta bestetik, haien euskara askoz aberatsagoa zelako, gure bertsokera plastikozkoa zitzaien… ulertzen ditut hein batean, nahiz eta garai hartan gaizki pasa nuen”.

Beren garaiko umeak zirela deskribatu zuen umore handiz, eta hori dena bertsotara eraman zutela: rocka, litxarreriak, ETBko marrazki bizidunak, bideo-jokoak, filmak eta komikiak… Beste belaunaldi batekoa, beste zoru kultural batekoa izanik saioetara joatean zomorro arraro sentitzen zela kontatu zuen. “Nire koadrila larunbat arratsaldetan, saltsaren erdian utzi, eta joan behar nuen Oñatiko auzo batera edo Aiara, eta bertso saioan ni bakarrik nintzen ilean mototxa eta oinetan martinsak neramatzana. Handik denbora batera hasi zen publikoan gure moduko jendea agertzen, handik denbora batera gai-jartzaileetan eta handik beste denbora batera txapelketetako epai-mahaian”.

Belaunaldi berri horrek beren bizkar gainean sentitu zuen galdera ikurra adierazi zuen Maiak: “hauek eutsiko ote diote bertsolaritzari? nora joango da bertsolaritza hauekin?”. Denborak galdera hauek erantzun dituela adierazi zuen. Dorronsorok gehitu zuen bertsolaritzaren historian berrikuntzarik izan denean beti errepikatu direla galdera hauek, “ba al da nor, ba al da gai” funtsean: “Txirrita eta Basarriren artean lehenik, ondoren Amurizak txapela jantzi zuenean Goierrira eraman zuten Lasarterekin probatzera”…

Beste gako bat: Ondoren etorri diren bertsolariei ere epai beraren zama entzun izan diegu. Ezinbestekoa da edo ez al dago modurik “ondorengoek maila emango duten” kargatik libratzeko?

“Aniztasun” (zerutiar ditxosozkoa)

Beren belaunaldiko denak “politikoki uniformizatuak, denak ezker abertzalekoak” izateaz salatu dituztela kontatu zuen, “eta garbi esan dezaket ezetz, ez zitzaidan hainbeste manifestaziotan kantatzea tokatuko, beste denak prest egon balira”. Euskal gatazkaren urte oso gogorrak tokatu zitzaizkiela kontatu zuen, “zenbat hilkutxaren ondoan kantatu dudan…”. Azaldu zuen “aurrekoen helburua bertso ona egitea zela. Gure helburua, bertso ona egiteaz gain, beste erabilera bat ematea zen, salaketarako adierazpide, aldarrikapenerako, bertso onaren gainetik”. Aurreko garaiarekin alderatuta, publikoan aldaketa handi bat egon zela azpimarratu zuen: “Franco garaian politikoki euskaldunak batuta zeuden. Baina guk kantatzen genuenean boterearen kontra, jada boterean dauden hori ez da Franco, boterean daudenak euskaldunak dira, eta jipoitzen gaituztenak ez dira grisak, ertzainak dira. Boterearen kontra kantatzen dugunean, bertso publikoan banaketa ematen da, publiko horretatik jende bat botere horren alde dagoelako eta beste batzuek ez. Franco garaian bertsolaria herriaren ahotsa zen eta orain ez, zeren orain herria ez da bakarra”.

Hala ere, bertsolariek beti egin dutela “Lizarra Garazi funtzioa” azaldu zuen: “politikoki ordezkatzen gintuztenak oso enfrentatuta zeuden garaitan, bertsolariok gure ideiak normal kantatzen genituen. Entzule batzuek ez ziren joaten Euzkitze eta Egaña entzutera, beren ideia politikoengatik. Bada garaia gauzak esaten hasteko, nik nire liburuan onartzen ditut garai bakoitzean egin nituen gauzak, zein zirkustantzietan egin nituen ezagututa, eta bakoitza gure garaiaren seme-alabak garela onartuta. Baina egia esan ematen dit bertigoa liburuan asko biluztu izanak, ohartzen bainaiz denek ez dutela gauza hauez hitz egiten”.

Eztabaidarako gaia: Eskertzen da modu ireki horretan halako gaiak planteatzea eta boterean euskaldunak egoteak bertso saioetan (bertsolariengan eta publikoan) ekarri dituen aldaketez zer pentsa ematen du Maiaren esperientziak. Baina duda sortzen da, norberak bizi izan ez ditugun aurreko garaiez egiten dugun irudia, ezinbestean, askoz orokorragoa izaten dela. Bati burura etortzen zaio Joxe Mari Lopetegi bertsolari errepublikarrak gerraren atarian Azpeitian jaso zuen jipoi fisikoa mitina bertsotan ematera joanda, bere ezkerreko ideiengatik. Francok hainbeste urtean irauteko, bertso saiotara zihoazen herritar asko ere frankistak izango ziren, edo ez antifrankista praktikanteak behintzat, eta ez dakit bertsolari denek kantatzen ote zuten nabarmen Francoren kontra, edo kantatzen ziren gai gehienak, entzule denak asetzen zituztenak, zeri buruzkoak ziren. Aztergai eta eztabaidagai polita bertsolarientzako, ea publikoan sumatzen dituzten kontsentsuak eta pitzadurak nola kudeatzen dituzten bertsotan aritzerakoan, norberaren ideologiarekin uztartuta.

Maiari ulertu nion bere belaunaldiaren ezaugarria zela “bertso onaren gainetik” ere aldarrikapena jartzea (agian nik ulertu nion gaizki). Eta ez nuke amiñi bat txikituko belaunaldi horrek ere aldarrikapenean egin duena. Gehiago ikusten dut beti egon direla bertsoari funtzio hori eman dioten bertsolariak, jakina da Aitzolek nazionalismoa hauspotzeko tresna moduan ikusten zituela bertso txapelketak. Edo Francoren tropak Hernanin sartu zirenean Txirritagatik galdetu zutela, eta dagoeneko hil zela erantzun ziotenean, “bestela gaur bertan hilko zen” bota zutela; ez, zen, noski, bere bertsoen kalitateagatik izango, bertsotan zabaldutako aldarrikapenengatik baizik.

Garaian garaian egon dira bertso onari aldarrikapen funtzioa gehitu dioten bertsolariak, eta “hau ala beste” aukeratu beharra sentituta, “arteari, bertso onari” “lehentasuna” eman diotenak (ez dakit biak bereizterik baden). Edo agian, bertsolari bakoitzak gai eta borroka batzuekin sentitu du bere “bertso ona”ri aldarrikapena gehitzea.

Eztabaidarako gai mamitsua, Maiak planteatu zuena.

Erraustegiaren aurkako gose grebaren amaierako ekitaldia

2017-06-22  //  Herri mugimenduak  //  Iruzkinik ez

Noauak grabatutako bideoan ikus dezakegu osorik.

Norbanakoek auzolanean, beren gorputzarekin aurre

Jendea hunkitzeko indarra izan du gose grebak hasieratik. Sei herritar sasoiko baina adinez ez hain gazte ikustea, seitik lau emakumeak, eta hauetatik bi ume txikiak dituztenak. Alegia, astebeteko gose-greba bati aurre egiteak eskatzen duen eguneroko martxa hausteko baldintza, a priori zailenetakoa dutenak. “Gure umeengatik ari gara, baina zuenengatik ere bai, eta denongatik funtsean”.

Azken urteetan errausketaren aurka hamaika modutara lan egiten dihardu mugimendu anitzak: egin dira hitzaldiak, manifestazioak, akanpadak, martxak, eragileekin bilerak, lipdubak, galdeketa, informazio eskaerak… inolako erantzunik eta elkarrizketarako jarrerarik ez dute jaso arduradun nagusia den Gipuzkoako Aldundiaren aldetik. Erraustegia eraikitzeko lanak hasiko zituztela iragarriz ekitaldia egin zuen Aldundiak Zubietan, eta makina gutxi batzuk lanean hasiak dira, ez hala ere erlojuaren kontra eraiki nahi duten obra batek eskatzen duen martxan. Errausketaren Aurkako Mugimenduak eta Gipuzkoa Zutikek Zubietan Erraustegiaren Aurkako Eguna eta martxa antolatu zuten maiatza bukaeran, ikasturteko (ustez) azken ekintza indartsua…

Eta handik aste gutxira hara non sei kidek jakinarazi zuten grebari ekingo ziotela. Borrokan jarraitzeko ilusioa zabaldu dute mugimenduan, eta ideia honek indar hartzea “lortuko dugu gelditzea”. Beren gorputza bihurtu dute borroka eremu, erraustegiak kutsatuko duen gorputza erdigunera ekarriz, elikaduraren gaia erdigunera ekarriz (bertakoa jan beharra eta horretarako, lurra ez kutsatzeko ezinbesteko baldintza), osasuna eta kontsumoa erdigunera ekarriz. Sei kidek bere gorputzarekin eutsitako borroka izan da zutabea horren inguruan antolatzeko astebetez karpa finkoa, hitzaldiak, giza-katea, informazio orriak banatzea, ETBk eta Diario Vascok albisteari entzungor egin izana salatzeko kontzentrazioak, elkartasun adierazpen oso ezberdinak…

Badu errausketaren aurkako mugimendu zabalak zer eskerturik gose greba aurrera eraman duten sei kide hauei. Ziurrenik, bere arrastoa gose-grebaren biharamonean ikusten duguna baino luzeagoa izango da aurrera begirako planteamenduetan.

Lagun batek esan zuen emanaldian kantatu genituen koplak berrerabilgarriak zirela, eta funtzio horrekin dituzue segidan idatziz:

Gosearen koplak

Eskabadora petrala                                                      Haizea nahi dugu haize

urratuaz lurrazala                                                         lurra baso edo belaze

erraustegia ta kapitala                                                 aske bizi nahi duena ezin

lurrak irentsi ditzala                                                     zementuarekin ase

Kaiolan goxo txoria                                                       Putreak erasoz ari

hanka-erren, ahots lodia                                              zelaian ardi beltzari

ETBk ez informatzea da                                               ez gara izango Diario Fatxoren

eguneroko ogia                                                               eskeletako haragi

Angulak zelebratzeko                                                  Betaurreko lanbrotua

txanpaina fresko antzeko                                           guante zuridun eskua

gu Regimenean bizi behar                                         egi gosez gaude herritarrok

hiru gizon gizentzeko                                                  erakutsi kontratua!

Sei lagun kalean finko                                                 Sei lagun gosean tinko

gose-greban alai, tinko                                               egon direlako finko

milesker iparra jartzeagatik:                                     erraustegia egin gabe dago

EZ, EZ DUGU IRENTSIKO!                                     GUK EZ DIEGU UTZIKO!

Ospatzeko, gutxienez, hiru arrazoi

2017-06-12  //  Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Argazkia: Bertsozale Elkartea

Lehen aldiz arabar batek jantzi du Euskal Herriko txapela: Aroa Arrizubieta (Gasteiz, 2001) nagusitu zen ekainaren 10ean Saran jokatu zen Euskal Herriko Eskolarteko 34. Txapelketan.

Ospatzeko hiru motibo, behintzat, badira titular honen atzean:

Berreuskalduntzea: Araban ere (Gasteizen ere bai) euskaldun kopurua gora joateaz gain, kalitatean ere aurrera goazela. Hitzaren artea den bertsolaritzan eta kalitatearen ziurtagiriak banatzeko funtzioa duen txapelketan gasteiztarra nagusitu da.

Bertso hezkuntza: Bertsolaritzaren Datu Basearen arabera, Aroa Arrizubieta Armentia ikastolako bertsolaritza ikasgaiari esker zaletu zen (Uxue Diaz de Cerio izan zuen irakasle). Bertxilika bertso eskolan trebatu zen gehiago (Maddi Gallastegi izan zuen irakasle) eta Euskal Herriko Eskolartekoa prestatzeko Gasteizko eta Aramaioko bertso eskoletan bildu da, Oier Arbina irakasle izanik. Irakaskuntza arautuan Bertsozale Elkarteak ematen duen bertsolaritza ikasgaiari esker, Euskal Herriko milaka haurrek bertsolaritza ezagutzen dute eta oinarrizko bertso trebetasuna landu. Euskal herritar gisa izan beharreko oinarrizko jakintza kulturalaren alor bat bermatzeaz gain, ezagutzak denei zabaltzen die bertsolaritzarako atea. Ate hori zeharkatu nahi duenak bertso eskolan taldearen babesarekin egingo du topo.

Lurraldetasuna: Euskal Herriko txapeldun nagusi Amets Arzallusek jantzi zion txapela Eskolartekoaren txapeldun gazte Aroa Arrizubietari. Iparraldekoak arabarrari. Ertzak erdigunera iristen diren seinale.

“Euskara bidegurutzetik aurrera”: Euskalgintzaren zati bat eta Gipuzkoako Aldundiaren arteko lankidetza

2017-05-18  //  Hizkuntza  //  Iruzkinik ez

Euskalgintzako hainbat eragile, Mondragon Korporazioko ordezkariak, Eusko Jaurlaritzako eta Gipuzkoako Aldundiko karguak eta EAJko pisuzko kideren bat elkartu dira Oronaren Hernaniko Ideo egoitzan, Aldundiaren gonbidapenari erantzunez, “euskara bidegurutzetik aurrera” ekitaldian. Aretoaren sarreran, “Errausketarik ez!” pankartaren atzean dozena bat adinekok egin duten kontzentrazioarekin egin dute topo (azpiko bideoan, Olano aurkezpenera sartzen).

Markel Olano “euskara bidegurutzetik aurrera” aurkezpenera sartzen aurrean #erraustegirikez dela #euskara40 pic.twitter.com/xDMy6tFPoK

— Estitxu Eizagirre (@eeizagirre) 2017(e)ko maiatzak 18

Gonbidatu batzuek ekitaldiaren aurretik adierazi dute zehazki zeren aurkezpenera joan diren ez dakitela, “espektazioa” hitzarekin definituko luke beste zenbaitek. Mikel Irizarrek ekitaldiaren hasieran eta amaieran berariaz zera eskatu die gonbidatuei: “Datorren astean, 25ean, Gipuzkoako Aldundiak beste hitzordu garrantzitsu bat du, Tabakaleran. Bi urteko jarduera osoari balorazioa egingo zaio, eta oso garrantzitsua da euskararentzat, gizartearen ordezkaritza bilduko den ekitaldi horretan gure presentzia handia izatea. Horregatik eskatzen dizuet, euskararen mesedetan, hara joatea”. Ondoren mapa batean azaldu ditu duela bi urtetik hona martxan jarri dituzten ekimenak, 10 puntutan sailkatuta. “Aurkezpen korala” egin nahi izan dutela eta, lan ildo bakoitzean Aldundiarekin elkarlanean ari den eragile sozial batek egin du aurkezpena.

Argazkia: @OrainGipuzkoa

Markel Olanok ireki du “Euskara bidegurutzetik aurrera” ekitaldia. Hona bere hitzartzean azaldu dituen hainbat ideia: “Aldundira sartzean pentsatzen genuen une berezian geundela. Beharrezkoa zela euskararen alorrean denok elkarrekin egitea apustua, erakunde publikoak, eragile sozialek… denok batera apustua egin ezean, indarra galtzen joaten da. Garbi genuen beharrezkoa zela euskara eragileak erakunde publikoekin lotzea. Horregatik hautatu genuen Mikel Irizar, pertsona egokia, enfoke egoki batekin, ‘zubigintza’. Ikusten genuen euskara egoera jakin batean dagoela gure herrian eta egoera horri buelta emateko kontzeptuak aldatu behar direla, horregatik, ‘berdintasun’ izena jarri genion sailari, berdintasun kontzeptuarekin eta zubigintza filosofiarekin lanari ekiteko. Kike Amonarrizek Antton Abadia saria jasotzerakoan esan zuen euskara bidegurutzean dagoela. Ibilbide zaharrak agortze sintomak agertu ditu, eta anbizioarekin, bide berritik ekin behar diogu. Hor sartzen da berrikuntza, ikerkuntza. Osagai guzti horiekin ekin genion legealdi honi. Guk uste dugu bidegurutze hori atzera utzi behar dela eta bide jakin batean aurrera egin behar dugula normalizazioa garatzeko. Mapa honetan ageri diren puntuen artean, lehenbizikoa azpimarratzekoa iruditzen zait, alegia, ikus-entzunezko sorkuntza euskaraz sortzea. Gazteek erregistro formala eskolan lantzen dute, eta beste erregistroak lantzeko ikusentzunezkoak oso beharrezkoak dira”.

Jarraian, Mikel Irizarrek bigarren puntua azaltzeari ekin dio: “Bakarlanetik elkarlanera. Euskaran herri ekimenak garrantzi handia izan du eta aberastasun izugarria da, baina baldintzek ez dute lagundu aurrera jarrai dezaten. Ekintza pila horien artean baditugu batzuk eraginkortasun gutxi dituztenak, eskala ere hartu behar baita lehiakor eta anbiziosoak izateko. Saiatuko gara elkarlana eta sinergiak sustatzen eta traktoreak ere jarriko ditugu prozesu horretan laguntzeko”.

Lasarteko ekimena ikergai hartuta

Hirugarren puntua izan da aurkezpenean pisu gehien izan duen puntua: Gizarte aktibazioa. Irizarrek adierazi zuen “giroa bero” sumatzen dutela, Udaltop jardunaldietan ohiko asistentzia bikoiztu izana horren adibide. “Soziolinguistika klusterra da gure ikertegia nolabait” Irizarren esanetan, eta abiatu tokiko aktibazioa ikertzeko ildo bat abiatu zutela azaldu du, “aztertzeko zer izan den arrakastaren gakoa eta zer den hedatu daitekeena. Gizartea oso aktibo dago bestela ere, ezaguna da Egiako ekimena, Hernanin ere egin da, eta guk bereziki ikertu genuen Lasarte-Orian egin zuten esperimentua”.

Pello Jauregik azaldu du ikerketa: “Lau urtean behin maratoia egiten da Lasarten eta aurten erabaki zuten udalak eta Ttakun elkarteak aurrerapausoa ematea eta Aldundiak lagundu zuen ikerketa bidez. Esperientzia ongi dokumentatzea zen helburua, gero zabaldu ahal izateko. Ekimenaren izena izan zen baietz 40 egun euskaraz. Irten armairutik! badirelako euskaldun asko euskaraz egiteko ohiturarik ez dutenak. 2016ko urrian hasi eta abendu bitartean izan ziren 40 egunak. Ia 3.000 lagunek parte hartu zuten, bi figuretan: Belarriprest eta Ahobizia. Baldintza sozialak hobetu behar ziren herrian, euskararen erabilera sustatzeko. Horregatik, Belarripresten funtzioa da herritar denei esatea ‘euskaraz ulertzen dut, eta gustura hartzen dut niri euskaraz egitea’. Agian ez dira hitz egiteko gauza baina bai ulertzeko. Bigarren figura Ahobizia zen (957 herritarrek eman zuten izena). Hauek hartu zuten konpromisoa astebetez euskaraz egingo zutela euskaraz ulertzen duten denekin: ezagunak dituzten pertsonen artean badakite nork ulertzen duen, eta Belarriprest txapa daramanak ere adierazten du ulertzen duela; ezagutzen ez duten herritarren aurrean, aholkua zen lehen hitza euskaraz izatea”. Ikerketa horren emaitzak ekaina bukaeran argitaratuko dituztela adierazi du. Aurrerapen gisa, datu bat azaldu du, euskararen erabileran egon den eboluzioaren erakusle:

Esperientzia hasi baino lehen, (Ahobizien) euskararen erabilera %62,4 zen. %83,8-ra igo zen erronkan parte hartzearen ondorioz. %81,3-koa zen erabilera esperientzia bukatu eta bi hilabetera. “Beraz, aldaketa handia egon da kanpaina honi esker eta emaitza hauek denboran zehar mantendu egin dira” ondorioztatu du Jauregik.

Belarripresten funtzioa pasiboagoa zela azaldu du eta Belarriprestek izan duten jokaerari buruzko datua eman du: esperientzian zehar, %76-aren jarrera izan da euskaraz egin dietenean euskaraz egitea. “Moldatu egin dira solaskide euskaldunaren mintzora. Horrek esan nahi du pertsona batzuek euskara erabiltzeko joera baldin badute, gainerako jendeak gaitasun minimo bat badu joera duela egokitzeko. Beraz, aktibazioan pertsona gutxi batzuk behar dira baina baldintza sozial egokiekin, horrela, jende askok erantzuten du modu positiboan”.

Lantokietan euskara errazean

Jauregik azaldu du lantokietan euskararen erabilera sustatzeko Soziolinguistika Klusterra lantzen ari den motodologia: “Helburua da lantokietan baldintza sozialak lortzea euskaraz egin nahi duten pertsonek euskaraz egin ahal izateko. Gutxieneko baldintzetako bat da solaskideek euskaraz ulertu behar dutela. Lantokietan badira kide batzuk gutxi ulertzen dutenak, oso gutxi edo batere ez. Horrelako kasuetan euskaraz egin nahi dutenek ezin dute euskaraz egin. Egoera hori desblokeatzeko Ulersaioak metodologia prestatu genuen eta esperientzia pilotu batzuk egin ditugu: Gipuzkoako Ogasun taldean, Eibarko armeria eskolan, eta Fagor Arrasate lantokian. Metodologia da benetako elkarrizketa egitea baina euskaraz, oso gutxi ulertzen duten pertsonekin. Trebatzailearen zeregina da euskara errazean hitz egitea eta kideek gazteleraz frogatzen dute ulertu duten edo ez. Helburua da denbora laburrean kide horiek ulertzera iristea, horrek desblokeatuko lukeelako lantokietan euskaraz egin nahi dutenek euskaraz egitea”.

Mikel Azkarate, Ogasuneko langileak azaldu du esperientzia honek kognitibotik eta emoziotik izan duela asko: “Euskara ikasteko prozesuan hasi zirenak eta bidean geratu zirenak, lortu dute euskara ikasteko prozesuan pauso bat ematea. Lantaldeetan ‘hau ezinezkoa da’ bezalako mito batzuk erori dira”.

Topaguneak eta Jaurlaritzak elkarrekin landu duten “Euskarak 365 egun”

Topaguneko kide Jasone Mendizabalen hitzetan, “ekimen hau ere bidegurutzea gainditzeko ahalegin bat da. Berritzailea izaten ari da elkarlan bidea eta nahi genuke gizarte osora zabaltzea, zubigintzaren garaia delako. Lankidetza soziopolitikotarako inoizko baldintza onenak ematen dira eta berritzeko premia handia dugu. Mikroan gauzatzen ari diren esperientziak Euskal Herri osora zabaltzea da gure asmoa. Hiru helburu ditugu: hizkuntza ohiturei astindu bat ematea; tokian tokiko euskaltzaleak aktibatzea eta erakunde askoren babesekin hornitzea; eta epe luzeko lanketa izatea”.

Estibalitz Alkorta Jaurlaritzako sailburuak adierazi duenez, “modua da batez ere berritzailea. Bada garaia jauzi kualitatibo eta kuantitatibo bat emateko. Euskararen gehiengoak badu jarrera bat eta garaia heldu da jarreratik ekintzara pasatzeko. Batez ere elkarlana da planteatzen duguna, hiru planotan: gizarte eragile eta erakunde publikoen arteko elkarlana, tokian tokiko kolektibo eta nazio mailakoen arteko elkarlana, eta euskalgintzan eta beste esparrutan ari diren eragileen arteko elkarlana. Ez gara hutsetik abiatzen, badira hainbat tokian tokiko esperientzia (Egia, Agurain…) eta horiei eman nahi diegu nazio mailako oihartzuna. Ez da kanpaina huts bat, lan ildo bat da, arnas luzekoa, ohitura eta jarreretan eragingo duena eta era guztietako entitateak konfort guneetatik aterako dituena”.

Mendizabalek iragarri du ekimen hau herriz herri zabaltzeaz gain, 2018an herri guztiek elkarrekin 11 egunez euskaraz egitea dela proposamena.

Alkortak parte-hartzeko modua azaldu du: “Herriek izango dute aukera izena emateko, erakundeek ere eta herritarrek. Herriko euskalgintza eta udala elkarrekin aritzea nahiko genuke, baina kontziente gara herri batzuetan ez dela posible izango. Erakunde eta enpresei ere aukera eman diegu parte hartzeko. Belarriprest eta Ahobiziak perfilak erabiliko ditugu eta herritarrek bi perfil horietako batean izena eman beharko dute. Izena emateko baldintzak dira 16 urtez gorakoak izatea, Euskal Herrian jaio, bizi edo lan egitea eta Ahobizi izateko euskaraz hitz egiteko gaitasuna izatea”.

Segidan Soziolinguistika Klusterreko kide batek azaldu du aktibazioa nola egin lantzen ari direla, Tolosaldea bailaran eta Arrasaten esku-hartzeak gauzatzeko. Erakunde hauek osatzen dute lantalde teknikoa: Aldundia, Soziolinguistika Klusterra, Euskaltzaleen Topagunea, Emun, Elhuyar eta Donostiako Udala. Aktibazioa gertatzeko gakoak aztertu dituzte lehenik, esperientzia hauetara hurbilduta: Astra, Herri-ola, Ttakun, Euskal Herriko Mundu Martxa eta Egian Euskaraz Biz Nahi Dugulako egitasmoa. Ikusi dute balio batzuetan oinarritzen zirela esperientzia hauek eta talde motor bat zutela eta talde motor horren ezaugarriak aztertu dituzte. Taldean harreman egonkorra eta giro ona izatea, eta babes sozialaren eta ekonomikoaren garrantzia ikusi dute Soziolinguistika klusterrekoek esperientzia horietan.

Partaidetza eta euskarazko hedabideak

Irizarrek 5. puntua aurkeztu du (kooperazio linguistikoa eta partaidetza prozesuak), esanaz “ibilbide honen oinarrian parte-hartze prozesu bat dagoela”. Euskarazko hedabideekin “ituntze esplorazio bat” abiatua dutela aipatu du eta Alberto Barandiaran Hekimen herri ekimeneko hedabideen elkarteko ordezkariari eskatu dio bere ikuspegia azaltzea.

Argazkia: @euskaljakintza.

Alberto Barandiaranek esan du “partaidetza zer den definitu beharko genuke. Nik ikusten dut pareta bat botatzea bezala, elkarrekin, alde batetik eta bestetik. Ez dut ezer deskubritzen esaten badut euskalgintzaren bidea izan dela esparruak irabaztea erakundeei, edo erakundeekin eztabaidan. Egon da pareta bat bien artean eta partaidetza pareta hori botatzea da. Partaidetzarako ezinbestekoa da konfiantza. Ateak zabaltzean badaude bi jarrera, bata da atea ixtea korrontea datorrelako, eta bestea atetik harago joatea. Gure historiak eraman gaitu lehia planteamenduetara, eta orokorra da lehia hori gainditu nahi dugula. Partaidetza prozesu hauek gehiago ikusten ditut bide moduan, ibili beharreko bideak dira. Eta bide horrek ekarri behar du zerbait, bukaeran beste pareta batekin egiten badugu topo, frustratu eta atzera egiteko arriskua baitago. Konpromisoa egon behar du bukaeran zerbait egon dadin”.

Azaldu du berak parte-hartze prozesuan bi taldetan parte hartu duela, bata “Putzuberri”: “Planteamendua da euskalgintzako eragileak gabiltzala putzu txikien inguruan, eta bilatu nahi ditugula non dauden aurrekontu publikoetan beste putzu handiago horiek. Parte-hartzean bidea egin dugu, oso interesgarria, jarreragatik batez ere: proaktibotasun handia izan dugu eta identifikatu ditugu esparru batzuk, zuzendaritza batzuk, iristen ez ginenak eta iritsi gaitezkeenak. Esperientziak erakutsi digu jo dugula beste esparru horietara eta oraindik asko dagoela egiteko; seguraski erabaki politikoak ere behar dira, epe ertain edo epe luzeko prozesu gisa ikusten dut. Bukaeran zerbait egon behar du, bestela tentazioa egon daiteke atea ixteko eta berriz goxo egoteko”.

Hedabideen “balizko ituntze baten prozesuan” ere parte hartzen ari dela azaldu du: “Inoiz ez gara egon horrelako egoera batean, esertzen garena administrazioarekin eta aztertzen duguna zer aukera egon daitekeen arnas luzeko proiektu bat egiteko. Horren atzean dagoena alde bietako aitortza dago: Aitortzen ari gara administrazioa bidaide izan daitekeela, eta aitortzen ari gara hedabideek ongi egiten dutela lana eta horiekin egin nahi dela lana. Esplorazio prozesuan gaude, eta egin behar dugu bide hori, ez daukagu beste irtenbiderik, sikiera pareta non dagoen ikusteko eta paretarekin topo egitean botatzeko. Sektorea egonkortu egin behar da, baldintza duinak eman behar dira egiten duen lan hori egin dezan. Egonkortzeak esan nahi du baliabideak eta aukerak emango zaizkiola lana hobeto egiteko eta garatzeko”.

Diru-laguntza sistema

Irizar adierazpen hauek egin ditu: “Udaberrian egin dugun partaidetza prozesuaren bigarren fasean ondorio batzuetara iritsi gara eta ondorio horiek eramango ditugu hurrengo aurrekontuetara. 2018an hasiko dira emaitzak islatzen diru-laguntzetan, baina diru-laguntza sistema epe ertain-luzeko ikuspegiarekin ari gara planteatzen. Aldundiaren aurrekontu osoa pretenditu behar du eta saiatu hori lehiatzen Putzuberri ikuspegiarekin, biziberritze funtzioaren ikuspegitik. Erakunde sozialek izan dezatela bermatuta diru sarrera egonkor bat betetzen duten funtzioagatik, diru-laguntzetatik kanpo. Diru-laguntzetan aldaketa handi xamarrak aurreikusten ditut”.

Euskararen aldeko paktua

Irizarrek nahi hau adierazi du: “Jendeak sentitu dezala daukala erakunde eta alderdien konpromisoa. Ez dela gatazka kontu bat. Gehiegitan lotu da euskara gatazkarekin eta saihestu behar genuke. 2018 garrantzitsua izan daiteke zenbait ausnarketarako, Eusko Ikaskuntzak 100. urteurrena beteko du, eta ea gai garen oinarri komun baten bueltan adostasun handi bat eraiki eta gizartera trasladatzeko”.

FQM kudeaketa administrazioan

Irizarrek azaldu duenez, “enpresa esparruan oso ongi frotatuta dagoen FQM estiloa ekarriko da administrazioaren kudeaketara, eta iraultza izango da: kalitatea, prozesuak, pertsona, emaitzetara bideratutakoa, bezeroari bideratutakoa… kudeaketa aldaketan hizkuntza ardatzean jarriko dugu”. Kabia erakundeak prototipo bat egin du eta, zuzendari Arantxa Lekuonak azaldu du: “Mendekotasun egoeran dauden adineko pertsonei egoitzetan eta eguneko zentroetan zaintza eta arreta ematea da gure misioa eta horretarako iruditzen zaigu hizkuntza berdintasuna txertatuta egon behar duela. Helburua da zerbitzu hizkuntza euskara izatea zentroen %100ean eta bestetik, euskara lan hizkuntza izatea gutxienez zerbitzu zentraletan. Bikain Berria ziurtagiria da oinarria. Kabian hizkuntza berdintasuna kudeatzeko jarraibidea onartu berri du Gizarte Politikako Sailburuak, gure erakundeko lehendakariak. Garrantzitsua da ebaluatzea, jakitea benetan gure zentroetan zerbitzua eta lana euskaraz egiten ari garen”.

Erreferenteak euskaraz

Irizarrek aurkeztu du azken puntua: “Hau da azkena abiatu dugun ekimena, baina ibilbide luzeena duena. Soziolinguistika klusterrak Eralan ildoa jarri zuen martxan duela 8 urte, enpresetan euskara ikertzeko: bere ibilbidean ikusi zen lidergoak garrantzitsuak zirela euskara sustatzeko, eta ondoren erakunde publikoekin uztartu zen la hura. Gipuzkoa Berdinago taldea sortu genuen, Gipuzkoako dozena bat erreferente bildu genituen duela hilabete bat eta proposatu genien 6 hilabeteko ekimen bat, ea hizkuntza berdintasun portaera bat definitzeko gai garen eta horretara iristen bagara publiko egiteko eta jarrera hori mantentzeko konpromisoa hartzeko. Elebitasunarekin ez diogu aurre egingo desberdintasun egoera honi, euskaraz gehiago funtzionatu behar dugu, indartu egin behar ditugu euskarazko praktikak”.

Gipuzkoa Berdinago talde horren kide den Mondragon Korporazioko bi kidek aurkeztu dute euskara nola lantzen duten. Ander Etxeberria hizkuntz arduraduna: “Mondragon Koporazioak konpromisoa dauka euskararekin. Euskara normalizatzeko oinarriak garatuta ditugu, eta plan estrategiko bat egiten dugun bakoitzean puntu bat euskara da. Kooperatiben %30-ak dauka Bikain ziurtagiria eta %60-ak dauka euskara plana. Sentsibilitatea gizartean dago eta kooperatibetan sentsibilitate hori zuzenean doa aginte organoetara. Langileok gara jabeak eta guk hartzen ditugu erabakiak kontseiluetan”.

Jabier Markos Mondragon Korporazioko komunikazio arduradunak datu hauek eman ditu: “Gure zentroetan euskaraz ulertzen ez dutenak %13 dira eta ia departamentu guztietan daude. Euskaldunon leialtasuna %50ekoa dela dugu neurtuta. Urtero bi bilera informatibo egiten ditugu eta %50 euskaraz egiten dugu. Batzar Nagusian %30 egiten dugu euskaraz, badugu hobetzeko eremu bat. Batzorde iraunkorraren (hilero biltzen diren organoak, kooperatiba bakoitzeko kideez osatuak) dinamika naturala euskaraz egitea da, hori lorpen handia da eta oso harro gaude. Urteko Kongresua, %60 euskaraz egin genuen azkenekoa. Foroetan eta bilkuretan, aldiz, kosta egiten zaigu euskara erabiltzea. Nahiz eta Otaloran formazio kooperatiboa iaz egin zuten 1.600 kideetatik 900ek euskaraz egin zuten”.

Irizarrek ideia honekin eman dio amaiera aurkezpenari: “Beste bi urterako energia badaukagu bide hau osatzeko. Bidea ez daukagu oso zehaztuta baina norabidea bai: Lankidetza eta berrikuntza”.

Irundarren omena errepublikaren bertsolariari

2017-04-12  //  Bertsolaritza, Sailkatugabeak  //  Iruzkinik ez

Apirilaren 13an, Joxe Mari Lopetegi bertsolaria jaio zen egunean (1875ean), jarriko dugu ikusgai argia.eus/multimedia webgunean Lopetegiri irundarrari herrikideek egin zioten omenaldi-kantaldia. 2016ko urriaren 22an, Joxe Mari Lopetegiren iturritik kantari emanaldian, bertso eskolako eta Musika Kontserbatorioko 30 kide atera ziren oholtzara Lopetegiren 11 bertso sorta kantatzeko, musikaz jantzirik.

Txingudiko bertso tailerreko bost kideri otu zitzaien kontua: Xabier Bengoetxea, Iñaki Portugal, Xabier Isasi, Andoni Zelaia eta Aitor Errazkin. Eta Iñaki Aranagaren eskuak josi zuen emanaldia. Ardatza, Joxean Elosegik 2004an ateratako Joxe Mari Lopetegi, bertsolari errepublikarra liburua izan zuen emanaldiak eta Elosegi bera ariko zaigu bideoan bertso sorta bakoitza kokatzeko azalpen argigarriak ematen.

Hiru urre ale
Gauza asko nabarmendu daitezke, baina hiru hauek mugitu didate barrua: batetik, Joxe Mari Lopetegiren bertsoek. Ez ote da bera gerrako oinazea gordinen kontatzen jakin duen bertsolaria? Adibideetako bat da 1936ko udan gerran galdu zuen Pako semeari eta faxismoaren kontra ari ziren denei eskainitako Ekaitza sorta antologikoa, “Ai, seme, gizagaixua” esanda burura etorriko zaizuna. Arreta deitu dit gerraren gaia behin baino gehiagotan landu zuela etxekoen sufrimendutik, emakumeak eta gizonak berdin protagonista eginez bere kontakizunetan. Bideoa ikusita, galdera hau sortu zait bertso honen bukaerarekin: 1930ean Primo de Riveraren diktadurari aurre eginez Gipuzkoako Gobernu Militarra hartzen saiatu ziren herritarrek erbestera jo behar izan zuten. Errepublikarekin itzuli ziren etxera eta ongi-etorriya sortan kontatu zuen Lopetegik etorrera, tartean, bertso honekin: “Aita nun izan zera bakarrik / ia lau hilabetian? /Ama negarrez jartzen zitzaigun / zu nun zinan galdetzian: / zer dezu amatxo, minez al zaude, / aita nun dan oroitzian? / negar ta negar ezin erantzun / amak min du bihotzian: / ‘libertadiak neri senarra / noiz jarriko dit herrian?’”. Belarriari eta bertsoari jarraituta, azken hitza “etxian” dakarkigu entzuleoi barruak. Herriak aldatuko al zuen bertso horren azken hitza? Esanguratsua, andreari hitza alda arazi izana, senarra etxekoena baino lehenago herriarena dela markatuz.
Emanaldirako Lopetegiri ezagutzen zaizkion 75 sortetatik egin den hautaketa da bigarren urre alea. Batez ere ageri dira bertsolariaren fedeak: errepublika –“erkala” edo “herriaren ahala” hitz sabindarra darabil–, askatasuna eta euskara –“ama” gisa pertsonifikatzen du maiz–. Lopetegiren umore zorrotza gozatzeko aukera emango digute 1925ean Donostian Espainiako Txirrindulari Txapelketa irabazi zuen Monterori jarritako sortak edo mitinez mitin bertso kantari egindako bere lanaren testigantza gazia ematen duen Askatasunaz sortak: 1931ko hauteskunde bezperan lau lagunek eman zuten mitin batean egurtu egin zituzten entzuleek. Aski ezaguna da Lopetegik nola kontatu zuen: “Non gertatu da horrelakorik? / Non, jaunak, non? Azpeitian / Jesuita ta relijiua / besterik ez dan tokian…”.
Hirugarren urre alea, herritarrek egin dutela emanaldia. Elkarrekin aritzen ikusiko ditugu herriko musikari eta kantari trebeenak, eta Lopetegi gertuen sentitzen duten ondorengoak eta bertso eskolako kideak. Bakoitzaren ahalegina eta kolorea estimatzen jakingo du ikus-entzuleak. Bertsoak kantatzeak bere berezitasunak badituela agerian geratuko zaigu: silaba bakoitza garbi entzutea eta erritmo pausatua derrigorra ditu, esanahiaren arabera hitz eta esaldi batzuk azpimarratzea, mezua indartzen duten doinu eta kantaerak hautatzea… Bertsoa ondo kantatzeak, ondo kantatzea baino gehiago eskatzen baitu.

Ekonomia Foro Feminista: Bizitza erdigunera ekartzeko bideez mahai-ingurua

2017-03-27  //  Sailkatugabeak  //  Iruzkinik ez

Martxoaren 25ean, Azpeitiako San Agustin kulturunean, Bilgune Feministak antolatutako Ekonomia Foro Feministan parte hartu zuten 200 emakumek. Bakarrizketek eta taldekako lanek eman zioten hasiera goizari (hemen duzu lehen dinamika horien kronika). Ondoren, mahai-ingurua egin zuten lau aditu hauek: Mari Luz Esteban, EHUko gizarte antropologia irakaslea; Silvia Carrizo, Malen Etxeako kidea; Cristina de la Cruz, REAS Ecosolfem taldeko kidea eta Helena Franco, EHUko ekonomia irakasle eta Ogasun diputatu ohia. Eider Olazar Info7-ko esatariak pausatu zien lehen galdera:

Nola ikusten dituzue egungo harreman sozial, ekonomiko eta politikoak? Zein urrats eman ditzakegu bizitzaren zaintza erdigunera ekartzeko? zer estrategia, bide, proposamen politiko dituzue?

Bideoan duzue mahai-inguru osoa ikusgai (bi mahai-kidek gazteleraz egin zuten). Eta jarraian, idatziz, hartutako ideia nagusiak:

MARI LUZ ESTEBAN. Lehenik argitu beharko genuke, zer bizitzaz ari garen, bizitza erdigunera ekartzeaz ari garenean. Zer da bizitza feministentzat? Ez daukat erantzunik, ez dakit iritzi komunik dugun, baina pentsatu behar dugu, zer den bizitza. Eguneroko hizkeran, bizitza merkatua eta estatuaren oposiziotzat dugu, edo bizitza zaintzarekin parekatzen dugu. Ez batak eta ez besteak ez naute asetzen.

Merkatua, estatua, komunitatea eta etxea eremuak planteatu dizkiguzue goizeko taldekako lanketan: nik etxea eta komunitatea elkartuta ikusten ditut, bereizketarekin ez nago ados. Nire bizitzaren erdigunean dago A8 autopista, Basauri-Donostia egiten dut astean hainbat aldiz, lana eta semearen zainketa kontziliatzeko. Autopistaz nabil eta kotxez, batere egokia ez den garraioz.

Bizitza eta zaintza berrikusi behar dira, zehaztu behar dugu etengabe zertaz ari garen, eta deskonposatu behar ditugu, eta agian kategoria berriak bilatu: nik elkar-babeste kategoria defendatu nahi dut. Kategoria honek eraman nau familiaz pentsatzera, ahaidetasuna zer den, etxea zeri deitzen diogun, adiskidetasunaz pentsatzera. Zaintza kontzeptua ez zait gustatzen, oso kontzeptu orokorra delako eta oso sentimentalizatuta daukagulako. Joan nahi dut etxe berean bizi diren taldeetatik arago, ez nago ados zerbait isolagarria balitz bezala ulertzearekin.

Familia kontzeptuaz: gero eta gehiago datorkigun mezua da familia formak oso pluralak direla, asko aldatu dela familiaren osaketa; eta esaten da familiak demokratizatu direla, ez direla gizonaren aginte leku, ez dela heteroarauaren leku… uste dut ezetz, uste dut familiara gatazka etorri dela, ez demokrazia. Datu estatistikoak begiratuta, lan banaketa ez da parekatua eta abar. Bide batez, egin beharreko lan feminista bat da inkesta ofizial horiek aldatzea. Aldatu behar da zeri deitzen diogun familia. Familia odolkideaz aritu garela iruditu zait eta uste dut familia ez dela hori: antropologian gaur egun mundu mailan, familia da “elkarren solidario pentsatzen diren pertsona eta pertsona taldeen harreman-sareak”. Zergatik? familia delako askotariko elementuak partekatzea: odola, proiektua, etxea, janaria, interesak… familiaren ideia aldatzea beharrezko ikusten dut.

Elkar-babesteko sareak: maitasun erromantikoaren kritika egin nuenean, konturatu nintzen elkarrizketatutako feminista denek hitz egiten zidatela adiskidetasunaz. Zein dira elkar-babesteko sareak? batez ere emakumeen arteko sareak, eta periferian daude gizonak (bikoteak, lagunak…). Sare horietan elkarren babes ekonomikoa, fisiologikoa, egunerokotasunari eusteko jarduerak partekatzen dira, aisialdikoak, eta jarduera politiko eta sozialak. Zaintzatik arago doaz babes sare horiek. Askotariko jardueren bidez sendotuz doaz gure harreman sozial, ekonomiko, politikoak. Sare horiek oso dinamikoak dira, eta leku anitzetan mugitzen dira. Nire inguruan zer sare daukadan, horretaz pentsatu behar dugu. Feministok sortzen ditugun adiskide taldeek 3 ezaugarri hauek dituzte:

– Emakumeen artean konpromiso sozial eta ekonomikoak ditugu;

– Badakigu familiaren alternatiba direla;

– Sare horiek funtsezkoak dira gure proiektu propioak aurrera ateratzeko.

SILVIA CARRIZO. Ez da kasualitatea emakumeak aritzea bueltak ematen bizitza erdian jartzeari. Eztabaida plano anitzetan egin behar dugu: plano ekonomiko, kultural, politiko, eta munduko, bertako, europar, eta gutako bakoitzaren bizitzarekin ere bai. Haustura ez dugu soilik emango sistemarekin, gure buruen logika ere hautsi behar dugu, eta onartu bizitzea merezi duen bizitza nahi badugu, asmatu egin beharko dugula eta duguna aldatu. Aldaketa benetan iraultzailea da, gure bizitzaren aldaketekin bateratzen dugunean.

Zer bizitza jarriko dugu zentroan? NATOk zaintzen dituen bizitzak? ongizatearen bizitzak? gerrak txikitutakoak? edo new-way bizitza?

Hiru-lau leku daude kapitalismoak jartzen dituena emakume pobreentzat:

– Azken lekua dira alokairuko sabelak, amatasun subrogatua. Kapitalismoaren logikarekin bat dator: herrialde pobreei ustiatu behar zaizkie baliabide denak, baita bere pertsonen gorputzak ere.

– Turismo sexuala, jendea doana 12-15eko nesken bila. Arrantzara doazenak bezala da, umeak bortxatzera.

– Prostituzioa.

Ikusezinak dira emakume immigranteak, mundu osoan milioika pertsonaren bizitzari eusten diotenak. Umeak eta zaharrak zaintzen dituzte, etxeak… horrela da posible, diru maila handiagoa duten beste gizon-emakumeek beren lan eta bizitzei eustea. Ahalmen ekonomiko handiagoa duten pertsona horiek libreak bailiran bizi dira, eta bizi dira askatasunik ez duten emakume horiekin. Garrantzitsua da ulertzea besterentzako zaintza lanetan ari direnak ez dutela askatasunik. Nola bateratzen du bizitza laborala eta familiarra etxeko langileak [“etxeko langile” hitzarekin izendatuko ditugu zaintzen duen pertsonaren etxean bizi den langileak]? Etxeko langileak ez du intimitaterik ez familiarik, hemen dago lan egiteko orduro, gutxi ordainduta, eta sentitu dadila eskertua. Pertsona horrek 2 ordu ditu egunean buelta bat emateko, baina baimena eskatu behar du ateratzeko, ezin du aukeratu zer ikusi telebistan… eguneko 24 orduetan askotan ez du norekin elkarrizketa normalik eduki, burua galdutako zaharra baitu ondoan.

Euskal Herritik pentsatzen dugunean zer den merezi duen bizitza, kontuan ditugu bizimodu hauek?

Ditugun harremanak etxeko langileon kasuan, botere harremanak dira, ezberdinkeria harremanak, abusua, arrazismoa… basakeria nagusia da, barneratua duguna, ikusten ez duguna. “Zergatik ez dute parte hartzen!”, “ez dute euskara ikasten!” esaten dugu, komonera joateko ere baimena eskatu behar dutenengatik!

Malen Etxeatik aldarrikapen hauek ditugu:

– Etxeko langileez eztabaidatu behar dugu denok eta maila guztietan, esklabotza duelako muinean. Ezin da kontziliazioaz eta hitz egin, lan hau kontuan izan gabe. Debate honek indar hartu behar du, ahal den guztia egingo dugu gizarteak normaltasun gisa hartu ez dezan. Ezin da onartu emakumeak askatasunik gabe egotea.

– Zaintzea, lan gisa, izan dadila kalitatezkoa, ongi ordaindua, eta lan guztiek bezala, ordutegi zehatz bat duena.

– Oinarrizko Errenta Unibertsala behar dugu.

– Espazioak sortu nahi ditugu, gure beharrei erantzuteko.

Buruan sartu digute hau dela dagoena, ezin dela aldatu, edozein alternatiba ekonomiko okerragoa dela duguna baino, eta ez da horrela, badugu indarra gauzak aldatzeko. Tresnak behar ditugu besteak seduzitzeko, militantzia erradikala behar dugu, eta egiten ez badugu, atzerakoiek egonkortu egingo dute sistema eta flowerpower bihurtuko gara eta horretarako ez daukat batere gogorik ez denborarik.

HELENA FRANCO. Lehenik ekonomiaren definizioa nabarmendu nahi nuke: “jendarte bateko norbanakoak eta taldeak nola antolatzen diren, zer jarduera burutzen dituzten, behar dituzten baliabideak lortzeko, beren bizitzaren biziraupenerako”. Definizio honetan pertsonak eta beren beharrizanak daude zentroan. Praktikan, nagusi den eredu sozioekonomikoan pertsonak ez daude erdigunean, ekonomiaren helburua da kapitalak ahalik irabazi handiena izatea. Merkatuak agintzen du, diru-truk eta dirutan egiten denak agintzen du, beste dena ikusezina da ekonomiarentzat.

Ondorioz, pertsonak gara produkzio faktore bat, lan indarra, enpresarako eta kapitalarentzako beti prest egongo dena, kontuan hartu gabe bere zaintza beharrak, elkar-babeste beharrak… edo lan indarra gara, edo kontsumitzaileak gara. Hortik kanpo pertsonak ez gara interesgarriak, horregatik uzten ditu sistemak milaka pertsona hiltzen munduan.

Produkzioaren mundua da zer den garrantzitsua definitzen duena. Lan munduan egoteak, eta gehiago ondare baten jabe bazara, eskubideak ematen dizkizu gizartean, zure hiritartasuna onartzeko elementu bat izaten da. Lan ordainduan egoteak beste abantaila bat ematen du: soldata, eta hainbat baliabide eskuratzeko dirua behar da gizarte honetan.

Txanponaren beste aldean dago, merkatutik kanpo geratzen dena erabat ikusezina dela. Etxeetan egiten den lana, nagusiki emakumeen ardurapean, eta nagusiki emakumeen bizkar, ez da sartzen analisi ekonomikoan, nahiz eta funtsezkoa den, bestela ez ekonomiak eta ez estatuak ezingo luke funtzionatu. Ekonomiaz egiten duten fikzioak derrigorrezkoa du oinarrian ordaindu gabeko etxeko lan hori. Hori egiten da emakumeek zamak berengain hartuta, eta kontratatuz zerbitzu domestikoak eta esplotazio katea zabalduz gizartean. Konponbide ez perfektuak dira, sistemaren kontraesanak agerian jartzen dituztenak.

Disparekotasunak ikaragarriak dira, bai sozialak, bai generokoak… zergatik? akumulazioak esplotazioa behar duelako: batek asko pilatzeko behar du besteari dagokiona ez ematea. Gero eta elite txikiago batek (%1ak) izango du aberastasunaren gehiengoa, eta errentak ere gero eta modu dispareagoan ari dira banatzen. Generoari lotutako disparekotasunak gero eta handiagoak dira: soldatapeko lanera jotzeko aukerak erabat mugatuak, lanaldi partzialak, zaintzarekin bateratu beharra…

Krisi ekologikoa: metaketan oinarritutako sistemak produzitzen du errentagarria dena, hau da, norbait ordaintzeko prest dagoena, beraz, planeta ere suntsigarria da…

Estatuek guzti honi galga jarri beharrean, elikatu egin dute merkatuaren logika hau: sektoreak pribatizatzean, sektore estrategikoak kapitalaren esku utzi dituztenean, zerga sistema ahuldu dutenean… politika neoliberalek bereziki emakumeengan izan du eragina: zerbitzu publikoen murrizketak ekarri du lan handiagoa emakumeentzat, eta lana gehiago prekarizatu da.

Hori da panorama. Nola jarriko dugu bizitza erdigunean? Beste eredu bat behar dugu:

Pasa behar dugu errentagarritasun pribatuaren logikatik, bizitzaren jasangarritasuna helburu duen logika ekonomikora. Elite batzuen mesederako sistematik, pertsona ororen mesederako izango denera. Dirutan lor daitezken ondasunetatik arago joan behar da, lan eremuz kanpoko jarduerak ere kontuan hartu behar dira. Honek gatazkak sortzen ditu kapitalarentzat: onartu beharra familia guneak, komunitateak beharrezkoak direla, gatazka sortzen du. Zergatik? Kapitalaren gain-esplotazioa oso agerian jartzen duelako. Bereganatzen duelako plusbalioa, eta bereganatzen duelako etxeetan ordaindu gabe egiten den lanaren zati handi bat. Estatuari ere kontraesanak sortzen dizkio, nabarmen geratzen delako estatuak ez duela behar bezala erantzuten. Zerbitzu sozialen eskasiak nabarmenago jartzen du etxeko lanen existentzia.Beti horrela izan da, baina garai batzuetan kontraesan hauek ageriago egon dira eta beste batzuetan ezkutatuago.

Gauzak aldatzen ari dira, baina kapitalaren mesederako. Ekonomia gero eta dualizatuagoa, eskubideak gero eta gutxiago diren pertsonen esku utziz. Aldaketa eragin behar da, justuagoa den norabidean. Horretarako, hainbat gako:

– Aberastasunaren banaketa berdinkideagoa izan behar da. Estatuak askoz jarrera birbanatzaileagoa izan behar du.

– Produzitu beharko da pertsonen bizitzarako beharrezkoa dena eta ingurumenarentzat jasangarria dena soilik. Ez da aski norbait ordaintzeko prest egotea, hori produzitzeko.

– Enpresa antolakunde demokratikoak eta lurraldearekiko konpromisoa dutenak lehenetsi behar dira.

– Ekonomiaren ikuskera integrala izan behar dugu, lantokiko eta etxeko lana kontuan hartuz. Ikusarazi egin behar da etxeko lana, eta denborak eta erritmoak pertsonen arabera antolatu.

– Zaintza lanaren ardura kolektiboa sistemak bere egin behar du. Etxeguneetan, zerbitzu kolektiboetan (publikoak, komunitarioak…)… zaintza ez dadin derrigorrezkoa izan inorentzat, baina denontzat ziurtatua egon dadin.

– Enplegua banatu egin behar da, denok behar dugu dirua.

Diorren kamisetak hartu zituen adibide Cristina de la Cruzek.

CRISTINA DE LA CRUZ. Patriarkatua da egiturarik hegemonikoena eta zaharrena. Eraitsi ezina da, eremu guztietan (politiko, kultural, ekonomiko). Paktu patriarkal hori hautsi behar da. Arkitektura patriarkala bideratzea ez da posible izan historian.

Diskurtso liberalaren gainean egin da konkista feminista eta kultura kapitalistak gaitasuna du lorpen feministak bereganatzeko. Adibidetzat hauxe ekarri dut: Diorrek ateratako moda diseinua, “we should all be feminists” idatzia duena kamisetan zurian. Interneten eros daiteke 550 euroan, eta salmenta errekor denak hautsi ditu. Amazonen 12 euroko low-cost kamiseta eskuratu daiteke. Adibide oso ona da, nola makinaria kapitalista jabetzen den erretorika alternatiboez. Gainera jabetzen da baita emakumeen gorputzez ere. Munduko gerretan emakumeen gorputza gerra kanpainaren zati izaten da.

Behar da kritikoki aztertzea, ekonomikoki eskubide sozialak artikulatzeko modua, erretorika patriarkalari jarraitu gabe. Ekonomia solidarioaren ikuspegitik, norabide aldaketa bilatzen dugu, birlokalizazioa lantzeko, aktibitate ekonomikoa komunitatera itzultzeko, izaera espekulatiboa baztertuz. Eredu merkantilistaren alternatiba da merkatu soziala, herriz herri ikus dezakeguna.

Zein da bidea? esperientzia komunitarioak lantzea. Familia-komunitatea ez bereiztearen alde nago, komunitatea jostea da gakoa. Erreminta politiko zorrotza da komunitatea jostea.

Emakumeen historiak garrantzia jartzen du sustraietan, eta sareak jostean. Komunitate batek behar du dentsitate sinbolikoa, kosmos alternatiboa, eta historiaren auto-pertzepzio komuna. Feminismoak baditu bi gauza horiek. Harremanetan oinarritzen da proiektua eta bertako ekonomiak sortzen ditu harreman horiek. Aldiz, kapitalaren historiak hausten ditu harremanak eta entrenatzen gaitu gizon eta emakumeak zapalkuntza sistema batean bizitzeko.

Tokian tokiko sareak josi behar dira, etxeko ekonomia indartu… justu merkatu globalen aurkako logika da. Elkarri eustea da tokiko ekonomiaren oinarria.

Bizitza erdian jartzeak eskatzen du kritikotasuna, maskulinitate hegemonikoa aztertzea, gure buruei begiratzea, desberdintasunak identifikatzea, lan prozesuak eraldatzea, esan nahi du aztertzea zer balio diren guretzat nagusiak: lanaren epikak zenbateko pisua duen, eskatzen du pentsatzea zer den aniztasuna, desberdintasunak gainditzea… gure burua antolatzeko beste modu batzuk ere eskatzen ditu.

Publikoari ireki zaio hitza hartzeko tartea.

Helena Franco eta Cristina de la Cruzentzat galdera: ohituta gaude estatuari exijitzen gure oinarrizko beharrak ase ditzan. Exijitzen dugu guretzat eta gainera unibertsala izan dadin. Pribatizazioen eraginez eta murrizketen eraginez, jende askok jada merkatuan bilatzen du behar horiek asetzea, edo komunitatearen bidez antolatu gaitezke. Estatuak unibertsaltasuna bermatzen ez duen bezala, arriskua dago alternatiboa den hori ere elite batentzat izatekoa?

HELENA FRANCO. Ditugun tresna guztiak erabili behar ditugu, eraldaketa sozio-politikorako. Sistema kapitalista patriarkalak jartzen gaitu egoera injustuaren aurrean, eta erantzuna eman behar zaio momentuan bertan. Sektore publikoaren lana azpimarratu nahi dut, askotan ahaztu egiten zaigulako sektore publikoa herritar guztiok ordaintzen dugula, batez ere elitea ez garen %99ak. Kapitalak bereganatu du sektore publikoa, ilegitimoki erabiltzen ari da. Tentazioa dugu esateko “estatua ez da gure tresna eta hortik kanpo antolatu behar dugu gure bizitza” eta hori kapitalari sekulako oparia egitea da. Sutsuki defendatu behar dugu sektore publikoa, eta hobetu. Oso zaila da, baina aukerak ere ematen ditu sektore publikoak:

– Araugintza: nola izango diren lan harremanak, lanaldia zenbatekoa izango den arlo ordainduan, bajak nolakoak izango diren, fiskalitatea: nola birbanatuko den aberastasuna…

– Zerbitzu sozialak: zer utzi behar ditugu, kapitalaren esku? pribatizazioaren aurrean ez dugu ezer egingo? enpresa pribatuetara baldin badoa diru publikoa, soldatak bermatu behar ditugu, eta mozkin marjinak murriztu, ezin da negozioa egin pertsonen beharrizanekin.

– Prestazio sozialak: eztabaida dago, RGI bai edo ez.

– Klausula sozialak diru publikoa banatzerakoan: kontratazioakk egiterakoan edo diru laguntzak ebazterakoan, aplikatu ditzake klausula sozialak ingurumen irizpideengatik, soldata abaniko mugatuagatik…

– Zer inkesta egiten diren.

Administrazio publikoa defendatzen dut, sektore publikoa ere bai. Epe motzean lagundu ahal digulako baldintza materialak bermatzen. Ez ditut inondik ere beste bideak gutxietsi nahi, alderantziz baizik: eremu komunitarioko bideak bateragarriak dira eta elkar lagundu dezakete, adibidez, zaintzarako kooperatiba publikoak sortuta.

CRISTINA DE LA CRUZ. Erakunde publikoetatik lortu dezakeguna baino gehiago espero izaten dugu askotan. Estatua beti da patriarkala. Ezin diogu aldarrikapenak egiteari utzi, ezin dugu borroka dena eremu horretara bideratu. Emakumeok izan behar genuke lehenak ikuspegi komunitarioko proiektuak martxan jartzen. Ez dut feminismo instituzionala defendatzen. Gure nahi denak ez nituzke jarriko erakundeetatik konponduko diren itxaropenean.

Silvia Carrizo eta Mari Luz Estebanentzako galdera. Zer tresna garatu ahal ditugu, lan merkatutik eta komunitatetik, zaintza ez dadin feminizatua, pribatua eta ikusezina izan? Zer esku-hartze publiko eskatu behar ditugu?

MARI LUZ ESTEBAN. Zaintza hitza orokorregia dela esan dut, eta zehaztu behar dela: nik “zaintza” esatean hitz egingo dut bere buruaren kargu egiteko gai ez direnen zaintzaz. Behin baino gehiagotan aipatu da beharrena. Zeinek definitzen ditu beharrak? emakumeok. Ados. Edozein emakumek esan dezake zer den behar bat? “Nik egon nahi dut nire seme-alaba jaioberrirekin hiru urte bete arte, eta estatuak ordainduko du”. Denok ez gara ados egongo. Beharrez hitz egin behar dugu. Konbinatu behar dira formulak: askoz zerbitzu publiko gehiago behar ditugu eta mota askotakoak. Hain gutxi daukagu! eta gure artean elkarbanatu: sexuen artean, gizonek ere zaindu behar dute, eta belaunaldien artean ere bai, batez ere helduek zaintzen baitugu. Eta familiatik arago zaindu behar da. Zenbat eta hobeto egon zaintzaileak, hobeto. Baina pertsonak erdigunean jartzeaz aritu gara, eta zer da hori? zenbat eta kolektiboago zaintza, hobeto. Zuk zure umea zaintzea ez da nahikoa, zaindu behar duzu ondokoaren umea ere bai, eta ahal dela ume batzuk… gu gure etxean bagaude sartuta, gure etxekoekin bakarrik, ez da alternatiba.

Badugu jorratzeko bide interesgarri bat: hitzarmenak enpresa ertain eta handietan. Egun, ez bazara odolkidea, ezin duzu pertsona zaindu. Madrilen bada enpresa bat tele-asistentziaz arduratzen dena, eta lortu dute ahaidetasun sozialaren araberako zaintza: bakoitzak aurkez ditzake zein pertsona diren garrantzitsuak bere bizitzan eta zaindu nahi dituenak istripurik edo gertatzen denean, nahiz eta familiakoa ez izan. Euskaldunon Egunkarian ere antzeko hitzarmen bat egin omen zuten, senidetasun sozialarena. Pentsatu behar ditugu alternatiba ez erabat instituzional eta ez erabat pertsonalak: erdiguneak dira interesgarriak.

Hirigintzaz ere hitz egin behar dugu, zaintza izan dadin ahalik arinena. Etxeak giltzaz ixten ditugunez, umeentzako mugitzea zaila da, herri txikietan ateak irekita egoten dira eta errazago moldatzen dira bakarrik.

SILVIA CARRIZO. Politika publikoak lantzen ditugunean, aztertu behar dugu zer egiten dugun etxeko langile etorkinek beren familia osatu dezaten hemen. Hauek buruan izatea beharrezkoa da, harremanen gaia ere lan baldintzena bezain garrantzitsua baita etorkinen kasuan.

Zer nolako aliantzak egon daitezke sektore pribatuan? emakumeok bertan zer paper jokatzen dugu? Zein dira jorratu ditzakegun bideak?

HELENA FRANCO. Produkzioaren eremu pribatuan, enpresetan, antolakunde denak ez dira berdinak. Batzuetan langileen parte-hartzea hutsa da. Badaude beste antolakunde batzuk horizontalagoak. Antolaketa ekonomikoaren ikuspegitik, enpresa hauek beren buruari jarri ahal dizkiote genero helburuak eta aurrera egin emakumeen parte-hartzean. Enpresa horien izaera sozialean berdintasuna ere islatu behar da. Erakundeetatik ere balioan jarri behar dira horrelako praktikak, kontratuak eta diru-laguntzak esleitzeko orduan.

Noiz hasten da bizitza eta noiz bukatzen da? Diru pila inbertitzen da bizitza berriak sortzeko eta bizitzak luzatzeko. Duintasun ikuspegitik, zenbateraino merezi du horretan hainbeste inbertitzea? Bizitzaren sorreraz eta bukaeraz hausnarketa egin beharko da.

MARI LUZ ESTEBAN. Oso galdera garrantzitsua da. Bizitzaren hasieran badira gai batzuk, bat oso potoloa, adopzioarena. Eta tabu bihurtu da. Atzerrian umeak erosten ari gara. Horri buruz ez eztabaidarik egoteak, harritzen nau. Amaierarekin eta bizitza luzatzearekin, gai delikatuak dira, eta pentsatzen duzu, “nik nahi al dut ahalik gehien luzatzea?”. Zaintza sentimentalizatuta dugunez eta guk egiten dugunez, zail egiten zaigu distantzia hartzea eta irakurketa egitea.

CRISTINA DE LA CRUZ. Bioetikak galdera hori landu izan du urte askoan. Bioetikatik egindako hausnarketak soilik arautzaileak dira. Protokolarizatzera mugatzen dira. Hausnarketa zabalagoa egin behar da, zer den kalitatezko bizitza bizitzea, prozesuaren fase bakoitzean.

SILVIA CARRIZO. Gure herrialdeetan gure jendea hil egiten da eta kito, bizitza luzatzea hemengo kontua da. Badut lagun bat, amaginarreba zaharra duena, eta zenbat luzatu behar den galdetzen du. Zuzenki lotuta dago industria medikoarekin, farmakologiarekin. Gauza bat dago argi: Bizitzen dena, ordaindu dezakeena da.