BIDEOAK: Plazida Otañoren bertsoak antzeztuta

2018-10-15  //  Bertsolaritza, Feminismoa  //  Iruzkinik ez

Urriaren 13an emakume baserritarrei ohore egin zieten Zizurkilen. Unai Mendizabal herriko bertsolariak aurkeztu zuen emanaldia, eta Tomax Lizardik gitarraz lagundu. “Baserritarra zen Plazida Otaño. Baserritarra, eta bertsolaria” hitzekin abiatu zuten emanaldia.

Haritz Zubillagak eta Janire Sansebastianek antzeztu zituzten Plazida Otañoren bertsoetatik gaur arte iritsi diren bat-bateko bi aleak. Bi bertsoak ere, garaiko bi bertsolari handiei erantzunaz kantatutakoak dira. Bideo hauetan ikusentzun daitezke, bakoitza bere testuinguruan.

Txirritari erantzunez

Plazida Otaño soroan lanean ari zela Txirritak kantatutako bertso pikantea, arropa gutxirekin zebilelakoan, eta Plazidaren erantzun kolpea:

Hemen Txirrita eta Plazidaren arteko bertsoak, irakurtzeko:

Gauz bat esango dizut

modu ondraduan,

noski ez naiz hasiko

hemen endreduan.

Nonbait egongo zara

aldarte beruan,

gaur horla zabiltzanean

udako beruan,

ez da atsegin izango

zure inguruan.

Plazida Otañok erantzun hau eman zion:

Arrazoi horrek badu

bere parezera,

konprenituko dezu

mutila bazera.

Udarako beroaz

kexatzen al zera?

Lana hortan badezu

egiten atzera,

fraide sartu zintezke

komentu batera.

Jose Bernardo Otañori (bere aitari) erantzunez

Beste bertso hauek, berriz, etxean kantatu zituzten, bazkalostean, aita-alabek: Jose Bernardo Otaño eta Plazida bertsolariek. Alabak ezkontzeko asmoa zuela bota zion lehenagotik, eta aitak gazteegia zela erantzun. Plazidaren errematea ederra:

Hemen Jose Bernardo eta Plazidaren arteko bertsoak, irakurtzeko:

Ezkondu behar dunala,

hoi den balorea!

Hamazortzi urte den

hire edadea.

Pikara, gaizki hazi,

lotsarik gabea,

hik aberastuko naun

lehen banaiz pobrea.

Plazidak aitari ostera:

 Aita, zahartu ta gero

garai hobea ezta,

neska gazteak ere

badu bere kezka;

ilea zuriturik,

nobiorik ez-ta,

orduan alferrik da

soinua ta festa.

Plazida Otañoz gehiago jakiteko, hemen “Etxea plaza zeneko bertsolaria” artikulua.

Joxepa Inaxi Elizegi: XIX. mendeko sagardotegiko bertsolaria

2018-10-10  //  Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Asteasuko Goiko Errota. Bertan jaio ziren Pello Errota, Mikaela Elizegi eta Joxepa Inaxi Elizegi bertsolariak.

Pello Errota hil zela 100 urte beteko dira 1919an. Bertsolari handiaren oroimenez hainbat ekitaldi burutzen ari dira. Mikaela Elizegi Bengoetxea ere bertsolari ezaguna zaigu, berari esker idatzi baitzuen Antonio Zavalak Auspoa sailean Pello Errotaren bizitza bere alabak kontatua liburua. Zavalak Pello Errotari buruzko mahai-inguruan esango zuenez (Bertsolari aldizkariko  17. zenbakian Laxaro Altunek 26. orrian jasoa), liburu hori ez zen erdia ere izango Mikaela Elizegigatik ez balitz. Baina Mikaela Elizegiri zor diogu, baita ere, jakitea bere ahizpa Joxepa Inaxi bertsolaria zela.

Joxepa Inaxi 1864an jaio zen, eta hau dio Mikaela Elizegik bere ahizpaz Pello Errotaren bizitza bere alabak kontatua liburuan: “Gure ahizpa Joxepa Inaxi senideetan bigarrena genduan, eta bertsotan zekiana zan. Garai hartan Astiasuko plazan bi sagardotegi ere baziran. Sagardorik ez genduan etxean, errotan, eta kaletik eramaten genduan. Ta gure ahizpa hori sagardo eske joango zan, da han bi mutilzahar bertsotan ari omen ziran. Aitaren gainean-edo ariko ziran, da orduan gure ahizpa horrek bertso hau bota zien”:

Bertsotan ari dira

bi galtza-jario,

bat ……………

bestia Antonio,

jendia emen dago

hoik diala merio,

aita guriarentzat

ez dute balio.

Joxepa Iñaxiren bat-bateko bi bertso iritsi dira gaurdaino: biak sagardotegian kantatu zituenak, eta biak Mikaela Elizegik gogoan hartu eta Antonio Zavalaren liburuetan bukatu zutenak. Hona bigarrena, Mikaelak kontatuta: “Behin batean, gure ahizpa Joxepa Inaxi, sagardotegian toriatu egin zuten, bertsotan hasteko alegia, eta gure ahizpa horrek horrela kantatu zien:

Gogorikan ez daukat,

lotsa bestetikan,

horra emakumea

naizen partetikan;

toriatzen banazue

aldamenetikan,

ederrak aditzeko

zaute nigandikan.

Eta hori esanda alde egin zuan handik, gehiago ez kantatzeagatik».

Bi bertso dira, baina oso garrantzitsuak: izan litezke sagardotegian bat-batean emakumeek kantatuta ezagutzen diren bertso zaharrenak, eta bakarrak. Norbaitek besteren batzuen ezaguerarik badu, esan edo pasa.

Bi ahizpa elkarri bertsoak gutun bidez bidaliz

Mikaelak kontatzen du bere ahizpa Joxepa Iñaxi bertsolaria 20 urte ingururekin Argentinara joan zela. Mikaelak xehetasun bat eman zuen kontakizunean, emakumeen migrazioarekiko dugun iruditegiarekin bat ez datorrena: “Orduan neskatxa kuadrillak joaten ziren, eta gure ahizpa ere bere neskatxa lagunekin joan zen”. Joxepa Inaxik nahi zuen bere ahizpa Mikaela Argentinara joatea, eta honek ezetz esaten zion. Kartaz elkarri bertso bana jarri zioten gai horren inguruan, eta Mikaelak gorde zituelako dugu hauen berri:

Joxepa Inaxi:

Nere ahizpa Mikela

nik abixaturik,

ez duela etorri nahi

bidean bakarrik,

ez det nahi eukitzea

etxean negarrik,

hor gelditzen bazera

zeretzat alferrik.

Mikaela:

Ahizpa, bidaltzen dizut

horren errespuesta,

oraindik ni juatea

segurua ezta,

horrenbeste enpeñoz

gelditzea gaitz-ta,

akaso joango naiz

mudakorra naiz-ta.

Bertso hauek eta beste asko entzungai gaur Zizurkilen

“Emakumeak ondarea aletzen” bertso-hitzaldi musikatua egingo da gaur Zizurkilen, bertako udalak eta Harituz Bertsozale Taldeak antolatuta. 19:00etan Iriarte Kultur Etxean izango da. Bertan kontatu eta kantatuko dira bailarako bi bertsolari-familietako kide ziren Adriana Otaño eta Mikaela Elizegiri esker gaur arte iritsi diren bertsoak.

200.000 turista Gaztelugatxen harrotzekoa eta 3.000 migrari EAEn larritzekoa?

2018-09-05  //  Sailkatugabeak  //  Iruzkinik ez

Uda honetako hiru datu hauek egin dira publiko bost egunotan:

Bilboko Guggenheim museoak 445.147 bisitari jaso ditu ekain-uztail-abuztuan. “Bere historiako udarik onena” hitzekin definitu dute museoaren arduradunek. Izan ere, iazko epealdi berean baino 17.383 bisita gehiago eta 2016koan baino 32.005 gehiago jaso ditu.

Gaztelugatxek 235.000 bisitari jaso ditu ekain-uztail-abuztuan. Bizkaian irakurriena den egunkariak “turista” hitzarekin izendatu ditu bisitari hauek, eta Bermeoko biotopo babestu txikiak bizi izandakoa “uda lasaia eta gora-beherarik gabea” hitzekin definitu du. Aldiz, uztailaren 14an 53 herritarrek parte hartu zuten auzolanean (Bermeoko Udalak eta Lurgaia Fundazioak antolatua, Eusko Jaurlaritzaren laguntzaz) 700 kilo hondakin bildu zituzten: asko itsasoak ekarritakoak, baina gehiena ur botilak. Busturialdeko Hitzan irakur dezakegu.

“Euskal erakundeen eta Euskadiko Gurutze Gorriaren eskutik, 3.881 arreta egin zaizkie etorkinei, pasa den ekainaren 28tik” dio Enplegu eta Gizarte Politiken sailak igorritako informazioak. “Etorkin” hitzarekin izendatutako hauei arreta eskaini dieten egoitzak horrela definitzen ditu sailak: “Andaluziako kostaldeetara heltzen den jende ugari horretatik Euskadira itzultzeko aginduarekin iristen diren eta Estatuan 30 egun baino gutxiago daramatzaten iragaitzazko etorkinentzako larrialdiko harrerarako aldi baterako zerbitzuak dira”.

Batzuek “turista”, besteak “etorkin”. Batzuek ehun bider gehiago eta hiri edo babesgune natural txiki batean kontzentratuta, besteak EAE osoan zabalduta. Batzuei buruzko datuak harrotasunetik, besteenak “inbasioaren” sentsazioa eragiten duten larritasunetik.

Zer dago Euskal Herrira datozen pertsonei buruzko datuek islatzen duten errealitatetik hain deslotua dagoen herritarron perzepzioaren atzean?

Iraileko Larrun-en erantzungo digute etorri berriekin lanean ari diren herritar antolatuek.

Txirritaren epaiketa: historian pisua izango zuten hiru abokatu

2018-08-22  //  Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Mikel Tabernak ikerketa lan interesgarria argitaratu du Bertsolari aldizkariaren 110. zenbakian. Txirrita Legasako alkatearen gorabeherak bertsotan jartzeagatik epaitu eta kondenatu zuten. Hemen irakur dezakezu auziari buruz, eta hemen “delituzko” bertso haien edukiaz. Merezi du Mikel Tabernaren lana osorik irakurtzea, eta arreta pizten du epaiketa hartan aurrez aurre aritu ziren abokatuak zein izan ziren.

Kasualitatea izan edo ez, errepublikazaletasunaren hariak ere elkartzen ditu bertsoak enkargatu zituen Tomas Alkaine, bertsoak jarri zituen Txirrita, eta bertsolariaren defentsa egin zuen Gabriel Iziz abokatua:

Gabriel Iziz Bueno, 1925ean. Argazkia: Bertsolari aldizkaritik hartua.

Txirritaren abokatua: Gabriel Iziz Bueno

Oibarren jaioa 1889an, abokatu bidean lehen urratsak ematen ari zen. Gerora ospea hartuko zuen baliabide ekonomiko gutxiko herritarrak defendatzen zituelako: bere gain hartzen zituen beste abokatuek nahi ez zituztenak. Langile jendeari zuzendutako eskola eta hitzaldiak ere eman zituen. Faxistek hil zuten 1936ko uztailaren 31n: Erreniega mendiko hobi komunean aurkitu zuten bere gorpua. Bere aita Oibarko alkatea zen, Izquierda Republicana alderdiko kidea, eta Hego Euskal Herriko lau lurraldeak hartzen zituen Lizarrako Estatutuaren alde sinatu zuen, herri ordezkari gisa. Bera ere semea erahil eta hilabete pare batera hil zuten faxistek.

Gabriel Iziz Bueno oroitzeko lurreko plaka Iruñeko Kale Nagusian dago, Nafarroako Fusilatuen Senitartekoen Elkarteak jarria. Blog honek kontatzen du fusilatu hauen omenez haien ondorengoek garagarra kalean zergatik jarri zuten. Hemen Nafarroako Oroimen Historikoari Buruzko Dokumentazio Fondoko bere fitxa.

1916an epaiketarako elkartu ziren Iziz eta Txirrita, eta handik 20 urtera alde berean jarri zituzten faxistek. Txirritaren bila ere jo baitzuten haren etxera: “Txirrita? Txirrita hil zen” esan zieten etxekoek eta “bestela gaur hil beharko zuen” erantzun soldaduek. Hemen 1931ko Txirritaren bertso ezaguna, “behar bezala ipintzen bada ona da errepublika” dioena, Jose Mari Lopetegi Irungo bertsolari errepublikarraren omenez jarritako sortaren baitan.

Tomas Alkaineren abokatua: Fernando Arbizu Aguado

Txirritarekin batera akusatuen aulkian eseri behar zuenak abokatu iruindarra hautatu zuen: Fernando Arbizu Aguado. Honek ere ez zuen eskarmentu handirik artean ofizioan. Baina Fernando Arbizu legelari famatu izango zen gerora, Espainiako Kode Zibilaren foru eranskina idatzi zuena izan baitzen. Bere aita eta anaia Iruñeko alkate izatera iritsi ziren.

Tomas Alkaine errepublikazale amorratua zela dio Tabernak bere ikerlanean. Ogia banatzen ibiltzen zen zaldi karroarekin, eta bi errotulu eramaten omen zituen zintzilik: “Se vende pan Bera” eta “Viva la Ropública Española” (bitxia da dena gazteleraz, epaiketan itzultzailea behar izan baitzuten Txirritak eta biek). Bere etxeko oihal puska guztien ertzetan bandera errepunblikarraren kolorea ageri omen zen, izara, sukaldeko trapu, toailetan… Diktaduran ere ez omen zuen bere ideologia gorde, horrela esaten omen zuen: “Kartzelan sartzen banaute, sartua… ni naiz republikanua ta Viva la República Española!”. Fernando Mikelarena historialariak Muertes oscuras liburuan azaltzen du Alkainek harremanak zituela Malerrekako errepublikarrekin, baita ezkertiarrak mugaz bestaldera pasatzeko sarea osatu zuen Martin Erviti ultzamar kontrabandistarekin ere.

Manuel Arantzadi Iruxo. Argazkia: Auñamendi.

Legasako alkate ohiaren abokatua: Manuel Arantzadi Iruxo

Eusebio Babazek epailearen aurrera eraman zituen bertsolaria eta bertsoak ordaindu zituena, bere honraren aurkako bertsoak zabaltzeagatik zigortu zitzaten. Salaketa epaiketan aurrera eramateko kontratatu zuen Manuel Arantzadi Iruxo, Lizarrako abokatua eta politikari jeltzalea ere bazena: bi aldiz Madrilgo Gorteetan diputatu izana (1918an eta 1923an) eta EAJko Napar Buru Batzarreko kide aktiboa. 1918an Eusko Ikaskuntzaren sortzaileetakoa izan zen eta 1923an La Voz de Navarra egunkariaren sortzaileetakoa. Euskal Estatutua prestatzeko lanetan aritu zen. Espainiako Bigarren Errepublika garaian, antierrepublikarra zen Koalizio Katoliko Foruzalean sartu zen. 1936ko uztaileko estatu kolpean, Nafarroako EAJren izenean, matxinoen aldeko komunikatua plazaratu zuen.

Txirritaren “delituzko” 14 bertsoek zer zioten bada?

2018-08-21  //  Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Mikel Taberna ikerketaren egileak eta Beñat Hach Embarek Bertsolari aldizkariko zuzendariak abuztuaren 20an aurkeztu zuten lana, Hernaniko udaletxean. Argazkia: Jon Urbe / Argazki Press.

Mikel Taberna idazleak eta Beñat Hach Embarek Bertsolari aldizkariko zuzendariak abuztuaren 20an aurkeztu zuten berria: Txirrita Iruñeko auzitegiak kondenatu zuela bertsoz Legasako alkate ohi Eusebio Babaze “iraintzea” egotzita. Iruñeko Lurralde Entzutegiko 205 liburuan aurkitu du Mikel Tabernak Txirrita kondenatu zuen epaia: 1916ko azaroaren 6ko data darama. (Auziaz gehiago jakiteko, irakurri hemen). Tamalez, jatorrizko bertsoak, euskarazkoak, ez ditu inon aurkitu Tabernak. Baina epaian bai ageri da hauen edukia, gaztelerara itzulita.

Itzuli ezinezko “irainak”

1916ko urriaren 31ko Diario de Navarra egunkariko kronikaren arabera, Joxe Agerre Sanesteban iruindarrak egin zuen Txirritaren bertsoen itzulpenetako bat gaztelerara; eta Berako Jenaro Larratxe Agirrek egin zuen beste itzulpena. Biek itzulpen “erabat desberdinak” egin omen zituzten, kronikalariaren arabera. Itzultzaileek adierazi zuten ezinezkoa zela literalki itzultzea (“el vascuence es de una estructura totalmente distinta de la del castellano, tanto que no es posible hacer una traducción literal“).

Baina Txirrita (bertsoak egiteagatik) eta Tomas Alkainen (bertsoak enkargatzeagatik)  aurkako salaketa jarri zuen Legasako alkate ohi Eusebio Babazeren abokatuak ontzat eman zituen bi itzulpenak, funtsean berdintsuak zirela esanaz. Txirritaren abokatuak, aldiz, horixe izan zuen argudio: nola ondorioztatu zitekeen hitz haietan deus txarrik zenik, eginiko bi itzulpenak hain desberdinak izanik? Epaileak ere bi itzulpenak mamiz berak zirela ebatzi zuen. Epaiak erdarazko bertsio bakarra jaso du, eta ez du zehazten bertsio hau Larratxe edo Agerre, nork itzulia den.

Joxe Agerre Santesteban idazle, kazetari eta politikariak bertsoak itzultzeaz gain, epaiketan ere itzultzaile lanak egin zituen bi akusatuen (Txirrita eta Tomas Alkain) eta legelarien artean.

Bertso berriak gertaera zahar bati jarriak

Zergatik jo zuen Alkainek Txirritarengana, bertsoak jartzeko eskatuz? 1913ko abuztuaren 3 gauean hasi zen guztia. Eusebio Babaze, orduan Legasako alkateak, eztanda entzun zuen bere etxe aurrean, eta biharamunean, Sunbillako Guardia Zibilen kuartelean salaketa jarri zuenean, hiru herrikide salatu zituen, dinamita haiek zartarazi zutelakoan: Tomas Alkaine, Pedro Hualde eta Frantzisko Mendiola. Hiru hauek haserre ziren berarekin, aste pare bat lehenago isuna jari zielako hirurei: bosna pezetako multa biraoak esateagatik, bost pezeta gehiago Huralderi alkateari desobeditzeagatik eta pezeta bat gehiago Alkaini herriko ordenantzak ez betetzeagatik.

Iruñean egin zen auzian hiru auzipetuek ukatu egin zuten leherketa haiek egin zutenik, eta epaileak kasua itxi egin zuen epaiketarik egin gabe, ez zegoelako leherketa hura eragin zuten egiletzaren frogarik.

Tomas Alkainek Txirritarengana jo zuen, eta gertaera haiei buruzko bertsoak jarri araziz itzuli zion alkateari Guardia Zibilen aurrean bera salatu izana. Bertso sorta honek epaitegira eramango zuen Alkaine Txirritarekin batera; eta dinamitak baino zigor handiagoa ekarriko zion bertsozko “irainak” epaileen aurrean.

Itzulpenaren berritzulpena

Miren Ibarluzea bertsolari eta itzultzaileak ekarri ditu Txirrita epaitegira eraman zuten 14 bertsoak berriz ere euskarara, Bertsolari aldizkarian. Hona hemen:

1

Mila bederatziehun eta

hamalaugarren urtean

kasu bitxi bat gertatu zaigu

legasatarren artean.

Eta aurkitu garenerako

muturraren muturrean,

zer gaude ba pazientzia dosi

handi baten beharrean!

2

Egun Legasan bada urroztar bat,

Eusebio du izena.

Galoirik gabe dago gaixoa,

lehen jefea izan zena.

Ondo sufrituaren traza du,

ez baita oso gizena.

Hitz batez da gizon bat nirekin

lehendik sapan dabilena.

3

Aldiz nik ez dut pausorik eman

ez dena endredatzeko.

Konfiantzazko etxea nuen

baita gutunak leitzeko.

Baina behin pezeta kendu zidan

gizonak multa ordaintzeko,

ta intentziorik ere ez du egin

inori entregatzeko.

4

Hau ona! Arrazoia zanpatu

eta nahigabetu ordez,

gizona harrotuta jartzen da

gurekin kopeta beltzez.

Han agertzen da bizkitartean

multak beretzako gordez.

Beste askorekin egin bazuen,

gurearekin nola ez!

5

Notario-fiskal ustekoa!

Etsai laguntzat nuena!

Multak kobratu beharrez presak

hartuta ibiltzen zena

indarka bota dugu udaletik

eta itzuli du dena.

Guk uste dugu horixe dela

bukatzeko bide onena.

6

Ez nuen egundo pentsatuko

hala gertatuko zenik.

Baina hala jarduten hasita

bada diferentziarik.

Errugabeak zigortuz pozten

zenak gu ere iraindu nahirik,

anuntzio bat jarri ez zuen ba

arrotz ginela esanik!

7

Berrogeita hamar urte luze da

bizi garela Legasan,

jakina denez aspaldidanik

itzal egiteko trazan.

Errezu Jaungoikoak zenbaiten

migi gaiztotik gorde gaitzan!

Hitz faltsuz kargatu baikaituzte

Kristorekin egin gisan.

8

Dinamita jarri ziotela

esan eta esan berak.

Ta ondorioz frijitu gaitu

ospe txar eta galerak.

Baina fastidio handiena

hari sortu dio aferak,

ezen ordaindu behar izan ditu

hondatutako platerak.

9

Guardia Zibilak deklaratzera

deitu gintuen lehenbizi,

ta gure ibilera denen berri

jakiteko azaltzen hasi.

Baina azkenerako norbaitek

zuen han jakinarazi

haren ustetan ez genuela

guk kastigurik merezi.

10

Guardia Zibilek Sala del Vallen

juen aurrera entregatu

gintuztenean Echandi jaunak,

hitza hartuta, aurkeztu

zuen konpetentziaren faltan

nahi zela desenkusatu,

eta agera Iruñaldean

behar zutela aztertu.

11

Iruñera bidali gintuen

juezak dena ikusita,

han erabaki zezaten auzi

hau ulertu ta ikasita.

Han dena izan genuen aldeko,

beldurrak kanpo utzita.

Gizona, nahastetan zertan sartu

kalte guztiok bizita?

12

Estimatzen da adiskide batek

karta batez esatean

hari deitzeko geldiaraziz

geri Iruñea partean.

Bere influentzien indarrak

erabilita tartean,

libre jarriko gintuzkeela

egun erdiko epean.

13

Berandutu zitzaigunez gero

hura joana zen handik.

Ezin egundo ondo ibili

okerreko bidetatik!

Hango juezak ezin esan edan

zuela gure poltsatik,

dena atera baitzen dagokigun

gizonaren azaletik.

14

Espero gisa gure lanera

itzuli gara sikira!

Gizonak zenbat galdu ote duen

jendearen ikusmira!

Jarri gaitezen kasu honetan

gertatuari begira:

gure Tomas, Pedro eta Frantzisko

orain deskantsatu dira.

Bertsoz iraintzeagatik Txirrita kondenatu zutenekoa

2018-08-21  //  Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Mikel Taberna ikerketaren egileak eta Beñat Hach Embarek Bertsolari aldizkariko zuzendariak abuztuaren 20an aurkeztu zuten lana, Hernaniko udaletxean. Argazkia: Jon Urbe / Argazki Press.

Legasako alkate ohiari buruz 1913an enkarguz jarritako bertsoengatik kondenatu zuten bertsolaria 1916an Iruñeko auzitegian.

Mikel Tabernak Bertsolari aldizkariaren 110. zenbakian argitaratu duen ikerketa lanean kontatu du guztia xeheki, eta penaz adierazi du iturri guztietara jo arren ez duela bertso sorta aurkitu. Auzitegiko epaian, gazteleraz jasota dago bertso sorta horren itzulpena.

Hona hemen, ikerketa horretatik ateratako hainbat datu:

Bertsoak jartzea delitu?

1916ko urriaren 31ko Diario de Navarra egunkariak ekarri zuen, hirugarren orrian, auzitegiko bezperako saioaren kronika, EME sinadurapean. Bertan azaltzen zenez, Tomas Alkainek 40 pezetaren truke eskatuta, Txirritak bertsoak jarri zituen Legasako alkate ohi Eusebio Babaze-ri buruz. Bertso-paper hauek 10 (pezetaren) zentimoan saldu ziren Doneztebeko jaietan, kalean zalaparta handia sortuz: “la algazara pública revistió caracteres de desorden y tuvo que intervenir una pareja de la guardia civil“. Babazek, sumindurik, salaketa jarri zuen bertsolariaren eta enkargua eman zuenaren aurka. Azaroaren 10ean ekarriko zuen sententzia egunkari berak: kondenatu egin zituzten biak.

Iruñeko Lurralde Entzutegiko 205 liburuan aurkitu du Mikel Tabernak epaia: 1916ko azaroaren 6ko data darama eta 14 orrialde “idor” dira, makinaz idatzirik. Epaiak zehazten du Tomas Alkainek urte horretan 60 urte zituela, eta sortzez iruindarra izanagatik Legasan bizi zela. Jose Manuel Lujanbio “Txirrita”k berriz, 55 urte zituen garai horretan, eta Hernanin jaiotako bertsolaria Errenterian bizi zen ordurako. Jatorrizko bertso sorta sumarioko zazpigarren folioari josia dagoela dio bertan, baina tamalez Mikel Tabernak ez du inon aurkitu.

Epaileek argudio hauek idatzi zituzten Alkain eta Txirrita errudun jotzeko: alkatearenganako mespretxuz idatzi zirela bertso bidez kontatzen ziren gertaerak, eta gainera espres idatzi zirela eskualde hartan nagusi zen hizkuntzan (“haberse redactado, de propósito, en la lengua dominante en el pais donde se publicó; en versos populares…“). Zirkunstantzia horiek garbi uzten omen zuten zein zen egileen asmoa: auzi-jartzailea mendratzea eta fama txarra ematea. Alkain eta Txirrita, biak berdin jo zituen epaileak irainengatik (“delito de injurias graves por escrito y con publicidad“) errudun: Alkain, bertsolariari kontu iraingarriak jakinarazteagatik eta Txirrita, min emateko moduan papereratzeagatik (“revistió dichos conceptos de la forma ritmica e incisiva o mortificante“).

Zigor ekonomikoa eta intsumisioa

Hauxe zen jarri zieten zigorra: 3 urte 6 hilabete eta 21 eguneko deserriratzea, Legasatik 25 kilometrora, gutxienez. 250na pezetako isuna; eta prozesuko kostuaren erdia erdibana ordaintzea, alegia, gastu horien laurdena bakoitzak.

Alkainek errekurtsoa jarri zuen Madrilgo Auzitegi Gorenean, baina ez zuten aintzat hartu.

Ordea, 1918ko maiatzaren 21eko autoan deklaratu zen bi akusatuak kaudimen gabeak zirela, alegia, ezarritako isuna ordaintzeko adina dirurik ez zutela. Ordainetan, deserriratze zigorra handitu zitzaien. Ordura arte Txirrita ez zutela aurkitu ere adierazten du, beraz, ezin izan zioten sos bakar bat kendu bertsolariari.

Hemen irakurri ahal dituzu, delitutzat hartu ziren Txirritaren bertsoen erdarazko bertsioa.

IX. Irakurraldi Publikoa Hendaian. Maialen Lujanbio: “Orain irakurrita lotsa ere sentitu arren, garai haietan egin nuena ere banaiz”

2018-06-08  //  Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Euskal kultura sustatzen duen Akelarren Elkarteak IX. Irakurraldi Publikoa antolatu zuen Hendaian, ekainaren 6an. Maialen Lujanbioren bertsoak eta testuak irakurri zituzten aurtengoan 58 eragilek.

Jendaurrean irakurtzeak dakar euskarazko testu bat ongi barneratu beharra, hitz bakoitzari dagokion tonua bilatzea… irakurketa sustatzeko aproposa izan daitekeela ikusi genuen Mediatekako gela txikian. Autorea eta bere lana gehienentzat ezaguna izanik ere, hainbeste urtetako ibilbidean egindako lanak ezagutzeko eta garai haietako gertaerak berritzeko aukera eman zien irakurle-entzuleei.

Akelarreren bideo honetan dago osorik ikusgai 4 ordu pasako ekimena:

Aurtengo nobedadea: bertsoak

Antolatzaileetako batek nabarmendu zuen bertsoa izan dela aurtengo nobedadea: Irakurleek eta Mediatekan bildutako entzuleak oso gustuko izan dutela elkarrekin bertsoak kantatzea. “Doinuak eta kantuak badu halako indarra, eta bertsoak ere bai, hitz neurtuak eta errimatuak dira. Entzuten ari zarenean ere, zure buruak badaki zer soinutarantz joko duten hitzek eta doinuak, badaki zer egitura duen, beraz, irakurraldia jarraitzeko heldulekuak ematen ditu bertsoak”.

Aurreko urteetan, aldiz, liburu bat hartu zuten irakurgai, batean salbu: Hemen ikus daitezke zein autoreren obrak irakurri zituzten aurreko urteetan.

Momentu bereziak

Arratsalde osoa hartu zuen ekimenaren baitan, publikoaren gogoan geratu ziren hainbat pasarte. Besteak beste, bertsoen gaiak jarritako rolei erantzunez, amona-bilobek bertso sorta kantatu zutenekoa; lizeoko ikasleek lau bozetara kantatu zutenekoa; Lujanbioren Egunkariako artikulu kuttunak (norberak zituen bere gogokoenak) ondo irakurrita entzun zirenekoa…

Izan zen liburuxkaz kanpo kantatutakorik ere. Esaterako, Unai Agirre Hernaniko bertso eskolako lagunak Eskolarteko Txapelketako Lujanbioren lehen finaleko bertso hau ekarri zuen gogora:

Liburuxkaz kanpo kantatu zen beste sorta bat, hauxe.

Maialen Lujanbioren esker hitzak

Hunkituta, goxo eta umorez eman zion amaiera Lujanbiok irakurraldiari. Bere garai bateko sorkuntza lanak irakurtzeak sorrarazi zizkion sentimendu gazi-gozoak adierazi zituen, baina hori ere badela bera esan zuen. Bideo honetan bere hitzak eta bertsoak:

Testuak hautatzen, eragileak lotzen, koordinatzen… mimo handiz lan egin zuen taldeak, etxeko produktuz osatutako saskia oparitu zion Lujanbiori, eta etxeko jakiz osatutako aperitifa eskaini zien irakurleei.

Akelarre Elkarteko antolatzaileek I. Irakurraldi Publikoan irakurri zen liburuxka oparitu zioten Maialen Lujanbiori.

Herritarroi Tabakaleran zerbitzatu ziguten pintxo beroa: turismoarekin zer datorkigun dastatzeko, mokadu bakarrean

2018-05-24  //  Herri mugimenduak  //  2 iruzkin

Iñaki Gil de San Vicentek hitzaldi oso argigarria eman zuen maiatzaren 24n Donostian, Bizitza Da Handienak zabaldutako Herritarron Etxean (Idiakez kaleko 6 zenbakian, zortzi solairuko eraikina). Borrokagaraiada webgunean du bildua hitzaldiaren mamia, “Espazio-denbora militarizatua eta klase borroka. Donostia adibide” artikuluan.

Hitzaldiaren teoria praktikan eta hezur-haragitan gorpuztuta bizi izan genuen pare bat ordu geroago Tabakaleran: bertan zuten luntxa Munduko Turismoaren Erakundeko kideek eta EAEko ordezkari politikoek. Gil de San Vicenteren hitzek buruan oihartzun egiten ziguten oraindik:  zer dago turismoaren atzean? munduko kapitalarentzat egun bigarren negozio errentagarriena da (lehenengoa armagintza da), eta turismoak era honetako espazioak behar ditu: poliziaz josiak, inongo gatazka sozialik erakusten ez duten kaleak, enpresarientzat barra libre lan baldintzetan, drogak eta putak eskura…

Herritar talde bat txilibitua joaz joan zen Tabakalera aurreko plaza publikora, “turismoak hiria hiltzen du” eta “zuen negozioa gure miseria” oihukatuz. Aspaldiko alarde polizialik handienarekin egingo zuten topo: ertzainak eraikinaren inguru osoan, asko bistan, eta polizia-lokarria indartu nahi zutenean ezkututik ateratzen ziren berehala beste nahi beste ertzain. Ertzain furgonetak, elikopteroa hirian bueltaka, dronea Bizitza Da Handiena Gladys Enea parkean egiten ari den asanblada zelatatzen… Herritarron zenbat diru xahutu da “segurtasunaren” show honetan? Ekitaldi eta luntx horretarako diru publikorik bideratu ote den argitzea ere eskertuko genuke, gardentasuna helburu.

Tabakalera barrura sartu ezingo direla jakitun, aurreko plaza publikoan txilibitua jo eta Donostialdearen etorkizuneko ekonomian turismoa indartzearekin ez daudela ados oihukatzea, horra herritar multzo honen helburua. Ekintza baketsua, errespetuzkoa… ez zen hori denek Euskal Herrirako eskatzen genuena? Ertzaintzaren jarrerak bestelakoa pentsatzeko bide ematen du. Berriz ere Gil de San Vicenteren azalpenak gogora etorri zaizkigu: Turismoarentzako prestatzen ari diren kaleak ez du onartzen inolako aldarrikapenik, inolako gatazkarik irudikatzerik, postala orbantzen du. Traje eta gorbataz jantzitako gizon batek ematen dizkie aginduak ertzainei, nola jokatu: sekuentzia nola joan den ikusita, pentsa daiteke hasieran ordena eman diela “saltsarik ez sortzeko”, ez dela komeni kolpeen irudirik. Ondoren beste agindu bat eman die, eta ertzainek jarrera oldarkorrez, bultzaka baztertu dituzte eskuak gora jasoz erreakzionatu duten herritarrak plazatik tunelerantz.

Identifikazioak eta bi atxilotu

Herritarretako bat identifikatzeko besteengandik bereizi dute eta eztabaida luzea izan dute herritar honek euskaraz egitea eskatu duelako. Karneta kendu eta bolada luze batean ez diote itzuli.  Beste herritar bat are urrunago eraman dute eta denbora luzean izan dute identifikatzeko aitzakian. Bultzaden une nahasia baliatuta, ertzainek bi herritar eraman dituzte komisaldegira.

Dagoeneko dozena inguru kide badira Bizitza Da Handiena ekimenaren baitan identifikatutakoak, eta Mozal Legea baliatuta isunak jasotzeko arriskua du ekimenak.

Bertakoak zapalduenak

Ertzainez jositako pasabide bat utzi dute Tabakalera aurreko plazan, herritar denei trafikoa ez ixteko. Herritar denei ez, ertzaintzak unean erabakitzen duten herritar horiei bai debekatu die pasatzea, irizpide erabat arbitrario eta baztertzaileekin: “euskaldun” itxura duten horiek ez dute pasatzerik izan. Turista itxura dutenek bidea libre dute, eta ertzainek migrante itxura hartu dietenak oraingoan bakean utzi dituzte (hauek ez dutela turismoaren aurkako aldarrikapen honetan parte hartzen pentsatuko zuten ertzainek, agian). Ikusi dugu ertzaintzak “euskaldun” traza hartu dien jende heldua pasabidea galarazita, eta hauek sutsuki eztabaidatu dute ertzainekin kalean ibiltzeko duten eskubidea argudiatuz.

Munduko Turismoaren lobbya joan da, ezer gertatu ez balitz bezala

Azkenik autobusak ekarri dituzte Tabakaleraren atarira, ertzainen furgonek kortina moduko bat osatu dute Tabakalerako atearen eta herritarren artean eta Munduko Turismoaren luntxean parte hartu duten horiek autobusera sartu dira, “ezer ikusi gabe”.

Galderak, herritarrei hitza ukatzen dieten agintarientzat

1) Diru publikoz eta erakunde publikoen indar polizial denak erabiliz indarrean jartzen ari den turismoaren Euskal Herriaz eztabaidatzeko, aurkako iritzia izateko, bestelako eredu bat bultzatzen duten ekintzak eta protestak egiteko tarterik txikienik ba al dago? Zer zilegitasun dauka eztabaida sozialik gabe herri eredua erabat baldintzatzen duen turistifikazioak? Erakunde “demokratikoek” ez ote lukete juxtu herritarren iritzia eta parte-hartzea bermatu eta defendatu behar?

2) Eusko Legebiltzarrak Mozal Legearen aurkako adierazpena sinatua duela ikusirik, ertzainek ekintza baketsuen aurka hainbeste identifikazio egitea zer da, Eusko Jaurlaritzaren koordinazio eta kudeaketa okerraren ondorio?

3) Herri mugimenduek kalean aldarrikapen erabat zilegiak modu erabat baketsuetan burutzearen truke, euskal erakundeetatik jasotzen ari dira Espainiako Gobernuak martxan jarritako makinaria errepresibo zorrotzenetakoa, Mozal Legea. Zer esateko dute honetaz euskal erakunde horietan parte hartzen duten alderdi politikoek? Zein da bakoitzak herri honetarako nahi duen bake sozial eredua?

4) Ezkerreko herri mugimenduetan dabiltzan herritarrak kalean egurra jasotzen ari dira (poliziala eta ekonomikoa) euskal agintariengandik. Zer argumentuk konbentzitu behar ditu herritar hauek juxtu egurra ematen dieten sektoreei “eskua ematera”, “autogobernua elkarrekin” egin nahi izatera? Euskaldunen marra gorriak Katalunian bakarrik daude?

5) Poliziak formatuz: Ertzain guztiei azalduko die legelari batek benetan Mozal Legeak zer dioen, mesedez? Kazetari honek eskertuko du, ekintza bakoitzean ertzainek zuzenean gezurra esaten baitiote aurpegira, kamerarekin gertakariak grabatzen ari denean: “Ezin gaituzu ertzainok grabatu eta ezin dituzu irudi hauek zabaldu”. Hori gezurra da, eta bada garaia ertzaintzaren arduradunek honi buruzko azalpenak publikoki eman ditzaten, eta ertzainek bere praktikarekin Mozal Legea are murriztaileago egiten ez dutela bermatu dezaten.

6) Poliziak formatuz II: Euskaraldiaren egitasmoen barruan sartu al daiteke ertzainen euskararekiko jarrera lantzea? Era guztietako jarrerak ikusi ditugu aste honetan ertzainen artean, euskaraz egiteko eskubidea bermatzen dutenak batzuek, baina beste batzuen jarrera bada euskara gatazkarako erabiltzea. Ertzain guztiak euskaldun, noizko? bitartean, hizkuntza borrokaleku bihurtzen duten jarrerak onartu ditzake Ertzaintzak bere langileen artean?

Hauek nire galderak, irakurleenak jasotzeko desiatzen nago, hemen egingo ditut publiko guztiak.

Askeguneaz solasaldia: elkartasunaren indarra

2018-05-23  //  Herri mugimenduak  //  Iruzkinik ez

Egoi Alberdi, Maite Bidarte, Aitor Olaizola, Oier Lorente eta Ekaitz Ibero, Donostiako Askeguneaz hausnartzen.

2013ko apirilean egin zen Donostiako Askegunea, eta bertan atxilotu zituzten Egoi Alberdi, Aitor Olaizola, Oier Lorente eta Ekaitz Iberok hitzaldia eskaini zuten maiatzaren 21ean Gipuzkoa Plazan, Bizitza Da Handiena borroka astearen barruan. Eleak-Libre mugimenduak antolatu zuen eta Maite Bidarte, Herri Harresiez informatzen trebatutako Info7-ko kazetaria izan zen aurkezle.

Hona hemen, solasaldian nabarmendu zituzten hainbat ideia:

Askegunearen hastapenez galdetu zien Bidartek, eta lauen artean kontatu zuten hasierako planteamendua landu zutela eurek. Baina Olaizolaren hitzetan: “Aurreikuspenak egiten dituzu baina ez dakizu noraino iritsiko den”. Iberok ere antzera: “Prozesu luzea izan zen, asko hitz egiten genuen nola erantzungo zuen herriak eta estatuak. Baina praktikan jartzean izan zuten erantzunarekin asko flipatu genuen”. Lauek azpimarratu zuten “talde lanari, egindako prozesuari eta jende guztiak hartu zuen konpromisoari esker” hartu zuela halako gorputza eta giharra Askeguneak.

Kartzelatik ateratakoan gizartean eta gauzak egiteko moduan aldaketak sumatu zituztela adierazi zuten. Lorentek horren adibide jarri zituen Gipuzkoa Zutik edo Bizitza Da Handiena borroka astea bera: “ekimen ezberdinak egiten dira, eragile anitzak batzen, plazak eta espazioak okupatzen… herri mugimendua sortzeari begira urrats positiboak iruditzen zaizkit”.

Atxiloketa unea: larria, indartsua, xamurra…

Haien aurkako atxiloketa agindua jaso zutenean erabaki zuten Askegunean bertan lo egiten geratzea. Hainbat gau larri pasa zituzten, “orain etorriko dira, ez dira etorriko…” zalantzan. Alde on hau azpimarratu zuen Olaizolak: “Etxekoekin agurtzeko aukera izan genuen”. Lorentek Herri Harresia bizitzea “benetan polita” izan zela nabarmendu zuen: “Une jakinetan mila jende inguru biltzen ginen, eta gauzagarria izan zen soilik hainbeste jendek hartutako konpromisoagatik”. Iberok zera gehitu zuen: “Kartzelarako geratzen zaizun txutea ere handia da. Bajualdiak izaten dira kartzelan, eta Herri Harresia gogoratu eta indarrak hartzen dira”.

Bitxikeria: kezka, zapatillengatik

Alberdik umore handiz kontatu zuen Askegunean bizitako bitxikeria hau: “Ertzainek hainbat froga egin zituzten, nola erreakzionatzen genuen ikusteko. Eta horietako batean sirena jo eta prest jarri ginen, eta niri ez zidan denborarik eman zapatilak janzteko eta nire kezka bakarra hori zen, kartzelara zapatillarik gabe joateko gogorik ez nuen. ‘Zapatillak! Zapatillak!’ egiten nuen oihu. Eta ondoan ditudan beste hauek haserretu zitzaizkidan: ‘Nola zapatillak! badatozela!'”.

Iberok zirikarako hitzak izan zituen solasaldi osoan zehar beste kideentzat: “Lorenteren ‘maite zaituztegu!’ oihua ere historiarako geratu zen (karkarkar)”.

Herri Harresien gaitasuna

Hauxe da Alberdik Askeguneen esperientziatik ateratako ondorio nagusia: “Nahi dugunean, ahal dugula”. Olaizolak horrela azaldu zuen: “Garai hartan jendea kartzelara masiboki sartzen zuten, eta kalean frustrazioa zegoen ez genuelako erantzun indartsurik ematen. Herri Harresiek frogatu zuten bazutela gaitasuna haien erabakiak baldintzatzeko, eta beste hainbat borroka molderekin batera balio izan zuen kartzelaratze masiboak frenatzeko. Ikusi zen badagoela herritar talde majo bat eskubideen alde borrokatzeko prest”.

Publikotik, bi emakumeren lekukotza

Osasun eremuko langilea zela azaldu zuen mikroa hartu zuen publikoko lehen pertsonak, eta hauxe jarri zuen balioan: “Txunditu ninduten nola erizain talde gazte bat antolatu zen, egoerari erantzuteko. Alde Zaharreko kaleetan pilatzen ziren Herri Harresitik oso era bortitzean atera zituzten herritarrak, eta erizain gazte horiek, ia baliabiderik gabe, zein ongi antolatu ziren! Niretzat eredu izan ziren”. Hitza hartzen bigarrenak azaldu zuen egun haietan otorduak prestatzen eta eltzeak garraiatzen parte hartu zuela: “Zergatik geunden han? Kartzelen aurkakoa naiz, inor ez litzateke kartzelan sartu behar. Zehazki gazte hauek ere ez zituzten eraman behar, eta senide bat dut kartzelan eta egoera oso ongi ezagutzen dut: kartzela ez da edozer”.

Elkartasuna: militantziak pertsonei eustea esan nahi duenean

Elkartasun keinuren bat gogora ekartzeko proposatu die Bidartek, baina “bakarrarekin nola gelditu!” ezinezko dela erantzun du Alberdik. Olaizolak egun haietan Askegunean parte hartu zuten eta geroztik hil diren herritarrak aipatu zituen, banaka. Eta hauxe gehitu du: “EAJko auzokoa etorri zitzaidan, esanaz ‘badakizu nola pentsatzen dudan baina’… eta besarkada bat eman zidan”. Etxekoen jarrera ere gogora ekarri zuen: “maila egoista batean esan zezaketen ‘zuekin bakarrik egon nahi dugu’, baina guretzat oso garrantzitsua izan zen ekimen honen zentzua ulertzea eta etxekoak ere bertan parte izatea”.

Lorentek militantzia ulertzeko beste modu bat azpimarratu zuen: “Egun haietan asko hitz egiten genuen militantzia hitzaren inguruan. Militantzia askotan ulerten dugu ‘zerbait egitea’ dela. Egun horietan militantzia ulertzen genuen goizetik goizerako bizitzari eusteko konpromiso luze horretan, eta gure ingurua babes handia izan zen guretzat, azken orduetan oreka mantentzeko”.

Maiatzaren 25ean Libre Lasterketa

Bizitza Da Handiena ekimenaren barruan, Eleak-Libre mugimenduak lasterketa antolatu du ostiral gauerako (21:00etan hasiko da). Bertan biltzen den dirua Azpeitiko Askegunean atxilotutako bi lagunek jaso duten milaka euroko isunari aurre egiten laguntzeko izango da.

Errepresaliatu politikoak V. Familia zigortzeko tresna bihurtzen dutenean

2018-05-04  //  Feminismoa, Herri mugimenduak  //  Iruzkinik ez

Ezkerretik eskuinera: Nekane Txapartegi, Paola Salgado, Amaia Zufia eta Ainara Lasa.

Maiatzaren 1eko Festaren baitan, apirilaren 28an Zurichen mahai-ingurua egin zuten Nekane Txapartegi, Kolonbiako Paola Salgado Piedraita eta Euskal Herriko Bilgune Feministako Ainara Lasa eta Amaia Zufiak. Publikotik galdera hau jalgi zuten:

Estatuak amen aurka erabiltzen duen errepresioan, zein da errepresioaren jomuga; ama edo alaba? Zein da errepresio horren helburua?

Nekane Txapartegik kolpean erantzun zion: Bientzat. Gure ume eta familiarrak erabiltzen dituzte, emakumeok hautsi gaitezen, gure ideietatik urrundu gaitezen eta politikoki desaktibatzeko. Nolabait, familiarengandik urruntzen gaituzte politikatik urruntzeko. Jakitea zure familiek 1.000 kilometro egingo dituztela zu 40 minutuz ikusteko eta bidean hiltzeko arriskua dutela, psikologikoki eramateko oso gogorra da.

Gure inguru osoari ematen dion mezua hau da: gure familiak zigortuak dira, gure familiar izateagatik bakarrik. Zuek ere, borrokatzen baduzue, kartzelan buka dezakezue eta horrek familientzat hau guztia ekartzen du. Horrela sustatu nahi dute beldurra, terrorea.

Paola Salgado Piedraita: Honek zerikusia du justiziaren zentzu patriarkalarekin. Emakumeekiko eta bere inguruarekiko kastigua handiagoa da justiziaren aplikazio osoan: prozesua, detentzioa, kondena, gogorrago ezartzen dizkiete emakumeei. Justizia patriarkalaren ideia da emakumeekiko esku bereziki gogorra aplikatzea, gainerako emakumeei ejenplo emateko zigorrak jartzea, beste emakume batzuek bide bera jarrai ez dezaten.

Ainara Lasa: Espainiako Estatuak dispertsioa erabili du errepresiorako. 30 urteotan 1.200 preso politikotik gora egon dira Espainiako Estatuan bere herritik 780 kilometrora, bataz beste.

Dispertsioa mendekuan oinarritutako kartzela politika da, presoei pertsonalki eta politikoki suntsitzeko ezartzen zaiena. Bere ondorioak larriki pairatzen dituzte beren gorputzetan lagunek, senideek, guraso eta seme-alabek. Dispertsioak 30 urtean desgastea ekarri die familiei sozialki, ekonomikoki eta fisikoki. Eta arrisku handia ekarri du errepideetako istripuak izateko.

Gaur Espainian 350 preso politiko daude eta hauetatik 39 dira emakumeak. Eta emakume presoek dispertsio bikoitza jasaten dute: 12 bakartuta daude estatu osoan, beste preso komun batzuekin, eta emakume askori isolamendu politikoa are larriago aplikatzen zaie. Arantxa Zuluetak bizi izandakoa ekarri nahi dugu: aktibista bat, bere etxetik 1.100 kilometrora preso egon zena, eta 3 urte izan zuten modulu batean bakarrik: ez zuen inolako harremanik beste presoekin, patiora bera bakarrik ateratzen zen, soilik funtzionario batzuek ikusten zituen, eta asteak pasatzen zituen soinurik entzun gabe eta inorekin inongo harremanik izan gabe.

Bilgune Feministarentzat beti izango da garrantzitsua egoera hauei babesa ematea, gorputza jartzea eta salatzea.

Sorta honetako beste artikuluak:

• M-1ak Suitzan izen hau du aurten: Nekane Txapartegi
• “Hezur-haragizko feminismoak bizitza salbatu zidan”
• “Borroka da nire terapia” eta osatze feminista
• “Ez badago emakumeentzat bakerik ez dago benetako bakerik”