Badaezpada eta Bidenabar

2018-09-13  //  (E)gizartea, (H)endaika  //  Iruzkinik ez

Hazila Enkaxka goitizeneko lagun batek helarazi dizkit irudia eta testu hau.

Bi lagun ezagutzen ditut aspaldidanik, bat arra da eta emea bestea. Tira, izan litezke biak ar, biak izan litezke eme. Edonola izaki ere, bat Bidenabar  izendatu dut eta Badaezpada bestea.

Bidenabar eta Badaezpada ipuin bateko protagonistak begitantzen zaizkit maiz: biritxiak dira nolabait, eguneroko zereginetan antzekoak biak ala biak, egungo munduaren begikoak, elkarrekiko beren-beregiak eginak gaur egungo mundurako.

Bidenabar goiznabarrean zalu joan ohi da etxetik Badaezpada-ri musu bi eman ostean.

Badaezpada-ren arretak ez du parekorik. Etxetik aritzen da, baita etxean ari ere. Etxeko mila konturen ardura hartzen du bere gain, baita Internetez mila konturen kontu jaso ere bidenabar.

Egungoa ez da badaezpadako eguna, alabaina Badaezpada zoli ari da gosarian:

– Aizu Bidenabar, gaur lanetik bueltan ekarriko al duzu ikuzgailurako xaboia?
– Lasai Badaezpada, xaboi pila daukagu baina nahi baduzu, ekarriko dut bidenabar.

Bidenabar ez da ganoragabea, bikoteak bezain beste ardura hartzen badaki:

– Aizu Badaezpada, ongi litzateke gaur neguko arropa ikuzgailuan jartzea, eta bidenabar, udaldiko jantziak prest bagenituzke hainbat hobe.

– Lasai Bidenabar, iaz udaldiko arropa pila erosi genuen badaezpada. Edonola dela ere, lanetik etxera bueltan, asteko hazkurrien erosketa nagusia egin zenezake badaezpada ere, eta nahi baduzu, arropa ez ezik, aurtengorako zapata berriak eros zenitzake.

Gosaria bukatzear daudela, honela erran dio Badaezpada-k Bidenabar-ri:

– Eguerdi partean nire gurasoenera hurbil zintezke bide batez. Oporretan daude. Badaezpada, badakizu, lapur asko ari dira inguru hartan, hartara, inor ez dela sartu euren etxean jakiteak lasaitu ederra emango liguke bidenabar.

– Ados Badaezpada. Eta zuk arropa eskegitzean badaezpada eta bidenabar, arreta ipini zenezake auzokoengan. Bazkaltzeko garaian euren txakurra aske laga ohi dute eta kaka egiten du gure etxeko lorategian.

– Adio Badaezpada, ekarri musu bat.
– Adio Bidenabar, tori nirea.

Badaezpada-k bi musu hartu ditu, pota masail batean eta musua bestean. Badaezpada lagun badaezpadakoa da, hagitz prestua, bera ere bi eman dizkio, musua batean eta pota bestean. Bidenabar ez da zabarra, bide batez errana.

Hazila Enkaxka!

(Hendaia, apirilaren 1a)

Oharra: Borderline Fabrika Hendaiako ekimena da. HaziGazia fanzinea publikatzen dute, besteak beste. Maiatzean 7. zenbakia zabaldu zuten La rutina / Errutina / Ohikeria / Routine  lemapean.

Hazila Enkaxka goitizeneko lagun batek helarazi dit testu hau, berant antza, edo ahantzia nonbait!

Hainbat galdera sartzean

2018-09-11  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

EH Bilduko Arnaldo Otegi eta EAJko Andoni Ortuzar parez pare, PSE-EEko Rafaela Romero tartean.

La rentrée terminoa gero eta erabiliagoa da Euskal Herrian. Iparraldean oso arrunta da, euskaldunek “sartzea” erabili ohi dute. Hitz “arrotz-arraro” samarra izan arren, emeki-emeki oihartzun eta lekua hartzen ari da Hegoaldean ere.

Sartzea arrunt erabilia da Iparraldean eskolarako itzulera adierazteko. Konparazione, Seaska Ikastolaren inguruan, bai iaz, bai aurten, eta erran dezagun beti eta betiko, euskaldunen eskola sartzea zalapartatsua izanen da. Eta bai. Adibidez, aurten, Ipar Euskal Herriko Ikastolen Federazioak Frantziako Hezkuntza Ministerioari hogeita bost irakasle lanpostu berri eskatu dizkio, alta, horietatik bost baino ez dizkio onartu. Afera eternoa da. Nola eginen dute ikastolek Frantziako Estatuak euskal irakaskuntza itotzeko asmotik demokrazia fariseuko honetan salbu jalgitzeko?

Badira ere, literaturaren edota zinemaren inguruko sartzeak. Horiek Frantzian gehiago Espainian baino. Nork bere jitea. Badago ere sartze politikoa, Frantzian biziki sonatua, gero eta sonatuagoa ere Espainian. Euskal Herrian gero eta entzutetsuagoak dira sartze politikoak, Iparraldean nahiz Hegoaldean.

Frantziako Estatuan, adibiderako, Emmanuel Macron presidentearen eta lehen ministro Édouard Philipperen Gobernuak Irabazien Zerga ordaintzeko sistema berria indarrean jarriko du 2019ko urtarrilaz geroztik. Le prélèvement à la source de l’impôt sur le revenu edo Irabazien Zergaren ordainketa diru iturritik kobratzen den unean ordaindu beharko dugu. Soldatapekoa bazara zure nagusiak eginen du, eta jubilatua bazara, Erretreta Kutxak. Langile autonomo edo laboraria bazara administrazio fiskalaren bitartez eginen duzu. Galdera: nola ordainduko dugu mugaz gaindiko langileok, transfrontaliér(e)s deituek, jatorrizko erarako zerga?

Sartzea zalapartatsua ari da izaten Katalunian ere. Pedro Sánchez Espainiako presidenteak onartu du katalan gehienek eskatutako erreferenduma. Alabaina, Espainian zaharrak berri dira kurtso politikoaren hasieran, erreferenduma ez baita katalanek Kataluniako Errepublika eraiki ote dezaketen ebazteko, ez horixe. Erreferenduma izatekotan, Espainiako Erresuman segitzeko izanen da. “Bai” ala “Bai”. Horretarako galdera egin behar al da? Hori lotsa! Francoren gorpuzkinak!

EAEn, EAJ eta EH Bilduren arteko ezkontza, mugatua ageri da berriz ere. Zertarako euren arteko eztei-bidaia, Euskal Herria Burujabera joan ahal izateko ez bada? Betiko galderak.

Gogorapenak maisuki narratutako torturaren eromena

2018-09-05  //  (A)iruzkin literarioak, (C)politika  //  Iruzkinik ez

“Intxaurrondo. La sombra del Nogal” ez da istorioa, historia “naturala” da. Euskal Herrikoa, baita Espainiakoa ere.

Intxaurrondo. La sombra del Nogal.

Ion Arretxe.

Garaje Negro argitaletxea (No ficción).

Fernando Arambururen Patria propaganda nobela irakurri ostean, lagun batek esaten dizu: “Intxaurrondo. La sombra del nogal ez duzu irakurri?”. “Bada, ez”.

Eta “ezagun” nuen liburuaren egilea. Areago, liburua idatzi eta argitaratu aurretik haren berri izana nuen. Baina, liburu kaleratu arte, ez nekien milaka euskaldunen gisara, bera ere torturatua izan zela. Basaki torturatua.  Hara, tortura hitzak basaki adjektiboa behar al du? Demagun, hobe, humanoki torturatua izan zela. Intxaurrondon torturatua.

Ion Arretxeren  aitona Gonzalok zioenez, “intxaurrondoaren itzala gaiztoa da, arima hozten dizulako”. Eta “intxaurrondoren itzalean lo egiten duena penaz akabatua da”. Arretxe ez zen penaz hil, hamar egunetan (Lege Antiterrorista pean) ez baitzuen lorik egin.

Ion Arretxe minbiziak eraman zuen orain urte bat, minbiziak eraman zuen balizko mundu batera, Intxaurrondotik hurbil dagoen mundura. Liburua leitzen bukatu berri dut, eta hori pena. Gustura ezagutuko nuen Ion, baita elkarrizketatu ere. Kazetarion geurekoikeria, ausaz. Ion Arretxe zendu zen, minbiziak eraman zuen, eta ni penaz laga nau, herriminez.

Garaje Negro argitaletxeari esker argitaratutako liburu hau eskerga da. No ficción sailean ikusi du argia. Enrique Rodriguez Galindo jeneralak kudeatu zuen Guardia Zibilaren Intxaurrondo kuartelaren belztura ageri da poliki-poliki narratua. Intxaurrondo da Espainiako egungo demokraziaren zutabe eta berme tokia, espainiar demokraziaren eredu bizia.

Liburu hau ez da propaganda ahalegina, La sombra del nogal 21 urteko gazte baten testigantza paregabea da. “Hiltzerainoko” tortura jasan zuena eta 50 urte bete arte kontatu ez zuena. Milaka euskaldun torturatuek, artean kontatu gabe, beren barnean gordeta daramatzaten bizipen komunen lekukotasun itzela.

Hamaika bertute literario dauzka liburu honek. Bat, baliteke ni oker egotea, liburuaren epilogora arte, torturatuak, Ion Arretxek, ez du “tortura” hitza aipatzen. Aipatzen du, Intxaurrondon torturatuta hil zuten Mikel Zabalzaren kasua aipatzean,azken orrialdeetan.

Liburua hain juxtu ere, Mikel Zabalzaren omenez idatzita dago. Guardia Zibilak eta demokrazia honek oraindik ere etakidetzat daukan Orbaitzetako semea. Ion Arretxe, haren neskalaguna eta lehengusu batekin batera osatzen “omen” zuten ETAko Bianditz komandoko kidea. Demokraziak ez die “omena” ezabatu. Artean, Espainiako Estatuak ez ezein espainiar gobernuak ez baitu ukatu Mikel Zabalza “demokrazia” honek hil zuela.

Liburua, berriz diot, ez da panfleto bat, ez da propaganda nobela bat, ez da fikzioa, ez da  Patria, hitz batean. Ion Arretxek Maribel Belástegui ere eraman zuen bere gogoan, Orain taldeko zuzendaria. Teatroa maitatzen erakutsi ziona. Baita ederki ikasi ere. Areago, Ionek bazekien marrazten, baita idazten ere. Liburu hau lekuko.

Hain da ona liburua. Hain krudela izaki jasandakoa, nola izan daiteke hain ona narrazioa? INTXAURRONDOko (maiuskulaz idatzia) itzalpean bizitakoa ez baita fikzioa, hau testigantza liburua da. Nola egin daiteke irri, hain krudela den esperientzia batez jabetzean? Lantzean behin, niri irribarre jalgi izan zait eta.

Izanik ere, humanoki torturatua eta bizirik jalgi zen pertsona baten lekukotasunaz gain, pertsona horren gazte garaiko herri baten mirail paregabea da liburua. Herri honek bizitakoaren ispilua. Intxaurrondon eta bere ingurumarian bizitakoak beste mundura eraman ezean, eromenera eraman zaitzake ezinbestean. Intxaurrondo. La sombra del Nogal  gogorapenak maisuki narratutako torturaren eromena da.

Tortura –izan– da herri honetako milaka pertsonetzako akuilua. Hala izanik ere, ez dezala herriminaren akuilua izan. 60 urteko gatazka gordinaren errelato eta kontakizunaren garaia da.

Intxaurrondo. La sombra del Nogal, Eusko Jaurlaritzako Bakea eta bizikidetzako sailak euskal eskoletan landu nahi duen “oroimenaren errelatoa”-n murgiltzeko ezinbestekoa begitandu zait.

Ion Arretxe oroimenean: Pio Barojaren La leyenda de Juan de Alzate liburua gogoan, Bidasoako Endarlaza oroit, liburu hau ez dadin legenda bihurtu, arren. Intxaurrondo. La sombra del Nogal ez da istorioa, historia “naturala” da. Euskal Herrikoa, baita Espainiakoa ere.

(H)ernio maitatzeko hogei irudi eta etsipen gabeko testu bat

2018-09-03  //  (D)kulturgintza  //  Iruzkin bat

Urteak dira, ez irail guztietan ere, Ernio mendira igotzeko dugula jaidura. Irailean igandeak zenbat halaxe aukerak. Aurten bost.

Bost “prozesio” eta bost “erromeria”. Nork bere ahalmen eta sinesmen araberakoak. Aukera hainbeste, Zelatun geratu edota kalbarioan saiatu.

Herniotik euskal mendi andana eta Kantaturi itsasoa antzemateko tontor paregabekoa da. Erreziletik gora heldu da jendea, Asteasutik nola Aiatik.

Hots, hainbat bailatik heldu zaitezke, baita urrutiagoko ibarretatik barna  etorri ere. Gu Hendaiatik menturatu ginen atzo.

Lapurdira arribatu ginen aspaldi jada, ez arras Goierritik, Urola Garaitik zehazki. Urola garaitik begiraturik, niretzat Goierri zen orduan “euskararen paradisua”, eta Azkoitia-Azpeitia balizko “hiri euskaldunaren” adierazle.

Atzo hauxe bururatu zitzaidan: inon euskara entzutekotan, (H)ernion entzunen duzu, jator eta nasaia, baita nahasia ere. Eta guztietan nagusia ene belarrietara beterriko euskara. Zinez xarmagarria.

Herriak Ernio idatzi eta esan, eta arautegiak Hernio adierazteak gogoa nahasi ohi dit. Belarrietara bitxirik ez, ikusmenean bai ordea. Har dezadan/dezagun hori ere euskaldunon pathos eta ezaugarri gisara.

Horra hor iraila. Horra hemen (H)ernio maitatzeko hogei irudi eta etsipen gabeko testu bat.

Suhiltzaileen kaserna okupatu ondoren, Sasiko Gaztetxekoak egoitza berriaren iguriki

2018-08-27  //  (C)politika, (H)endaika  //  Iruzkinik ez

Asteburua mugitua izan da Hendaian. Sasiko Gaztetxetik kanporatuak izan eta berehala, gazteek suhiltzaileen kaserna zaharra eta hutsa okupatu zuten larunbatean.

Sasiko Gaztetxeko kideak Kotte Ezenarro auzapezaren aginduz kasernatik kanporatuta izan ondoren, auzapeza bera eta Chantal Kehrig-Cottencon auzapez-ordea negoziatzeko prest agertu ziren. Une luze batez mintzatu ondoren, egoitza bat aurkitzeko asmoa azaldu zieten gazteei.

Herriko Etxeak hemezortzi hilabeteko epea eskatu die gazteei Sasiko Gaztetxearen segida izanen duen lokal bat eskaintzeko. Udaletxearen eta Gaztetxearen arteko hitzarmena eskuz  egina da, eta bi aldeek sinatua.

Kaserna zaharraren okupazioak eta Kotte Ezenarroren jarrerak oihartzuna izan dute egun hauetan, bai prentsan bai sare sozialetan. Gaztetxeko kide Oneka Jauregiren esanetan, auzapeza “urduri” agertu zen kasernara.

Antza denez, Kotte Ezenarro alkatea hausnartzera gonbidatu zuen gazteen jarrera irmo eta argiak, baita aipatu adostasuna lortzera bultzatu ere nonbait.

Hendaiako Sasiko Gaztetxea Orio auzoko etxe batean egon da bi urtez, etxea Parisko ospitale batena da. Gazteek sostengu zabala ukan dute, baita ekimen ugari egin ere. Hala ere, Baionako auzitegiak etxearen hustea ebatzi zuen.

Iruñeko Maravillas Gaztetxearen afera eta Hendaiako Sasiko Gaztetxearen mugida garai berean gertatu dira. Biek ala biek, elkartasuna adierazi diote elkarri azken asteotan. Sare sozialetako mezuetan ageri legez.

Gaztetxeko Oneka Jauregi, Kotte Ezenarro auzapeza eta Chantal Kehrig-Cottencon auzapezordea akordio-agiria eskuetan. (Argazkia: Bob Edme).

Suhiltzaileen kasernaren okupazio unea.

Sasitar gazteak.

Sasiko Gaztetxea Maravillas Gaztetxearekin elkartasunean.

Haize hego gorri durduzagarria

2018-08-24  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

“Zientzia alaia saiakeraren Argiak eta itzalak du hizpide Sonia Gonzalezek abiaburuan”

Sonia González.

Erreka haizea (botere, isilpen eta herioaz)
Sonia González.
Susa, 2018.

Erreka haizea ez da aise… Ez da aise definitzea genero literarioa legez, ez da irakurtzeko lan nekeza hala ere. Alta bada, ez da ukaldi batez irensten den “edabea”. Saiakera da, baina ez guztiz, ez saio ohikoa. Nobelaren zantzuak ditu: kontalariak –Sonia Gonzálezek– Andoni bikotea pertsonaia “asmatu” du, bikotea ohia. Asmatu al du? Erreala ote? Labartza herria aipatzen du idazleak, beraz, Erreka haizea-k badu kokapena hainbat pasarte edo ataletan. Kontalaria pertsonaia da hainbat ataletan. 182 atal dira liburuan, ale preziagarriak, den-denak balekoak, “balekoak” baina aise gehiago ere: balio handikoak. Arto-buru baten aleak irakurri legez, halaxe irakurri behar dituzu Sonia Gonzálezen ale puskok.

Erreka haizea durduzagarria da. Saiakera da, baina poesia oso da presente. Poeta ere baita, poesiak abandonatu zuen idazlea. “Zergatik utzia nion idazteari galdetu ohi zidaten. Inork gutxik ulertu ahal zuen ezin niola literaturari barkatu errealitateaz sendatu ez izana”. Hamar urteren ostean ikaspen ederra eta erabatekoa, Erreka haizea erditzea ahalbidetu duena.

Erditu bai. Liburua emakume batek idatzia baita, Sonia emaztekia baita, emakumezkoak idatzia sarritan. Liburuaren generoa definitzerakoan, oso adierazgarria da alderdi hori. Literatur generoak nahasten dituen saio honetan gai ugari dituzu hausnarrean. Literaturarekiko jaidura begi-bistakoa da, andreekiko bereziki: Virginia Woolf, Alfonsina Storni, Anne Sexton, Ingeborg Bachmann, Sylvia Plath, Miyo Vestrini, Alejandra Pizarnik, Marina Tsvetaieva… Filosofiarekiko ez gutxi ere. Liburuan diskurtsoa gailentzen da. Idazlearen baitan poeta eta narratzailea bat izan zen eta egun filosofo bat dago hein batean.

Friedrich Nietzscheren Zientzia alaia saiakeraren Argiak eta itzalak du hizpide Sonia Gonzalezek abiaburuan. Aipu horrexek argitzen du liburuaren taxua (13. orrian). 12. orrialdean, baina, Marian de la Fuenteri  gorazarre egin dio idazle lagunak: Marian Gure Marianjaia da. Horra hor Sonia González filosofoaren alde lurtarra, jende xumearen taxukoa. Liburuan agerikoa. Liburuak badu izen azpiko bat: botere, isilpen eta heriotzaz. Gain horiexen hausnarrean, besteak beste, osatua duzu liburu honen funtsa. Idazleak pertsonak eta pertsonaiak identitateaz ere gogoetatu dute, baita euskal identitateaz ere hein batean.

Erreka haizea idazteari utzi zion literatur zale eta egile baten lan “salbatzailea” da. Kakotxen artean hori ere, badaezpada. Liburuak Sonia idazlea –edo bere pertsonaia– salba bailezake, pertsona –Sonia emaztekia– ez baitago salbatzerikan. Beno, horixe liburuak eskainitako ikaspena. Ikasitakoak askotarikoak dira, baina horien artean gailentzen dena, horien gainean kurri dabilena, Barakaldoko Sumendiak isuria: hego haizearekin bizitzeko modua.
Erreka haizeari hego haizea deritzote Labartza herrian. Erreka itsasoratzen den norabiderantz heldu ei da haizea.

Ez nadin luzaz jardun, aspertu zaitzaket eta. Minez zaudela, bada sendatzeko modua kausitu dezakezu liburuan. Nabigatzeko gertu izateaz beste, zoramenera eta heriotzara hurbildu beharko duzu haatik. Zauriak ez dira sendatzen minaren geografia esperimentatu barik: “Nire minbizia izan zaretenok bizimina eman didazue”, diosku idazle saiogile poeta honek. Hori biziko duzu zuk ere. Ikasiko duzu ere, gorrotoa bizitzen (biziz) ikasten dela maitatzen. Eta batez ere ikasi, ez saioak eskaintzen duen edabea edanez soilik, bizitza biziz (bizitzen) baizik.

ETAren legatua: basamortua

2018-08-18  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Liburua ez ohikoa da, egilearen besteko egileak edo berauek ordezkatu duten erakundea desegin baita.

ETAren zuzendaritzarekin azken elkarrizketa
Gernikatik Arnagara
Iñaki Soto (Txalaparta / Gara)

Aitzin-solasa

Ez ohiko liburu bati buruzko iritzia eman aitzinetiko oharra:
Liburua ez ohikoa da, bere egilearen (Iñaki Soto, Txalaparta / Gara) besteko egileak, edo berauek ordezkatu duten erakundea desegina baitago dagoeneko. Dena den, erakundea indarrean balego ere, liburuko galderen erantzuleekin ez zen feed back-a izango sekula, edo ez beste liburu baten egileekin izan daitekeenaren parekoa bederen. Horixe duzu ETA erakundearen ezaugarrietako bat. Erakunde klandestino bati dagokion  “-tasuna” edo “-keria”.

Bere taxuko beste erakunderen gisara, klandestinitatea izan da ETAren ezaugarrietako bat. Horrexek eman dio berezko izaera, bere sorreratik gaur egunera arte eman ere. Hori dela eta, ETAren zuzendaritzarekin azken elkarrizketa. Gernikatik Arnagara izenburua adierazgarria da oso. Eta horregatik, sarrerako iruzkin pare bat egin behar dudalakoan nago:

Izenburuak ETAren zuzendaritzarekin dio –badakit editoreek liburuaren hasierako oharrean “ETA erakundearen azken zuzendaritzarekin” zehazten dutela–, eta horixe da hain zuzen ere, liburu osoan nagusitzen den inpresioa. Hau da, ETAren egungo zuzendaritza erakundearen 60 urteko historiaz mintzo da, bakarra eta orojakile bailitzan. Areago, Gernikatik Arnagara dio ere izenburuak. Erran nahi baita, 1958tik ez ezik, 1936tik 2018ra bitarteko historiaz mintzo dira solaskideak. Ezbairik gabe, ETAren historia ez da ulertzen 1936ko Gerra aipatu eta kontatu gabe, baina azken zuzendaritzako kideak –mintzo direnak artean jaio barik– aldien gainetik mintzo dira iraganaz, beren garaia gainditzeraino. Ulertu aldera, mintzo dira ere, ETA jaio zen urteko –demagun 1958an–zuzendaritzako kideak bailiran: “Ezkertiarra zen ETA jaio zenean, eta ezkertiarra da gaur egun, desagertzear denean ere”, diote. Tira, adibide bat baino ez da, baina ETAren historia apur bat ezagutzen duenarentzat horixe lehen zentzugabekeria. Esaerak ez du zentzurik, besterik gabe, ETAren –fenomeno soziopolitikoaren– historian hainbat ETA izan direlako. Bego hor.

ETAren katixima

ETA fenomenoa ez da aldentzen funtsean jendartetatik jalgitzen diren beste erakunde edo espresio politikoetatik. Areago, baita boterea erdiesten duten Estatutik edo Elizatik beretatik ezberdintzen ere. Demagun, Eliza Katolikoa. Katolizismoaren barruan hainbat eliza dago, baina, aho bakarretik mintzo da beti. Erromako Eliza alegia. Vatikanoa. Estatua bera ere. Horixe erran dut, hauxe esateko: liburu hau katixima bat da. Berdin dio, zein den galdera, erantzuna aldez aurretik jakina baita. Tira, exageratu gabe ere, ez guztiz ere. Izan ere, Elizak zein Estatuak –hala nola ETAk ere– badakite atzera egiten, edo beren hitza jaten. “Esan zuena edo esan ez zuena” zuzentzen. Gizakion historiaren ezaugarria horixe ere.

ETA ezkertiarra dela desegin da. Ez dut ezaugarri hori ezbaian jarriko hemen, luze joko luke eta. Doktoreak mintzo daitezen. Ezkerreko “kapiletako  pentsalariek”, alegia. Alabaina, kontu bat, elizkoiek ahoratzen duten hostia kontsakratua legez, halaxe ezkerreko akolitoek erantsi behar dutena, eta da:  ezkerreko erakunde bat desegiten da, zuzen eta artez, Elizaren doktrina edo predikua “basamortuan” urtzen den gisan. Espiritu sainduaren grazia berberaz. Ez amen! Ez ezkerrean, bederen.

ETAren jerga –damua, sufrikarioa, sakrifizioa, zintzotasuna… –  katixima legez, elkarrizketaren estreinako lerroan ageri da: “Helburuak ez ditugu lortu, baina bidea ez dago itxita”, dio ETAren azken zuzendaritzak. Alegia, basamortuaren ostean, bideak segitzen du. Ez bide batean ez bietan jarrai ere. Alabaina, 60 urteko ibilbidearen ostean erakunde bat urtzen da ura basamortuan urtzen den legez, baita zuzendaritza urtu ere. Haluzinagarria gero. ETAren diskurtsoa berez sostengatu bazen bere historian, berez ahitu da, zuzen eta artez urtu ere. ETAren dialektika –bere hitzak– jaio zen garaiko statu quo-a apurtzeko balio izan zen, baina totemak bilakatu izan dira, berba tabuak bihurtu dira bere amaieran. Honatx azkena: “Ziklo bat amaitu da”. Hots, orain, ETAk horrela ebatzita, historiaren bilakabidearen zuzentzaileak, “ziklo berri bat hasten da”. Bai irakurle, badakit, ez nadin ez hain gaiztoa ez hain zozoa izan ere. Diskurtso hori  politikaren erretorikaren –erretolika bihurtzen den– partea da. ETAk ere berea behar zuen. Ados. Alta bada, errelatoa egin behar bada, izan gaitezen zintzo, haiek eta denok izan ere –hori bai utopia!–. Hau da, nire testu honek izan beza leku beste hamaika errelatoren artean. Beste bat, ez zuzenagoa ez zintzoagoa ere. ETArena legez.

ETAk dio ez dela “autismo politikoak” jota. Excusatio non petita, accusatio manifesta. Ez guztiz jota, baina inork bere desegiteko modua ez dela bere autismo politikoaren eraginez izan –irakurri liburua, eta zuk atera ondorioak irakurle–, ETAren beraren historia ukatzea da. ETAren fenomeno politikoaren “garaile” jalgi zen erakundeak desegitea ebatzi duena (hainbat ETAren artean Bietan jarrai  lemaz segitu zuena) Zuzendaritza Batzordea bezala mintzo da, alabaina, Zuzendaritza Zabaleko kideen iritzia jaso ondoren. Hostiak irenstea tira, baina errotarriko tamainako hostiak berek goratzen duten herriari irentsaraztea ere… Aski eta sobera, txo! Bego hori ere.

ETAk dioenez, “ETA herritik sortu zen, eta orain herrian urtuko da”. Herritik sortu zela dudarik ez dago, herrian urtuko dela sinestea zaila duzu baina, edo zailagoa behintzat. ETA herritik sortu zen, eta bere buruaren “gatibu” amaitu da –ez bakarrik haren ondoriozko herritar eta kide asko preso daudelako–. ETA preso amaitu da, bere egituraren preso aritu baita azken –bi, hiru, lau..?– hamarkadetan. ETAren diskurtsoa kontraesankorra da berez. Bere izaera militarraz galdeturik, tematzen da bere izaera politikoa “frogatzen”. Eta hara non (20. orrialdean) “garaipen militarra aspaldi jo genuen ezinezkotzat”, diote. Bego, estrategiaz jardun beharko genuke, luzaz jardun ere. Bitxia edo irrigarria. ETAren historian garaipen militarraren aukera inoiz izan ote zen? “Harto dudoso”. Balizko aukera izan zen garai hartako etakideen hizkuntza erabiliz. Tira, egun mintzo direnak ez ziren orduan jaioak, horren frogarik ez daukat, baina bakoitzak bere fedea du, edo behar du.

“Zintzotasun osoz esan behar dugu…”, horra  ETAren beste esaldi totemiko bat. Behin eta berriro errepikatzen dena, katixima nola. “Utopia  ideologikoki funtsezko gauza bat da”, diote ere. Iraultzaileok dialektika bat sortu behar omen dugu, gure utopiak dioenaren eta zentralitate (zein ote zentraltasuna?) horrek markatzen duenaren artean. Zintzotasuna, hots, etika. Utopia, hots, altruismoak ematen duen lizentzia. Nahiz eta utopiaren helburuek “munstroa” bilakatu zaitzaketen. Bai horixe! ETAren azken zuzendaritzari “errealismoa” nagusitu zaio eta errelatoa egiten hasi behar dugun/duen/den garai honetan, hasia da ETAren historiako “hutsak” azaltzen edo haren “morala” zuritzen. Hori bai, Totum revolutum baten ariora, amalgaman. Erran nahi baita,  bere gain hartu gabeko atentatuak onartzen –Madrilgo Calle Correoko Rolando Kafetegiakoa, 1981ean hiru hildako eragin zituen Tolosako ekintza (152. orrialdea), edota bere historian desagertuen gaineko azalpenak ematen, beste pasadizo zenbait tarteko–. Onartu bai, baina ageri denez, “eurak ez zeuden orduan erakundean”. Dena dela ere, Politburu-ko azken bulegari horiek hemerotekara jo dute –ETAk berea utzi duela pentsu dut– eta zintzoki bete dute beren lana.

ETA kontraesan bat da estricto sensu. Aldian aldiko “bulegariak” –aldian aldiko zuzendaritzak– ETAren estrategia logika politiko baten ondorioa izan dela  “frogatzen” saiatzen dira, fedeak ematen duen “indarraz” saiatu ere. Hona axioma bat: ekintza armatua berez esplikatzen da, edo ez da esplikatzen. Hamaika agiri –hamaika diskurtso edo erretorika– erabilita ere, ez bada berez esplikatzen, politikoki “okerra da ekintza”. Melitón Manzanas eta Carrero Blancoren hilketak, horren adibidea izan dira ETAren historian, besteak beste. Adibiderako ere, beste muturrean, Hipercorreko atentatua –“sufrimenduaren soziabilizazioa”– edo Miguel-Angel Blancoren hilketa ez dira “esplikatzen” hamaika agiri idatzita ere. Arren ez ezazue –azken zuzendaritzako kide horiek– zuen burmuina estutu esplikatzen.
Bere buruaren jabe ez izateak –“edozein” militantek bere kabuz erabakitzeak, alegia– ekarri izan du/zuen ETAren estrategia politikoaren galbidea. Mintzo nadin argi: ETAk Espainiako Estatua “soken kontra” jarri nahi izan zuen Miguel-Angel Blancoren bizia euskal presoen askatasunaren truk, 48 ordutan. Esplikatzerik, otoi!? Utopiak zoro bihur gaitzake gero! Adibiderako hori ere.

Jaime Mayor Orejaren hitzak gogoan: “ETA mata pero no miente”. Eta hara, baita etsaiaren hitzak sinetsi ere, totemak horiek ere. Zure jarduera zuritzeko balio badute: Ongi etorri! Alegia –demagun “sufrimenduaren soziabilizazioa” terminoa etsaiak asmatua dela, baina nork jarri du praktikan?– . Funtsean, “sufrimenduaren soziabilizazioa” eta “terrorismoa” hitz kidekoak dira. Hitzak ez du ETA ezaugarritu izan, Ekintzak baizik. Ekintzak eman dizkio taxua eta izaera. Egiari zor, nork berea. Adibiderako honako hauxe ere: Loiolako elkarrizketen ondoriozko ETAren su-etena, ETAk berak bertan behera utzi zuen zanpez, kode etiko iraultzailea hautsiz. Hitza janez. Liburuan ez dira horretaz mintzo.

Estrategiak estrategia, ETAri zuzen ulertzera, hala dio: “Gure herriaren askatasuna soilik herriak nahi badu etorriko da. Baina, guk ez dugu zalantzarik: etorriko da”. Euskal Estatuaren egitura bidez etorriko ere, ETAk berak dioenez. Aitor diezaiegun euren “aginte” makila edo “zuzentze” ahalmena. Izan ere, baliteke, ETAren egiturak desegin ondoren, errazagoa erdiestea herri honen balizko askapena. Haatik, Hendaian bizi naiz, eta egin ezazue bisita bertara. Tira, Hendaiara, Atharratzera, Fiterora edo Enkarterrietara. Agian, ez gara “Herri” berean bizi. Diotenez, “gu ez gara herriaren salbatzailea kontsideratu”. Haatik ere, Telesforo Monzon parafraseatuz –harekiko errespetuz, bakoitza bere garaiko semea da edota alaba baita– “Irabaziko dugu”, diote etakide horiek. Zuzenketa bat, Monzonek “Irabazi dugu” idatzi zuen, baita zergatik ez “Irabaziko dugu” azaldu zuen ere.

Anaia Artea gogoan, talde haren ezinbesteko lana gogoan, “anaia” ziren, artean “arreba”-k ez zuen tokirik eta orduko mintzamoldean. Hala ere, solaskide horiek diotenez –barka irakurle hori, galdu dut pasartearen orrialdea, nirea ere totum revolutum bat dukezu, agidanez– ETAk emakumearen emantzipazioaren aldeko borroka  sustatu zuen bere sorreratik.  Bego. Gizakia –jendea edo pertsona– animalia politikoa da, bistan da, baina animalia psikotikoa ere bada, eta bere gezurrak sinesten ditu, bera ohartu gabe.

ETAren erakunde klandestinoaren “garaipena” irautea izan da. Horixe omen lorpena. Edo hori da nik ondorioztatzen dudana: “Zuzendaritza izateak ez du elite modukorik sortu erakundearen barruan”. Eliteek ez dute “herria” delakoaren askatasun egarria asetzen, baina eliterik gabeko erakundeek ere ez. Eta halaxe ETAk ere. Maximalista dela nire aburua? Nork berea. Etorkizunari begira, nork bere juzkua  –ETA ez dago, baina haren ondorengoak bai, eta horietako asko (ehunka preso eta iheslari “legez at” edo sasitan) “basamortuan”. Tira, ez etsi, basamortuaren ostean Agindutako Lurra edo Promised Land.

Post Scpritum:  Horra nire iritzia. Ez da iritzi ez aburu absoluturik. Alta, ukaezina da 60 urteko fenomenoaren ondoren geratu den eremua latza dela. ETA urtu da, eta izan dadin basamortua arrosatzen lagundu alderat. Hala berean, ez nadin sinesbera edota inozo agertu ere. Kontzientea naiz norenak diren basamortuan mugitzen diren gailuak, zein diren eremu bero eta laiotz  horretan agintzen dutenak. Zein den euren legea. Jakitun naiz, zintzotasun osoz jardun –edo horrela uste– arren, basamortuko ehizaki bihurtu naitekeela. Sistemak, edozein sistemak berez, pizti bihur zaitzakeela.

Euskaldunon historia betikotzen duen istorio narrasa

2018-08-16  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

“Patria-k euskaldunon Aberria ondu du”.

Patria
Fernando Aramburu
Tusquets argitaletxea (Andanzas bilduma)

Euskaldunon historia betikotzen duen istorio narrasa

Aitzin-solasa

Euskal literaturaren arizalea naiz, aritua, ez aditua. Espainol literaturan, berriz, ez aritua ez aditua. Fernando Aramburu idazle donostiarraren Patria eleberria irakurri berria naiz. Lankideei gaztigatu nienenean, “ufako”-ren bat edo beste sentitu nuen saman. Ez da lehen aldia. Duela hamabost bat urte, Jon Juaristiren El bucle melancolico irakurri nuenean (Historias de nacionalistas vascos), euskal idazle batek baino gehiagok “Mikel, denbora galtzen ari zara”, esan zidan. Irakurri eta Irunero aldizkarian egin nion iruzkina (Irungo Liburutegiko artxibo-liburutegian dago). Hona, harenaz gorde dudan pare bat aburu: bat, Jon Juaristiren prosa zoragarria da (espainolez, noski. Euskaraz –euskaraduna da– hala idatziko balu…). Bi, Jon Juaristi historias  de nacionalistas españoles-ek bizi dute, baita euren kiribil melankoliakoetan harrapatua bizi ere. Bego hor.

Sarrera

Fernando Aranbururen Patria dut hizpide orain. Nobelak 125 atal ditu, atal motzak. 646 orrialde du eleberritzarrak. Nik ordea, bi partetan irakurri dut. Erdia irakurritakoan, lur jota nengoen. Arrazoiak, bi. Eleberritzarra ez ezik, eleberri txarra baita. Nork bere gustua. Bi: Aramburuk kontatzen duen hainbat pasarte –fikzioa izanagatik edo, edo horregatik beragatik– ez dira irrealak, eta berauek bizi izan ditudanez, hainbat unetan, gogogabetu ninduten. Egiari zor, horra nirea.

Udan irakurri dut bigarren partea. Gogogabetutasuna berriturik,  gogogabetuta izan ezik, gogaitua ere amaitu dut. Arrazoiak  eta sentipenak honako hauexek.

Iragana narratzea, memoria narrastea da

Patria inondik ere, euskal abertzale eta nazionalisten inguruko istorio bat da. Zehatzago, ETAren eta ezker abertzalearen ingurukoa. Azken 30 urteotako errealitatean funtsatua eta eraikia. Alabaina, ene gardiz, narrasa da. Izan ere, historiako pasarte eta pertsonen inguruan txertatutako pertsonaiez osatuta –etakideak, euren senideak, lagunak eta ingurukoak–. Historia ote? Istorioa? Hona, hil berri den etakide ohi batek errana: “Iragana narratzea, memoria narrastea da”. Ados egon naiteke, oso ados, edo batere ez. Edo partean. Erranak badu funtsa, edonola ere.

Patria, Best-seller da honezkero, Espainiako elite zein herri xehearentzat berariaz idatzitako euskal gatazkaren errelatoa da. PPko kide eta Espainiako presidente ohi Mariano Rajoyk esan zuen moduan nobela hau “ficción real” da, “distingue el bien del mal”. Rajoy frankista demokratizatuaren hitzetan “irakurri beharrekoa”.

“Euskal gatazka” delakoa gaiztoen eta ongileren arteko arazoa bezala ebatzi nahi izatea, espainiarren historia berretsi nahi izatea da, betiko historia betikotzea. Halaxe egiten du Aramburuk bere Patria-n. Gaizkia bereizten du onetik, eta hori egiteko “azaleko” pertsonaiak eraiki ditu idazleak: buruarinak, ergelak gehienak, gaiztoak ere bai, batzuk, ez denak, noski. Errealak, berriz, ETAk hildako Gregorio Ordoñez, Miguel-Angel Blanco, Manuel Zamarreño, besteak beste, onak dira. Nola ukatu, ezta? Biktimaren izaerak ongile bihurtzen du pertsona, horratx ondorioa.

Liburuak, nahita edo nahi gabe, hainbat xede betetzen du. Espainiarren historian –euskaldunon  historia berrian “terrorismoa” nola– beti praktikatu den torturaren homologazioa, baita demokrazian ere. Espainiar herritarrek –xedeak eta xumeak, alegia, besteek bazekiten eta– orain badakite tortura aplikatu dela ETAren aurka. Beharrezkoa, noski. Nola geldiarazi bestela gaizkiaren oldea? Bejondeizula Aramburu jauna, baita Rajoy eta haren kordakoei ere. Iraganeko erregimen frankistaren sokak tenkatua segitzen du, alajaina.

Patria-k euskaldunon Aberria “ondu” du

Demagun ETA terrorismoa praktikatu duela, “ontzat” eman dezagun hori ere. Horrek ukatzen al du arazo politikoa. Ez dut uste, ezta euskal herritarren gehiengoak ere. Bada, Patria-k bai. Eta ondorioz, espainiar herritarrak ere horrela pentsatzera “gonbidatu” ere. Boterearen zerbitzuan ari den idazlearen rola ederto bete du Aramburuk. Euskal herritarra bera ere, hara. Ez da kasualitatea, prebendak jaso ditu honezkero.

Prebendak diot, Espainiako Eliza eta Estatuarenak, prefosta. Serapio  euskal apaizaren bidez eraikitako pertsonaiak espainiar eliza ofizialaren “bedeinkazio” guztiak jaso ditu. Patria nobelak euskaldunon Aberria “ondu” du. Aramburuk, pentsu dut, ezagutu ditu beste euskal apaiz batzuk ere, horietako batzuk, gorriak! Bazeukan horiengan inspiratzea. Adibideko bat baino ez da. Bego hor!

Arambururen sinbologia chabacanoa da, espainiarren izaera picarescoa-ren irudikoa –ez espaniar nobela picaresca-ren ildokoa, tamalez–. Niretzat Patria baldarra da, trauskila, zakarra, arrunta, oiesa… El Txato. Horra hor nobelako alias. Bakarra. Txato euskalduna. Jatorra. Langilea. Enpresaria bilakatua. Aurrerazalea…. Baina ingurukoen bekaizkeriak akabatua. ETAk akabatua funtsean. Hura eta haren inguruko pertsonaiak, euskaldun trogloditak dira. Hona beste jaidura zenbait, adibideak hauek ere. Nobelagile honen euskal pertsonaia hauek  –XVIII. edota XIX. mendekoak, Arambururen aitona-mona eta gurasoen jitekoak, nonbait– diruarekiko duten morrontzak durduzatu nau. Nobela “costumbrista” da. Euskal jendarteak ez du homosexualitatea onartzen, hara! Ezker abertzaleak osatzen duen jendartea ezberdina al da, bada, gainerakotik? Euskal nazionalismoa retrogradoa da: Vade retro satana! Espainol nazionalismoa ez, aixkide!

Patria-k Umbral Saria jaso du. Francisco Umbral amiñi baino ez dut irakurri. Tira, agian, oxala, Fernando Aramburuk haren prosa alkantzatuko du egunen batean. Nobelako hizkuntza hala nola modismoak, imajinaziorik gabekoak izateaz beste –beti badago distiraren bat edo beste, bistan da, zabarkeria nabari uzten duena– ekarpenik literario ote dira? Hori bada egungo espainiar literaturaren goia. Bada hortxe Espainia. Oker banaiz, adituek esan dezaten.

Patria-ri buruz idazteak luze eta asco-rako ematen du –asco eta asko, sinonimoak kasuon–, luzea baita nobela. Luzea baita espainiarren historia, eta are luzeagoa euskaldunona. Patria-ko historiaren eta istorioaren tramaz luzez idatz nezake ere. Funtsean, egungo telesailen ildoan eraikia baita, azaleko pertsonaiaren nortasunek osatuta. Euskaldunon historia betikotzen duen istorio sinplea eta narrasa.

Azkenik, Alfonso Etxegarairen La guerra del 58 liburuko prologoan Joseba Sarrionandiak dioenez, “Me parece que ‘Cal viva’ de José Amedo, por ejemplo, es más verídico, desgraciadamente, que esa falsificación sistemática de la realidad que Fernando Aranburu propone en ‘Patria’”.

Adibiderako hori ere.

Quebec eta Montreal hiriak, eta haien aldiriak hamairu iruditan

2018-08-08  //  (C)politika, Artea, Erlijioa  //  Iruzkinik ez

Sain-Pauleko-Badia. Charles Voix eskualdea.

Ur-jauzia Quebecen aldirietan.

Sinagoga Quebecen.

San-Lorenzo itsas-adarra.

Quebectarren-ONGI ETORRIA ostatu batean.

Quebeceko Zitadela.

Quebeceko Parlamentua.

Quebec aldiria. Eliza-Katolikoa.

Montrealeko panonamika, Mont-Royal muinotik.

Montrealeko Saint-Joseph Eliza.

Montreal hiria.

Charles Voix eskualdeko uharteko Errota.

Parlamentuko Presidentzia mahaiaren gainean Gurutzea dago.

Quebecen: Quebec hiriburuaz eta Montrealez inpresio sorta

2018-08-07  //  (C)politika, Erlijioa, Historia  //  Iruzkinik ez

Eliza Katolikoaren ezaugarria gailen da Quebeceko Parlamentuan.

Euskal Herritik kanpo egon gara opor garaian, Kanadako Quebecen bi astez. Hainbat bururapen heldu ohi zaizkit horrelako bidaien abiaburuan.
Honatx horietako bi, lehena nazio supremazisteetako hiritarrei entzuna: “Nazionalismoa bidaiatzen sendatzen da”. Bigarrena, nirea: “Gaurko turistak iraganeko konkistatzaileen ondorengoak –edota haien jarraitzaileak – gara”.

Beste herrialdetara bidaiak beraiei buruzko dugun ezagutza apurra emendatzeko baliagarriak izaten zaizkit. Ipar Ameriketako Kanada Estatuko Quebecen probintzia egon ostean, hauxe inpresio sorta:

– Quebectarrak adeitsuak dira, gehienak frankofonoak, harremanetan zuzenak –komunikatzean itzuli-mitzuli inguru bakoak , alegia–. Atseginak dira eta ironia darabilte bat-bateko harremanetan. Hizkuntzari dagokionez, frantziarren nagusitasuna jasan ohi dute. Hartara, haiekin frantsesez mintzatzean ez duzu frantziarren nagusikeria edo irmokeria jasan behar.

– Frantziako eta Britainiar Handiko kolonialismoaren ondorengoak dira, besteak beste. Kanada Britainiar Commonwealtheko estatu-kidea da, Britainiar Inperioaren menpeko lurralde ohia. Oraindik ere, Britainiar Handiko Élisabeth II. Erregina da buru gorena.

– Iparamerikarrak diren aldetik, estatubatuarrekin antzekotasuna badute, haatik, estatuaren eta herritarren inguruko segurtasunak harritu nau. Karriketan ez duzu baitezpadako segurtasunik eza sentitzen, ez gure hirietan baino gutxiago bederen.

– Adibiderako, Quebec hiriburuko Zitadelan egon ginen bisitan. Bertan du bigarren egoitza Kanadako Gobernatzaile Nagusi Julie Payettek. Zitadela gotor militarra da gaur egun, alabaina, barruraino sartu ginen lasaitasunez. Quebeceko Parlamentuan ere egon ginen, eta berdin han ere.

– Kanada eta Quebec Mendebaldeko kultura demokratikoaren ondorengoa dira, beren baloreak eta gabeziak dituzte. Norberak neurtuko ditu munduko egungo demokrazia kontserbatzaile eta liberalaren baloreak, alabaina, haren gabeziak neronek azpimarratuko ditut:

* Demokrazia da, beraz, parlamentua eta lehen ministroa ditu, alta bada,  demokrazia kontrolatua da, historiaren bilakabide ekonomiko politikoaren menpekoa. Britainiar Handiko Élisabeth II. Erreginak izendatutako Julie Payette, Philippe Couillard lehen ministroaren gainean dago.

* Eliza Katolikok agindu du historian, agindu duenez. Horren lekuko, dauden eliza pila. Baita horren lekuko izan ere,  Quebeceko Parlamentuko Ganbaran, presidentetza mahiaren gainean dagoen Gurutzea. Estatu laiko izanda ere, Eliza Katolikoaren ezaugarria gailentzen da. Gurutzea politikarien polemika iturria da, eta bozketak bozketa, presente dago eta dirau.

* Quebeceko Parlamentua ederra da, eta berau hobetzeko lanetan ari dira. Quebeceko historiaren lekukoa da. Alabaina, Quebeceko historia 1534an, Jacques Cartier Frantziako esploratzailearekin hasi zen, eta 1608an, Quebec hiria sortzaile Samuel Champlain-ekin finkatu. Hau da, bertan ziren lehen biztanleak, huron tribukoak besteak beste, ez dira Parlamentuan ageri inondik ere.

* Bisita gidariak, off the record adierazi zigunez, hutsune hori quebectarren gabezia da. Parlamentua berritzearekin batera, gela bat irekiko dute “aurre-historia” azaltzeko. Beste kontu bat, Parlamentuko hainbat gelatan diputatuen agerraldi historikoak jasota daude. Kurioski, quebectarrek beren independentzia lortzeko modu demokratikoan egindako erreferendumen inguruan ez da bat bera ere jasotzen.

* Quebectarrek 1995eko urriaren 30ean egin zuten bigarren eta azken erreferenduma. Independentistek oso alde txikiaz galdu zuten, botoen % 49,4 haien aldekoa izan zen,% 50,6, aurkakoa. Alderdi Quebectarra ez da une onenean gaur egun, bai ordea, Alderdi Liberala.

* Azkenik, Montreal, hiri handiena eta egungo kulturaren erreferentea, munduko herri eta kulturen melting pot delakoa da. Gu Outremont auzoan, egon gara, judutar ortodoxoen komunitatea oso deigarria da. Paradoxikoki, bertan bizi den alabak Stephen King idazle iparramerikarraren Écriture liburua eskuratu zidan. Autobiografia horretan, hasieran hauxe zioen idazleak: “Ni sortu nintzen munduan, nerabea garaian, ene osabari hauxe entzuten nioen sarri, ‘mundua, AEBak barne, judutarrek gobernatuta dago…’.