Euskara artifiziala (3.)

Atalak: Euskara

      Zer dela eta gara euskaldunok erdararen honen manukorrak? Inguruko erdarak dioena zintzo-zintzo geuganatzen dugu euskararen muinari kalte egin arren, “erdara nola, euskara hala”. Honatx hirugarren adibidea:

Subjektua

  

 

      Inguruko erdararen perpausa subjektuak eta predikatuak osatzen dute. Beraz, ia gramatikari guztiak ados daude euskal perpausak ere subjektua eta predikatua dituela, hots, izen-sintagma eta aditz-sintagma. Benetan? Azter ditzagun hiru adibide hauek:

Irakaslea berandu etorri da gaur.                                                                          Irakasleak arratsaldean hartuko du zure ama.                                          Lehengusuak atzo irakaslea ikusi zuen antzokian.

      Lehenengo bi perpausetan subjektu bera dugu, baina atzizki ezberdina dute, irakaslea eta irakasleak. Beraz, subjektu ezberdinak dira. Bestalde, lehenengo eta hirugarren perpausetan irakaslea bera agertzen da, bietan berdin-berdin, baina batean subjektua eta bestean objektu zuzena.

      Hori dela eta, alde batetik euskaran bi subjektu ezberdin ditugu, eta beste aldetik haietako bat eta objektu zuzena gauza bera dira: begi-bistako zalantzagarrikeria. Hitz batez, erdal egitura ez dabil euskaran, subjetuak kirrinka egiten du eta. Euskara gaixoa!

      Beharrik, XX mendeaz gero NOR-NORI-NORK egitura adierabakarra ezagutzen dugu, eta hemen ez dago zalantzarik: NOR beti NOR da, NORI beti NORI eta NORK beti NORK:

      NOR (perpaus guztietan) aditzaren objektua da: aditzak adierazitako ekintza jasaten duena. Gainera, aditzak egiaztatzen digu.

NI Mauletik etorri Naiz                       zuk NI honaino ekarriko Nauzu             gurasoek ZU eraman Zaitzaten             ZU basoan gal Zintezke

      Erraz, argi eta garbi partizipioak erakusten digu NOR objektua perpaus guztietan: etorri aditzaren gauza etorria, ekarri aditzaren gauza ekarria, eraman aditzaren gauza eramana, galdu aditzaren gauza galdua.

      NORK (perpausean NORK baldin badago) aditzaren eragilea da: ekintza NOR objektuaren gainean eragiten duena. Hemen ere aditzak egiaztatzen digu.

ZUK ni zeure autoaz ekarri ninduZUn                                                                GURASOEK zu jaietara eramango zaituzTE

      NORI (perpausean NORI egonez gero) aditzaren hartzailea da: ekintzan esku hartu gabe, ekintzaren emaitza hartzen duena. Honetan ere aditzak egiaztatzen digu.

lagunek GURI oporretatik opari bat ekarriko balIGUte                          UMETXOARI dirua galdu zitzaIOn

    Oso erraza egiaztatzen du hurrengo adibide honek: erlatiboko perpausak aditz jokatuaz egiten dira. Baina, aditzak aspektu burutua duenean, jokatugabe ere egin daiteke.

1.- (Iloba) Italian jaio den iloba aurkeztu digu Jonek.                                       Edo:         Italian jaiotako iloba aurkeztu digu Jonek.                                           (edo jaio iloba edo jaioriko iloba)                                                                              Isilekoa “subjektua” da eta bi moduetan egin daiteke erlatiboa.

2.- (Jonek) Iloba aurkeztu digun laguna oso pozik dago opariagatik.                           Ezin:         Iloba aurkeztutako laguna oso pozik dago opariagatik.                           Isilekoa “subjektua” ere da, baina erlatiboa ezin egin daiteke jakatugabeko moduan.

3.- (Oparia) Italiatik ekarri dion oparia erakutsi digu Jonek.                 Edo:              Italiatik ekarritako oparia erakutsi digu Jonek.                               (edo ekarri oparia edo ekarririko oparia)                                                             Isilekoa ez da “subjektua”, “objektu zuzena” baizik. Baina bi moduetan egin daiteke erlatiboa.

Zergatik egin daiteke (1) “subjektu” isileko batean eta ez (2) beste “subjektu” isilekoan? Zergatik egin daitezke (1) “subjektu” isikekoan eta (3) “objektu zuzen” isilekoan ere?

        “Subjektu” eta “objektu zuzen” adigaiak euskararenak ez direlako. Horien ordez, euskarak non dauka komunztadura?

(1) eta (3) perpausetako isilekoak NOR dira (gauza jaioa eta gauza ekarria), eta kasu honetan bakarrik egin daiteke jokatugabe. (2) perpauseko isilekoa, berriz, NORK da, eta ezin daiteke horrexegatik egin.

         Argi dago NOR-NORI-NORK euskara dena; “subjektua”, berriz, artifiziala. Euskara gaixoa!