Zizka-mizkak

2012-04-12  //  Euskara, Hizkuntzak  //  5 iruzkin

Soziolinguistika ikerketak: azterketak

Apirilak 11.

Albisteak Euskadi Irratian.

– “… Elena Arzak izendatu dute munduko sukaldari onena…”.

Elena Arzak-en hitzak:

– “…estoy muy contenta y emocionada, este premio es el trabajo de todo el equipo…”

Segidan…

Juan Mari Arzak aitak:

– “Ez daukat hitzik, zoraturik nago. Munduko sukaldari onena, eta gainera euskalduna… (sic)”.

Emaitzak: hotz, hots, hotz, hots

P. S.: Elena Arzak, 2012 Premio Veuve Cliquot a la Mejor Chef Femenina del Mundo.

Euskaldun osoaren paradigma(k)

2012-03-30  //  Euskara  //  2 iruzkin

José María Sánchez Carrión "Txepetx"

Euskara, euskararen gaia, euskaraz bizi nahi dugunon gaia da, gai arrunta, egunerokoa, euskaldunok “normalak” ez garen seinalea.

Gurean, ARGIAn, Onintza Irureta lankideak hurbiletik segitzen eta ezagutzen du euskararen gaia. Hartara, haren saila eta jorra adi-adi jarraitzea gomendatzen dizuet.

Aldian-aldian, hala berean, Dabid Anaut edota Iñaki Martinez de Luna iritzi saileko kolaboratzaileek ederki laguntzen digute euskararen jorran. Biak ala biak gertukoak ditugulako aipatu ditut. Ez dira bakarrak gurean. Jon Sarasuaren aburuak ere, berbarako, besteak beste, kausitu ditzakegu euskararen baratzeko gure sail oparoetan.

Oraindik orain, Normalkuntzaren ARGI-itzalak artikulu interesgarria idatzi du Iñaki Martinez de Luna soziologo eta hizkuntzalariak. Artikulu horrek ez ezik, berak gurean idatzitako guztiek merezi dute.

Hona azken artikulu horren pasarte bat:

“Inkesta horren emaitzetatik harago badaude konpondu edo bir-bideratu beharreko beste alderdi batzuk ere euskararen eremuan. Horietako bat, euskaldunok pairatzen dugun bortizkeria sinbolikoa; alegia, inkontzienteki barneratu dugun erdal munduarekiko mendekotasuna. Adibideak, non-nahi: erdaldun (edo ia-euskaldun) bakar baten aurrean solaskide guztiek erdaraz jardutea…”

Bat nator Iñakirekin, eta hauxe gehituko dut gainera (esan gabe doa, ziur aski bere hausnarketetan jasoa du aldez edo moldez nik segidan idatziko dudana):

Alegia, José María Sánchez Carrión Txepetx buruan, euskaldun osoa izatearen nahia eta beharra ezinbestekoa dugu euskara biziko bada, euskaraz biziko bagara.

Euskal Herria, euskalgintza eta euskalduntasuna orobat ez da ulertzen euskaldun berririk gabe. Denok gara, neurri batean edo bestean, euskaldun berri. Denok ez gara baina euskaldun oso.

Esan dezadan, nire aburuz, zer den euskaldun oso izatea, enkaxka ere. Hots, euskaldun oso da nork bere izatea, oso-osorik, edozein dela esparrua edo gaia, euskaraz bizi izatea. Modu guztizko edo bikainean izan barik ere, euskaldun oso bizi izatea.

Harira. Iñakik aipatutako adibidea erabili ohi dugu euskaldunok. Hau da, zazpi euskaldun (oso?) euskaraz ari gara, eta aski da erdaldun bat taldera biltzea, erdara nagusitzeko.

Hori baina, bekan gertatzen da. Alegia, zortzi euskaldun osok gehi erdaldun batek topo egiten dutenean, neronek nekez –eta bekan– ikusi dut erdara nagusitzen. Nire ustez, zazpi euskaldun horiek euskaldun oso ez direlako nagusitzen da erdara. Hots, ordura arte euskaldun osoaren –euskal izanaren eta nortasunaren multzo nagusiaren– indar korrelazioak atxiki du euskara gailen. Zazpi euskaldun horiek denak ez dira guztiz eroso ordea. Bat, gutxienez, erosoago ariko litzateke erdaraz. Areago, bigarren bat, edo hirugarren bat ere, mailaz maila, ez daude horren deseroso, baina aukeran, beraiek ere –nor izateko– erdaraz erosoago leudeke.

Aurreko hau guztia adibide bizi batekin adieraziko dut:

Lagunen arteko afaria da zioa edota gunea: bost bikoteetatik lau euskaldun dira (horien euskaldun osoaren izaera ezberdina da, arestian aipatu bezala) eta bat erdalduna. Inoiz edo behin, gertatzen da, azken hau, bikote erdalduna, berandu etortzea. Bikote erdalduna iritsi bitartean, euskaraz jardun dugu, euskararen indar korrelazioak hala “ezarria”.

Hots, berandu iritsi den bikote erdaldunak (30 minutu inguru, demagun) euskaldun oso direnak egoera ez eroso batetik “salbatu” ditu. Hots, afaria ez litzateke berdina, ezta unea bera ere –demagun mahai-inguruak bost ordu irauten duela– bikote erdalduna agertu ez balitz.

Afarian bildutako pertsonok ez gara berdinak euskaraz edo erdaraz jardunez gero. Gure izaera ez da bera hizkuntza batean edo bestean, ezta bizi dugun afari-unea ere. Lagunen aurpegietan edota jarreretan nabari izaten da hori. Areago, askok (batzuk euskaldun oso izanda ere) erdaldun salbatzailea behar du, nahi(ago) du erdaldun erreskatatzailea agertzea.

Afaria euskaraz osorik izanez gero, nekeza da solasaldia, nekezagoa da afaria.

Euskaldun osoaren paradigma(k).

P. D.: Hori anabasa. Nire gogoeta, hots. Besterik gabe, euskararen gaia soziologiaz harago doala gogoratzeko idatzi dut. José María Sánchez Carrión-ek, Txepetxek, sortu zuen hololinguistika eremua gogoratzeko. Euskararen gaia eta egoera ulertzeko, soziologia, psikologia eta etika biltzen dituen hololinguistika berebizikoa eremua dela esateko.

Azken komunioa (Pour sa femme)

2012-03-15  //  Musika  //  Iruzkinik ez

Xabier Lete zuzenean / Azken kontzertua. Errenteria 1999-IX-25. Diskoetxea: A&M Kultur Promotora. CD-Bikoitza. Musikariak: Xabier Lete. Pascal Gaigne (gitarrak). Txema Carces (baxua). Pello Ramirez (txeloa). Joxan Goikoetxea (akordeoia) Karlos Gimenez (pianoa).

Xabier Leteren Azken kontzertua bere azkeneko komunio handia izan zelakoan nago. Errenterian gauzatua, bi partetan emana, bi CDtan jasoa heldu zaigu. Hari baten bila ibili naiz komunio gogoangarri haren oihartzunak zabaldu eta partekatzeko. Aitortu dezadan hasteko eta behin: musikan neofito naiz, beraz, nire hari musikala ahul samarra dukezu.

Goraipatu ditzadan hasmentan bost musikariak, euren soken eta teklen doinu trebe-ausart-herabeak goratu ere. Bostekoaren musika-noten uztarketak aho zabalik uzten nau. Bat-bederaren emana apartekoa begitandu zait, eta guztiena, batera, sotiltasunaren emaria. Hainbesteraino liluratu nau emaitzak, ezen, kantak estudioan moldatuak ote ziren pentsarazi zidala une batez. Hots, musikariek berek pasarte zenbait berriz ere joak zirela eta egungo teknikarien eskutik kantak berrosatuak ote ziren. Koitadu halakoa! Ez andereak, ez jaunak, kontzertuan jotako notak entzun ziren legez ditugu entzungarri. Pascal Gaigneren notak magistralak dira, Joxan Goikoetxearen eta Pello Ramirezen notetan eztiki kulunkatzen zara aldi berean. Txema Carcesen baxua presente dago betiere, nabarmendu barik baina.

Karlos Gimenezen nota(k) ezin nabarmendu gabe aipatu, ordea: bikaina. Xabier Leteren inoizko grabazioa duzu Azkenekoa, Leteren hitzak eta Gimenezen musika moldaketak –hainbat kantaren konposaketa, barne– berezko nortasunaz uztartu dituena. Bi CDtan, emanaldia 11 + 10 musika piezaz gorpuztua dago, hitzak eta doinuak mihisetan harilkatuak geratu dira behin betiko; autorearen 20 predikuz edo aitzinsolasez apaindua. Xabier Letek ez zuen, bizirik zegoela, Azkeneko hau argitara eman nahi. Emaitza heriorena ere bada modu batez, ezin heriotza eta bizitza bereizi poeta honenganako gure irudimenean.

Pertsonok barne eta kanpo bizipenek osatuta gaude, eta kantuotan halaxe ageri ere oiartzuarraren izaera: Biographia, Malkoak euri balira, Agian, Zuk badiozu, Jardin bat zuretzat, Xalbadorren heriotzean, Ni naiz, Nafarroa, arragoa… eta Lizardi! kantetan dautza bere baitatik baitarako hitzak. Bere barnetik haragoko oihartzunak berriz, Habana, Txile, Katalunia, Paris, Pio Baroja, George Brassens eta Jacques Brelengan aurkituko dituzu.

Pentsa dezakezu betiko kantak daudela bilduman. Eta halaxe dituzu. Alabaina, emaria iturri zaharretik heldu den ur berritua duzu. Xabier Leteren izatearen elikagai zaharrak, solasek eta kantek utzitako irudi hilezinak: gorputz eta zuhaitz baten tristura eta pozaren abarrak. Oiartzungo poeta-kantariak azkeneko arnasekin ordaindu nahi izan zizkigun antzinako zorrak.

P. S. :  Azken komunioa (Pour sa femme) ipini diot orri honi izenburu. Argiako 2316 zenbakiko Abarrak delakoan doan testua da.

Pour ma femme edo Lourdesen alde!

Ezin paperaren mugetan dena idatzi, eta orri mugagabe honetan ere, laburrean hobe.

Pare bat eranskin testuari, beraz:
1. Disko honek hainbat kantu inedito biltzen du. Jacques Brel-en urrezko seiko kanta sorta. Poeta-kantariak diskoan grabatu gabe utzi zituen kantetako batzuk dira. Bera zendu ostean, idazki bat zuzendu nion eta amaieran hauxe adierazi:

– Barkatu, baina ez dizut barkatzen Jacques Brel-en kantuak zure ahots “kaskarrean” grabatu gabe –argitara eman gabe– partitu izana.
Xabier Lete partitu zen baina, ez digu huts egin –niri ez dit huts egin behintzat–. Bihoazkio nire eskerrak lan postumo honengatik, nire “barkamena” barne.

2. Brel-en kanten artean Les timides dago, Letek Lotsatiak izenez emana. Azken kontzertu hartan Jardin bat zuretzat eskaini zion bere emazteari, Lourdes Iriondorentzat berariaz konposatua kanta, beraz. Kanta hau, gaur egun ezagutua eta preziatua bada ere, orduan ineditoa ere zen. Lotsatia zen Xabier Lete. Euskaraz ez zen ausartu esaten, eta kanta frantsesez (Pour ma femme) eta ingelesez (For my wife) eskaini zion bere emazteari.

Neroni kantaldian nengoen, eta handik bi egunetara Pour ma femme izenburuko iruzkina idatzi nuen kontzertuaren kariaz.

Lan eskaera zen. Eta, halabeharrez, gaztelaniaz idatzi nuen.

Bizitza paradoxa sorta da! Baita horien gogorapen sorta ere!

Kanta, kontzertua eta diskoa Lourdesen alde! legez gogora ditzagun, baita Lourdesi esker ere!

Joxemartin Bengolain-en oroimenez

2012-03-02  //  (E)gizartea  //  Iruzkinik ez

Txomenarena Parkea: Joxemartin-en oroimenez

Iragan otsailaren 28an zendu zen eta atzo (martxoaren 1ean) agurtu zuten herriko lagunek: Idiazabalen, Joxemartinen jaioterrian. Izalen, bertakoen hizkeran.

John Lennon-en Imagine kantaren doinuetan (The Beatles zeukan gustuko Joxemartinek) hasi eta bukatu zen ekitaldia.
Artean, lagunen hitzek, doinuek, kantek, bertsoek eta aurreskuak goretsi zuten Joxemartin izan zena.

Ekitaldia xumea bezain hunkigarria –eta adierazgarria– izan zen, Txomenarena parkean. Laikoa. Gure mundua aldatzen ari den seinale. Guretako edonork hartuko luke berarentzat tankerako agurra.

Koadrilak eta lagunarteak estimatu duten seinale hori ere.

Hitzak hitz, luzetsi gabe, horra Iñaki Murua gabiriarrak Joxemartinen oroimenez ekitaldian abestutako bertsoak:

Joxemartin Bengolain Etxeberriaren oroiminez

San Inazio auzoan
Iturraldeko goxoan
bizia edaten ikasi huen
amaren altzoan,
jolas haurtzaro osoan
zelaia ez bazen basoan
natura ta hi, hi ta natura
elkarren pausoan. (berriz)

Bi pausotara mutila
labe goriko opila
eskerrak babes eta abaro
hor huen koadrila,
herri mina hain hurbila
bihotzak atximur pila
mundurik mundu hor joan hintzen
haize berri bila. (berriz)

Amets askotatik bueltan
haize(-he)goak besoetan
hartuta jarri hire biziko
maittearenetan
liluraren ordainetan
kimu berriak loretan
hire gogoa orain bizi duk
euren bihotzetan. (berriz)

Sortzetik lurraren fruitu
berriro berekin batu
hik bezala guk hori diagu
azkenean patu!
Berriz lurrean ernatu
Udaberrian loratu
Begiak dizdiz hi ikusi nahiz
Baietz gerturatu. (berriz)

Aske haiz lagun, zintzo, fin
hire gogoa behinik behin
soinaren mugen trabarik gabe
hegaldiai ekin.
Beti arte Joxe Martin
txoko bat duala jakin
hire herrian, hire lurrean
hire maiteekin! (berriz)

Doinua: Mendian gora haritza.

*   *   *

P. S.: Neronek joan deneko hamabost urteetan ezagutu dut Joxemartin. Ane eta Jon seme-alaben mundu aldiaz geroztik. Aldian aldian ikusi dugu elkar Joxemartinekin, irakaskuntza jarduera tarteko: Myriam haren bikoteak, eta honen lanbide kideek –Ana, Jaione, Marijo, Mari Carmen eta nire hurbileko Anak– osatutako irakasle lagun koadrilaren artean.

Myriam, Ane eta Jon, laster arte!

Johañe Pitrau (1929-1975)

2012-02-29  //  (C)politika, (E)gizartea, Ekonomia  //  Iruzkinik ez

Atharratzeko Johañe Pitrau

Lan eskerga –eta eskergarria– egin du Pello Zubiriak otsaileko Larrun (162.) pentsamendu aldizkaria osatzeko. Emaitza ikusirik, “Prefosta, Johañe Pitrau laboraria süjeta izaki, ezinbertzean” pentsatu dute hirurogei eta laurogei urte arteko laborari zuberotarrek. Zuberotarrek eta Iparraldeko laborariek orobat, baita, oro har, hauen etxeko segida hartu zuten seme-alabek ere. (gehiago…)

Aremix –gure katua– gogoan!

2012-02-25  //  Sailkatugabeak  //  Iruzkinik ez

Aremix

“Otsaila firili faraila” dio esaerak. Hilabete kaskarina eta zoroa dugu otsaila. Nik txorien lehen kantuak sentitu ditut dagoeneko. Sentitu al dituzue zuek? Egun epelak sentitu ditut, baina, egun hotzak ez dira joan: hotzak eta hormak nozitzen ditugu oraindik ere. Istorio erreal baten kontari nator, etxeko supazterretik.

(gehiago…)

Claude Labat

2012-02-19  //  (D)kulturgintza  //  Iruzkinik ez

Claude Labat irakasle eta ikerlea

“Oraina da interesgarria, ez iragana, ez geroa ere”. Claude Labat irakasle eta mitologia ikerlearen maxima bat duzu. Argiako pertsonaia izan da asteon. Elkarrizketatuarekin izandako solasaldiak hamaika txatal ematen ditu –irudika dezagun publikatutako elkarrizketa jantzi baten antzera–, eta paperean moldatzean hainbat zati –eta ertz– moztu behar izaten ditugu.

Honatx, txatal puska horiekin pertsonaiari egindako beste soineko bat:

1. Iraganaz

“Eskolatze kaotikoa ukan nuenez, gogo berezia ukan nuen beste gisa batez erakusteko. Ene ibilbidean zailtasunak zituzten ikasleez –besteez baino are gehiago– interesatu naiz. Saiatu nintzen –beste lankideekin batera– urte osoa irauten zuten diziplina anitzak biltzen zituzten proiektuak lantzen.

Fisika-kimika eta arte plastikoak uztartzen saiatzen ginen, alde zientifikoak eta letrakoak –literatura bereziki– batera lantzen. Frantzian joera baita ikasgai denak zatitzeko: matematika, hizkuntzak (frantsesa, ingelesa, gaztelania, euskara…), zientziak… Dena zatika ematekoa.

Horiek biltzea, eta irakasten eta ikasten dugunari zentzu ematea izan zen gure nahia. Konparazione: Anton Abadiaren bizitza ezagutzera eman genuen –bere mendeurrena kari– Hendaiako Abadia eremuan; 14-15 urteko ikasleei ikasturte batez. Abadiak landu zituen diziplinak uztartu genituen: alde zientifikoa, literarioa, artearekikoak… Lurrari atxikiak beti ere”.

Ikaskuntzari begira kritikoa: Frantziako irakaskuntza drama da
“Ni kritikoa naiz irakaskuntzaren aitzinean, ikastea ez baita aski kulturaz jabetzeko. Frantziako irakaskuntza drama da, kultura desagertu da. Txikiei arteen historiaren irakaspena ematen zaie. Adibidez, ikasturtean margo bat ikusten erakusten zaie, baina ez egiten. Txikitatik egin behar da ordea, esperientziatik abiatu behar da. Egungo sisteman margolariak ateratzen dira, baina merkaturako, ekoizteko… Estatuaren esklaboak sortzen dira hartara”.

2. Orainaz: dozena bat zatiren ertzak

1. Lauburu Elkartea:
“Gauza asko bideratu ditu. Mitologia aztertzeaz harago joan da, habitata ikertu nahi baitu, arkitektura”.

2. Arkitektura:
“Arkitektura egungo euskal kulturaren sinboloa da. Zoritxarrez, antzinako etxaldeak imitatu ditugu eta hirian ezarri”.

3. Euskal Herriko estela diskoidala:
“Antigoalekoa ez imitatzea funtsezkoa da, eta Lauburuk hori egin du. Hots, kultura modernoa badago eta horietan funtsatu da”.

4. Etxaldea edo baserria:
“Beharrezkoa eta funtsezkoa da. Domaia da, euskal kultura bertan geratu izana”.

5. Euskal etxea hirian:
“Maleruski ez dugu hiriko berezko etxea sortu. Euskal etxea hirian sortzeko dago, hots”.

6. Euskal Herria:
“Ni bizi eta zoriontsu naizen tokia”.

7. Euskal mintzaira:
“Euskara ez mintzatzea da ene bihozmina, ez dut arazo bihurtu alabaina”.

8. Anuntxi Arana:
“Bere lana biziki maite dut, gardena delako. Ni ez naiz antropologoa, ez mitologian aditua ere, baina informazioa eskatzen diodanean errazki onartzen eta ematen dit”.

9. Thierry Truffaut:
“Antropologo. Ene Basajauna. Kuttuna. Laketgarria”.

10. Claude Dendaletche:
“Naturalista. Asko lagundu nauen laguna. Begirada zolia dauka. Bere ikuspegi honekin bat egiten dut: “Euskal Herria ez da uharte bat, artxipelagoa da”.

11. Claude Iruretagoyena:
“Laguna, benetakoa, sortzailearen alde eroa duena. Berarekin aitzina beti!”.

12. Ixtorio mixtorio sorkuntza:
“Harreman baten hastapena, Claude-rekin. Euskal tradizioa gordez eta errespetatuz, tradizio berria sortu dute. Iruretagoyena-ren ikuskizunak laketu ninduen, eta haurrak eta gazteak ere bai”.

Geroaz:

Libre parcours de la mythologie basque avant qu’elle ne soit enfermée dans un parc d’attraction (Euskal mitologiaren ibilbide librea, jolas-parke batean sartu izan aitzin). Bere azken liburuaren titulua duzu. “Luzea bezain esanguratsua da” idatzi dut bere Nortasun agiriaren laukian. Horra, azkenik, Claude Labaten azken eleak:
“Irakasle nintzela, eskola guztietan ibili nintzen Lauburu elkartearen lana azaltzeko, historiaz bereziki. Mitologiaz, aldiz, ez genuen gauza asko, zerbait idatzi behar nuela esaten zidaten lagunek, mitologia ez zela ongi dokumentatua. Nik erretretan egotean egingo nuela agindu nien, eta hitzari eutsi diot. Erretretako lehen egunetik idazteri ekin nion. Liburu hau lau urte eman dut idazten eta azkena ilustratzen”.

Claude Labati nire esker onak emanez, hauxe nire azken nahia: Euskal Herriak –bere historia eta mitologia barne– ibilbide libre egin dezala. Ez dezagun jolas-parke batean sar gaitzaten utzi. Otoi eta arren! Amen.

Sortuko ahal dira besteak!

2012-02-15  //  (D)kulturgintza  //  Iruzkinik ez

Euskararen bihotza halakoa ote?

Urtarrila joan da, ilbeltza. Jaizkibelgo hegian, Aiako haitzean, Xoldoko gainean edota Larrun kaskoan elurraren zuria ikusi ondoren, izotzaren beltza dakusat karrikan, ene leihotik.

Urtarrilaren 13an Jon Sarasuak “Euskararen kinkak” ekarri zizkigun Hendaiako Beltzenia-ra. “50 urteko aroa joan da. Nolakoa? Nola dago euskara?”, itaundu zuen jendartean hizlariak.
Mintzaldietan “diagnosia, gaixoa, baikor edota ezkor” eleak agertzen direnean, malo. Edonola ere, har diezaiogun Sarasuari hitzaren adiera baikorra: elurra nola, euskara malo-malo ari da. Elurra mara-mara, hots, Txillardegi joan berri den neguan, hotz.
Euskarak corpusa hartu du joan deneko mende erdian. Itzela. Hezkuntzan errotu da gure hizkuntza. Kontzientzia ere hartu du euskal hiztunak. Gorputz horrek irauterik ba ote du XXI. mendean zabaldu den jendarte “ezezagunean”? Erantzuna: hotz eta bero.
Hots, galdera: euskara hiztunen baitan osorik bizi daiteke, iragan mendeko euskal elebakarrean baitan nola, teknologiaren eta kosmologiaren aro berrian? Ez espazio-ontzi batean kontserbatzeko baina, espazio berrietan bizitzeko, alajaina!
Atxabaltxarra ez zaigu guztiz ezkor agertu, alafede, euskaldun osoa izaten segitzeko, partzialki, urrats funtsezkoak ematea kontsegitu dugu. “Kontsegitu, bai kontsegitu”. “Erreusitu berriz?”. Azken hitzok eneak dituzu irakurle. Sarasuaren hitzak interpretatzeko ele joko bat asmatu aldera, munduaren, oro har, eta euskal munduaren dibertsitatea, orobat, hizpide ekarri aldera.
“Derrigorrezko” –militantezko– garaia joan zaio euskarari, paradigma berriak landu behar ditu euskarak. Gizaldi honetan (datozen beste 50 urteetan) pertsonak ekosistema zaindua behar duen gisan, halaxe behar du euskarak garatu ere bere habitat. Euskararentzako habitat bat eraiki beharra daukagu. Baina ezin dugu jada gure jarduna sublimatu, hots, gure mezuak ezin du, “euskara eta kito” izan! Prefosta, ametsik gabe, ez dago gerorik. Euskarak utopiaren mezua atxiki behar du hein batean.
Sarasuaren hitzaldiak gehiago eman zuen eta askoz gehiagorako ere ematen du. Hurrengo batean agian luzatuko dut nire jardun mugatu hau. Agiantzak betetzekoak direla oroimenean (h)i(l)tzaturik, noski, palabra de vasco “hitza hitz” izan dadin menturan, alegia.
Jaizkibel, Aia, Xoldo eta Larrun mendiek osatutako zirkuaren erdian ari naiz. Ez naiz zirku hitz modernoaren adieran, jatorrizko hitzaren arieran baizik. Eta pentsu dut: Laboa joan zen, Lete ondoren eta Txillardegi berriki. Urtarrilean baina, Tere Irastortza poeta egon da Bidasoaren magalera, Eta orain badakit liburu kari, Hendaiako Mediatekan nahiz Irungo Kabigorri Ateneoan. Tere berriz ere jinen zaigu. Karmele Igartuaren Itsaso kontra bat itsatsiko dio bereari, Mendi Zolan-en; martxoaren 24an. Benito Lertxundi ere jinen da, martxoaren 31n.

Izarren hautsa bizigai bihurtu da Bidasoan

Urtarrilean, Sortuko dira besteak… kontzertuaren lehen emanaldia izan da Irungo Amaian. Martxoa, Euskararen hilabetea da Hendaian. Izarren hautsa bizigai bihurtu da Bidasoan. Aro berri baten abiaburua ote? “Sortuko ahal dira besteak!”.

P. S. : 2012ko otsailaren Irunero aldizkarirako (202. zenbakia) ondutako testu honek, sarrera hau darama: Eleak 202a ari naiz iruten otsail hasi berrian. Edo bestela erranik: 202 ele behar ditut Eleak iruten 202ko sarrera saretzeko. Bon, aro berriko zenbaki palindromo hau hasteko ele joko sorta besterik ez.

Leilaren iturri begiak

2012-02-07  //  Zinema  //  Iruzkinik ez

La source des femmes edo emakumeen iturbegia

La source des femmes / Emakumeen iturbegia. 2011.
Zuzendaria: Radu Mihaileanu. Aktoreak: Leïla Bekhti, Hafsia Herzi, Biyouna, Sabrina Ouazani, Saleh Bakri. Hiam Abbass.
Generoa: Komedia dramatikoa.

La source des femmes filma komedia dramatikoa da. Radu Mihaileanu, bere zuzendaria, Bukaresten jaio zen 1958an. 1980an, Nicolae Ceausescu-ren Errumaniatik ihes egin zuen Israelera, aitaren sorlekura, errefuxiatzeko. Alta, bada, zine errealizadore frantsesa da.

Istorioa –historia garaikidea– herri txiki batean gertatzen da, Iparraldeko Afrikaren eta Ekialde Hurbilaren arteko lurralde zehaztugabean. Emakumeak antzinako denboraz geroztik iturrira doaz urketara egunero, mendi patarretan goiti eta beheiti, eguzki bero astunaren pean. Leila (Leïla Bekhti) gazte ezkonberriak maitasuna ez egiteko (Grève de l’amour) proposatu die herriko emakumeei: “Gizonek ura herrira ekartzen ez duteno, agortu dira eurentzako gure laztanak”.

Gizon-emazteen arteko gatazka herrixka musulman batean gertatzen da, hots, Koran-en legeak agintzen duen lurraldean. Ilargia sekula ezkutatzen ez den lur idorretan, gizonezkoen irudira antolatutako jendartean. Emakumeak arbasoen usadioen menpe bizitzera behartutako inguruabarrean, eiki. “Emakumeak ur bila joan ohi dira mendez mende, gizonezkoen menpean errotutako tradizioa da” diotso Leilari Fatima amaginarrebak. Fatima Sami-ren ama da (Hiam Abbass eta Saleh Bakri, hurrenez hurren). Sami eta Leila bikotekideak dira. Jakina denez, amaginarreba ama politikoa da. Ama munduko izate zoragarrienetakoa da, baina “politikoa” izenordea daramanean bestelako izakaria dukezu –Leila– maitea.

Gizonezkoen aburuz “eguzkiak emakumeen kaskezurrean jo ezezik, burmuinak usteldu dizkie”. Ez dago beste azalpenik. Emakumea eguraldia igartzen duen txoria da, denborari aurre egiten dion izakaria, azal zuloetatik kalipua bor-bor isurtzen duena…

Antigoalekotik heldu zaigun kondaira, to!

“Zergatik ez dugu erabakiko gizonek bezala, zergatik? Ez dugu amore emanen”, dio Leilak. Leilak Sami dauka alboan: “Borrokatzeko eskubidea duzu printzesa, ekiozu. Egin maitasunaren gerra, baina egin maitasunez eta errespetuz” diotso Samik. Leila baina, deabruak hartuta dago tribuko Allah-en gizonen begietara. Leilak Vieux Fusilen (Biyouna) sostengua dauka hala berean, andre kuraiosa: “Eutsi, ez etzi Leila! Erakutsi  iezazkiezu zure kuraia eta sentimenduak!” diotso arbasoen usadioen ekarle den herriko atso-agure sorginak.

Gerra hasten denean bukatzen jakitea da zailena. Amaitzen jakin behar da ordea. Gerran, gainera, gure izatearen alderdi ezezagunak azaleratu ohi ditugu, Leilaren azal izerditsutik kuraia nola.

Baina, hara, horiek guztiak zuk zeuk idoro beharko dituzu irakurle, emakumeen iturbururaino bide eginez.

P. S.:  Kultura saileko Abarrak (2.311 zenbakian argitaratua).

Oharra: Paperezko ARGIAn doan ele sorta baino aise hitz gehiago merezi du Radu Mihaileanu zuzendariaren filmak. Bai, horixe! Laburzurrean bada ere, erran dezadan, gaiaren garapen zoragarria goratzeaz beste, filmaren beraren errealizazioak azpimarratzea merezi du. Erran nahi baitut, Radu Mihaileanuk ongi baino hobeto menperatzen dituela  zinemaren arteak, Radu Mihaileanuk ongi baino hobeto dakiela ere aktore-zerrenda zuzentzen. Hitz batez, liluratzen nau ekialdetik datorren argiak, liluratzen nau ere Hollywood basamortuaren ez besteko irriak.

Tere

2012-01-31  //  (B)literatura, (D)kulturgintza  //  Iruzkin bat

Tere Irastortza Hendaiako Mediatekan. Argazkiak: Jean-Pierre Artola

III. Neguko Poesia kari heldu zen Hendaiara joan den larunbatean. Bere lehen poesia liburua kaleratu zuenean (Gabeziak, 1980) Teresita zen.
Egun Tere da. Tere Irastortza poeta (Zaldibia, 1961). Alta, bada, etxekoentzat Teresita da oraindik ere, baita jaioterrian halaxe deitu ere. Poesia liburu sorta esanguratsua irun du harrezkero.
Akelarre elkarteko Literaturaren menturan taldekoen eskutik heldu da zaldibiarra, azken liburua galtzarbean: Eta orain badakit. Eta guk menturazaleok liburuaren zioaz gure jakin gogoa erakutsi diogu poetari.
Eta berak, besteak beste, “gabeziak” zituen gazte hark, orain “badakiela” erakutsi digu. Haatik, ez digu soilik erakutsi idazten dakiela, jende aurrean jarduten ere ederki dakiela erakutsi digu.
Hona poetak eskaini zigun –ekimen– jantziaren haritxo zenbait:

Terek kontatutakoaren harian jakin dakigunez, Gabeziak liburuan “titi buruak” hitzak edo antzekoak idatzi zituen bere poesiaren lerroen artean. Eta nork eta Federiko Krutwig handiak egin zuen liburuaren iruzkina. “Neskatxa baten biluzte moduko izan bide zen liburua”. Edo halako zerbait, buruz ari naiz-eta.
“Baina, baina… zer idatzi ote den bada, neska?” entzun behar izan zuen poeta gazteak etxean. Haiek komeriak, haiek Gipuzkoako Goierriko Aralarren magalera zabaldu ziren hitzak eta zirtoak.
Gurasoekikoaz gainera, bere osaba batetikoak ekarri zizkigun hizpidera Terek, taldeko kideekin hitz aspertuan lehenik: usaiak eta usainak. Etxeko hotsak eta hotzak. Espazioak eta denborak. Aldarteaz, hitzen soinuaz, hitzen tonuaz, isiltasunaz mintzo zitzaigun. Gaixotasunez eta amodioez ere jardun zuen aske antzean.

Jendarte goxoan

Ondorenean, jende multzo zabalagoaren aitzinean, zutik, hasieran amini bat lotua, baina erabat aske finitzean, bere testuen irakurketan aritu zen aise. Gorputza hartu zuen ahotan eta bere gain: emakume heldu baten gorputza, ama ere den andrearena.
Zoriontasuna, edertasuna, erlijioa, ideologia… Transmisioa eta oroitzapenak. Bizitzaren une ederrak eta latzak, batzuk zein besteak elkarren ondoan baitatoz eta baitoaz….
Poesia –edo liburua orobat– definitu zuen. Hots, liburua sagarra antzirudi dezakegu une batez: azala zuritzen dugu eta mamia dugu edireten. Eta mamia irentsi ahala, berriz, haziak aurkitzen. Hots, lurren laborantzan hazia legez, hazia ere da liburuaren lehengaia.
Terek poesia idaztean erritmoa zaintzen du bereberki.
Erritmoaren jardueran berealdikoa baitugu denboraren moldaketa.
Luzetsi barik. Honatx, erritmoaz  eta denboraz orain gehixeago dakien poetaren ele sorta:

Ez dugu sekula nahi adina denbora hartu
eta horregatik ohi da
beti, hain gurea, hartu dugun denbora.

P. S. : Tere Irastortza, Aitor Furundarena musikariarekin batera, Irungo Kabigorri Ateneoan izanen duzu otsailaren 8an, asteazkenean: 19:00etan.