Topikoa izan arren: orduko hondarrak gaurko lohiak

Atalak: (A)iruzkin literarioak, (B)literatura, (C)politika

Ruben Sanchez Bakaikoaren opera prima da Hondarrak.

(Gasteiz, 1975)

Hondarrak

Ruben Sanchez Bakaikoa

Txalaparta, 2019

Iruzkin honen lerro-burua ez da originala, naski. Topiko erraza izan daiteke, baina ongi baino hobeto lotzen ditu Hondarrak nobelak deskribatzen dituen bi garaiak: 1936ko Espainiako Gerrarena, Uxue duela epizentroa; eta Gasteiz erdigunea izaki, 1958az geroztik mende erdia iraun duen “euskal gatazka” delakoarena.

1989-IV-30 Uxue-Gasteiz. Pilar eta Xabier (Tupa etakidea) dira pertsonaia nagusiak, euren ama-amona Julia ere pertsonaia gakoa delarik. Hiru belaunaldiren lekukoak. Mende bat luze hartzen du kontakizunak, alegia deus ez. Fikzioa izanagatik, Ruben Sanchez Bakaikoa idazlearen istorioak Euskal Herriaren historiaren erretratu hagitz “errealista” begitandu zait. “Objektibotasuna ezinezkoa izanik, zintzoa bada bederen”. Azken hori esatea, topikoa izanda ere. Baina, literaturak zintzo izan behar du. Eta egiari zor, liburu honetako literaturak munta handia du.

Hondarrak nobelak eman du zer esana. Egileari egindako elkarrizketaren  eta artikuluren batek ere bai. Izanez ere, gaiak durduzatu ez ezik, gogor interpelatzen gaitu. Edozein dela euskal herritarraren ideologia, Euskal Herria askotarikoaren isla izatea da nobela honen dohainetako bat. Topikoak topikoa, Hondarrak-en ondutako literaturak iragan mendeko herri honen errealitate gatazkatsua poliki islatzen du, poliki eta emeki.

Topikoak topiko, nobelak topiko bat hausten du. Euskal gatazka delakoa ez da Euskal Herri berdearen (saltus delakoaren) fenomenoa, ez soila bederen. Nobelan ez dago Goierri ez Beterri, ez Arratia ez Baigorri. Euskal Herria bada izan ere, aldirikoa (ager delakoa), prefosta. Idazleak kulturen uztartze edota sinbiosi –sinbiosia erraten ausartzen naiz, lana naturari lotuta baitago berezko moldean– paregabea ehundu ditu, askotariko nortasun eta ezaugarriz ondu ere. Literatura duina izatea da kontua, eta horrela iritzi dut Ruben Sanchez Bakaikoaren kontakizuna.  

Ruben Sanchez Bakaikoaren opera prima da, eta horregatik harrigarria, azpimarragarria. Edo horregatik, beharbada, laudatzeko moduko nobela. Hots, egilea sistema literarioaren barruan honezkero “ongi kokatuta” balego, sistemaren –boterea kudeatzen duen sistema politiko eta administratiboaren– laudorioak jaso litzake. Demagun, Espainian Fernando  Arambururen Patria-k nola. Baina, ez da kasua, ezker abertzalea ez da artean sistemaren gobernantzaren kudeatzaile. Eta hala balitz? Bada, hona nire aburua: gaur egun nobela homologatua izan liteke. Aldiz, nobelak duela hamar urte ez luke ezker abertzaleko establishment-aren oniritzia jasoko. Ez soilik talde menperatzailearena –botere politikoa kudeatzen duenarena–, ez luke jasoko talde menperatzaileren azpian egon ohi den “artaldearena” ere.

Hamar urte iragan behar izan dira, aurreko 50 urteko gatazka aldiaren hondarrak gureak ere badirela jabetzeko. Tupa-ren ildoko euskal borrokalarien eta frankisten mimetismoak hainbatetan parekatzen direnez ohartzeko. Hau da, frankismoaren garaian ezagutu genuen erregimenaren palinpsestoa errepikatu da euskal gatazkan ere, Euskal Herria askatzearen alde ari direnen jerga bilakaturik.

“Bere akatsez jabetzen ez den herria, bere historia errepikatzera kondenatuta dago” (Karl Marx). Hor nonbait! Esaldi hori ere topikoa da.  Gurean baina, 1936ko Gerran gertatua, berriz ere errepikatu da. Hondarrak ez dira soilik gatazkaren ondorioz geratu(ko) diren garbitu ezinezko lohiak. Uxue bezalako herrietako aurriak gure historiaren hondarrak dira halaber. Aienatzen doan euskal kulturaren salbaziorako errepikatzen den berezko kultura eraikitzeko ezintasuna, bortxaren kultur-jardunak itota. Topikoa izan arren: orduko hondarrak gaurko lohiak. Agian, euskaldunon aiurria geure aurrien gainean eraikita dago.

Xabierrek (Tupa) antropologia du gustuko, hori oso agerikoa da liburuan. Idazleak ere bai, hala irudi du. Liburua haatik, herri honen harrien eta aurrien gainean eraikia izanagatik, pertsonen istorioez osatuta dago. Gure herriaren –askotariko ideologiak osatuta– historiaren lekukotasuna da, ahalmen literario harrigarriz osatuta.

Bere opera prima idazteko zazpi urtea eman du idazleak. Idazlearen bigarren lana ez omen da samurra izaten, lehenbizikoaren heinera iristeko lan erraza, hots. Sistema literarioaren pauten menpe ez jaustea omen da, literatura bidea osatzen jarraitzeko lagungarrida. Horra, aurrietako hautsaren mailako nire gomendioa.

Narrazioan luzetsi ote da egilea? Luzetsi ote istorioa? Baliteke. Erranen nuke baina, gatazkaren ondorioz dauden euskal preso borrokalariei hala nola gatazkaren biktimei historia luzatu zaien gisan, luzetsi zaigula, naski, Hondarrak ere.

P. S. Hamaika kontu aipa nezake nobelaren gainean, baina Hondarrak nobelako kontakizunak dira zinez balio dutenak. Bego horretan. Post scriptumak ere usu izaten dira eta, topikoak.