Korrikaren Urepele hamaika argazkitan

2015-03-20  //  Euskara  //  Iruzkinik ez

Urepelek bero hartu gintuen.

Bazkaldu bitartean kantu kantari aritu ginen.

Korrikaren lekukoak izan ginen.

Anabasan murgildu ginen.

Lema on honek gatibatu gintuen.

Egin ez zuen euriaz gozatu ginen.

Aupa gizona, jaiki mutil…

…andre emazte eta neskatil!

Euskal ahal dun izan ginen.

Egotetik egitera iragan ginen.

Hegoaldean jaia zen eta Iparraldean festa.

Urepele bero agurtu genuen.

Plusbalio poetikoa

2015-03-11  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Azalaren irudigilea…: Xabier Gantzarain, Gerd Arntz-i gorazarre.

Kapital publikoa
Jose Luis Otamendi
Susa

Gainbalioa legez jaso dut Kapital publikoa (Susa). Ene baitan ez daramadan kapital poetikoaren plusbalioa zor diot Jose Luis Otamendi poetari. Mendi osoa ez da oreganoa, alta, bere mendia otez betea da, ote zuriaz nola beltzaz, bere poemak loreak dira, poema arantzadunak ere izaki, bistan da.

Jaso ez ezik, leitu ere dut kapital poetiko hau. Diru paper berriaren hotsak aditu ditut, liburu orri hauek hostokatu ahala. Eta poetaren –beraren– munduko eternitatea –nirean– kabitzen dela baitaratu dut. Eta munduari bi bira emanda ere, artean lau milioi urte dudala mundu honi bueltak ematen jarraitzeko hauteman ere bai.

Poetaren mendira igo naiz, eta bere loreen igalien balioek gailendu naute, eta pertsona heldua izatera heltzen naizenean, lau milioi urte barru naski, Otea izenez bataiatuko dut ene burua. Orduan, munduaren azkenean jada, pertsonak eta poetak hitz sinonimoak izanen direlakoan, gure memoria oroitzea baino, akordatzea –izanen– dela espero/itxaron dut.

Kapital publikoa hostokatzean poesia kapital publiko hondogabea dela jabetu naiz, poesiak ez duela hondorik ez dela inoren ondarerik. Poeta parrasta heldu zait akordura, eta zuhurtasunaz zentzuz eta senaz pentsaturik, Otamendiren kapital publikoa eta Mikel Lasa poetaren Dana eta Nada zirkulua –ene baitan– osatu izanaz jabetu naiz.

Kapital publikoa dana da eta nada izatera heldu da jada. Dagoeneko ezin dugu lau miloi urte gehiago itxaron pertsona legez biziko bagara. Hori jaso eta ikasi dut. Biziko garela, baldin eta gure mendira igo eta Atlantikoari begira jarririk, gure hagineko minaren antidotoa orogenesia eta fotosintesia baino inportanteagoa dela ikasiko badugu. Hots, lur bat gure minari eskaintzen badiogu.

Kapital publikoa gurea egingo bagenu, naski, ikasiko genuke ez dela egia beranduegi denik mundua salbatzeko, edota gure burua mundu honetatik askatzeko. Berandu delakoan ez baita egi izaterik, berandu aski eta sobera baita, amaieran gaudenean. Edota bestela esanda, ez direla aski arrazoiak, baldin eta arrazoiek ez badute erarik.

Mendian igota eta ozeanoari begira jarririk, kapital publikoaren aurrean ibaiaren ondoan bezala jarriko bagina –Kapital publikoaren aurrean jarri legez–, naski, ez ginateke kapital publikoaren desmasien amildegian erostan eta negar batean biziko. Ibaiaren hondoko legarrak teselak bihurtuko genituzke, eta menditik itsasora doazen ur joriak ibai mosaiko distiratsuak bihurtuko genituzke.

Otamendiren Kapital publikoan urrea ez dago hurre. Ez eraikin erraldoietako bankuetako urrea bederen. Banku horien herdoila lodiaren jakitun, poeta hau parketako bankuetan bere baitan murgildua kausitu dezakegu, baita bere buruaren kritika ere entzun: “Maiz eskaintzen diet maitetasun handiagoa ortzi bikortsuaren itxura aldaketei etxeko zaharraren memoriari baino: eta hori kapitalismoa da”.

Kapital publikoaz ari naiz, eta poetaren ahotsetik mintzo banaiz ere, nire ahotik mintzo natzaizu, nire eskutik izkiriatu. Otamendiri ikasirik, nire eskuek lagunduko didate beharginek maiteminduek jainkoek eta heroiek nire iruzkin hau jasotzen. Publiko egindako bere kapital poetikoari esker, “bi punturen arteko distantzia luzeena gezurra dela” ikasi dut. Berari esker ikasi dut zergatik hilak dauden gu gauden lekuan. Mundua leku guztietan mundua dela banekien, baina berretsi dit mundua ez dela berdin euskaraz eta erdaraz. Oraingoa goldaketa aro dela eta “gure” hildakoak etxera bidean jartzeko –“beste”en hildakoak ahanzturan uzteke– etxeko sua bizirik atxiki behar dugula berretsi ere dut.

Oto Otamendiren kapital poetikoa ebatsi gura dut munduko banku erraldoien herdoil lodia karrakatzeko, baden hizkuntza batean mintzatu ahal izateko, baden herri batean lo egiteko, baden maitasun baten ondoan jaikitzeko. Otoren kapitalaren logikak erraz narama, ez narabil. Eta hari esker, naski, hasia dut askatzen nire buruzagitza poetikoa. Poeta honen kapital poetikoaren logikari atxikiz, bat-batean itotzeko aukera zoragarria dela onartu dut: oraino ere egutegiak hostokatzeko irrika atxiki dezakegula, eta inork esaten badu geu izateko geure hitzez beste egitea dela bidea, poeta honen alde paratu(ko) naizela ere aitortzen dut. Euskal hiri “nagusi”ko poeta kontulari hark legez, neuk ere hautatu dudala neure galbidea.

Kontraeran noa bidean, Otoren poesiaren ubidean. Jakinik ere, gure soziologian aditua zoritxarra dela. Eskola estatua etxean dugula, kapitalarekin aurrez aurre ari garela borrokan, eta berresten dut, ez dela aski arrazoia izatea, arrazoiari berari erarik edota estetikarik eman ezean. Ikasi behar dugula zeri egotzi zorion une bakoitza. Haatik, gabiltzan plazetan kaleetan eta parkeetan maiz esertzen naiz bankuetan poeta honen alboan: altzari izatera jartzen naiz, altzari humanoa bihurtu nahiz.

Eta ezkorra naizen hau baikorra –eta bizkorra– bihurtu guran, lau miloi urte barru baino aise lehenago, berandu baino lehen, mundu honetako turista goiztiar azkarra bilakatu aitzin, turista azkarregi eta gailen bihurtu baino lehen, ez dut ahazten dudana ahazten dudalako arranguraturik bizi gura.

Bref: kapital publikoa hondatua den garaiON Otoren Kapital publikoa laketu zait. Bereziki, eta besteak beste, hostoz hosto elez ele, bere poesian bi puntuk (:) eta bi marrek (– –) ez bestek baitute zedarritzen irakurleON bidea. Irudi luke kontraeran esandako kontraesana dela, alta bada, Otamendiren kapitala hondorik gabeko ibai on urtsu baketsua da.

Xauri Urepelera! Erdu Bilbora!

2015-03-06  //  Euskara  //  Iruzkinik ez

Xalbador Aire bertsolari handiaren herritik abian da 19. Korrika. Urepeletik mundura!

– Zertan da euskera Urepelen?
– 316 bizilagun! –ene arrapostua–.

– Zertan da euskeria Baigorri ibarrean?
– 5963 biztanle!

– Zertan euskara Baxenabarren:
– 28.000… doi-doia!

Nehoiz nehorekin mintzo naizenean, Ipar Euskal Herriaz oro har, Lapurdiz, Nafarroa Behereaz eta Zuberoaz berebat, harritzen nauzu erabat. Harritzen eta estonatzen naute, eiki!
Eta nihaurek Ipar Euskal Herriaz inor txundiarazi baino, “gure” Iparraldeaz  ohartarazi baino ez nuke nahi, bai inor bai nehor!
Eta, ene balizko poeta harroari itzuri eginez, eletan trabatu gabe, mitoak zein pitoak uxatuz, topikoak zein tontolapikoak saihestuz, hitz eta berba egiten entseatzen nauzu, baiki!
Konparazione: Xalbador Aireri buruzko “non hago zer larretan, Urepeleko artzaina?”, airea kantatzeari ekin baino estatistikei lotzea nahiago. Utikan poetika, istant batez bederen!

Eta solaskideari erraiten diot:

– Badakizu, Eibarren 27.281 lagun bizi dira 24,78 kilometro koadroan:
1.100,93 biztanle km².

Badakizu erraiten diot berriz ere:

– Eta Baxenabarre osoan, berriz: 1.325 kilometro karratuan 28.000 bizilagun: 22 biztanle km².

Eskuara mintzo diren bi lagunekin bildu naiz 19. Korrikaren karietara. Xole Aire urepeldarra eta Mattin Bacho arberaztarra. Urepele aldean ibili gara, ur epelen xerka. Baxenabarreko euskararen egoeraz solastatu gara orokorki eta Baigorri haranekoaz partikularki.

Eta poxi bat gehiago dakit eskuarari buruz. Apur eta pixka bat mutxo delakoan. Hemen duzue ikasia.

Gehiago ere ikasi dut. Beti ikasten da zerbait edota bertze.
Nehork edota inork ote daki eleak hitzak edo berbak diren!
Har ezazu Xalbador zenaren parabola batto balire!

“Zuek kanpainakoak euskaldunak zarete, menditarrek euskara etxean daukazue”, erraten diguzue aise. “Zuen paisaiak euskaraz egiten du hitz berba edo ele”, erraten duzue hegoaldekoek edota –berdin Baionako– hirikoek–. Alta, guk iparraldekook ez dugu geurezko instituziorik, eskuara ez da ofiziala gurean. Herriko etxeetan doi-doia ageri duzue izkiriaturik, bide nagusiko seinaleetan bertze hainbertze. Badakizue? Ez dakizue? Frantses iraultzaileen Liberté, égalité, fraternité delakoak aurritan utzi zuen Lapurdiko Biltzarra.
Konparazionera, diot.
Frantsesez ez dakien “arrotza” heldu da gurera –izan anglosaxoia, izan errumaniarra edo izan txinatarra– saltoki batera doa, Laverie ikusten du izkiriaturik horma-irudian, eta tanpez ikasi du, eskolara joan gabe. Euskaldun batek ez badu ikusten idatzia, ez du ikasten. Euskaldun zaharra ez da usatua Ikuztegia izkiriaturik ikusten. Mundua merkatua bilakatu da, hala hirian nola kanpainan. Gure paisaia biziki erdaldundu da.
Konparazione diotsut, hau ere,

Eta euskaldun zaharra edo berria izanagatik, euskara duenak ez du horregatik euskal kontzientzia handiagorik, edo ez euskara ez duten anitzek baino handiagorik. Daukanak dauka, ez daukanak baleuka. Darabilenak dauka, ez darabilenak ez dauka. Badaukan arren, ez baleuka bezalaxe.

19. Korrika heldu da. Hil honen 19an Urepelen hasi eta Bilbon amaituko da 29an.
Xauri Urepelera! Erdu Bilbora! Jin zaitez, zatoz Korrikara!

Tunel eta izaretan geratu ziren amets errealak!

2015-03-02  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Idazleak euskal gatazkarekin lotura duten bederatzi ihesaldi kontatu dizkigu.

Tunelak, izarak, mozorroak eta bafleak
Josu Martinez
(Elkar)

Aitorpen bat eginez ekin behar diot Josu Martinezen Tunelak, izarak, mozorroak eta bafleak (Elkar) liburuaren iruzkinari. Iazko arazoan jaso nuen –sorta batean– eta irakurri ez ezik, jan nuen. Hasi eta buka, bat. Ez nuen ia-ia apunterik hartu. Istorioak bailiran barneratu nituen abenturazko bederatzi historiak. Azaroa-abenduko liburuen anabasan, iruzkina gero eginen nuelakoan, ahanzturaren zirimolan galdu nituen buruan gordetako oharrak: presoen mozorroak eta ametsezko tunelak gaueko izaretan barrena geratu zitzaizkidan nonbait. Atx!

Idazleak euskal gatazkarekin lotura duten bederatzi ihesaldi kontatu dizkigu. Liburuaren egileari eta liburuko protagonistei zor –hauetako batzuk bizirik dauden eta bestetzuk betirako askatuak edo joanak– hona hemen ihesaldiak:

Basauriko satorrak. 15 preso, Basauriko espetxetik (1969).

Martxoaren 6a. Josemari Sagardui, Gatza, Granadako espetxetik (1993).

Kontsularen ihesaldia. Eugen Beihl kontsul alemana, ETAko bahitzaileengandik (1970).

Segoviako katalanak. 29 preso, Segoviako espetxetik (1976).

Txoriak txori. Helikopteroz egin omen diren saioak, Sevillan (1990) eta Huelvan (2009).

Ospitaleko. Bernardo Aizpitarte Arruti Kabra, Beasaingo ospitaletik (1978).

Antzezlana. Maddi Hegi eta Gabi Mouesca, Paueko espetxetik (1984).

Bi anai. Ismael Berasategi, Parisko La Santetik, Joxean anaiaren laguntzaz (2002).

Kartzela barnera ihes. Patxi Arana, Basauriko espetxetik (1976).

Bafleetatik ihes. Joseba Sarrionandia eta Iñaki Pikabea, Martuteneko espetxetik, Mikel Antzaren laguntzaz (1985).

Ene oroitzapenak aspaldiko bafle haietatik heldu zaizkidan soinuak besterik ez dituzu.
Honatx, irakurri osteko loan eta ametsetan galdu zitzaizkidan ohar nagusiak:
Gogoan ditut, nola ez, liburuak biltzen dituen erreferentzia historiko politiko eta sozialak. Gatazkaren kontakizuna osatzeko berebizikoak. Ez alferrik, protagonistak 50 urteko gatazkaren buruan buru aritutakoak baitira edo izan baitziren. Liburuak, halaber, kronika izateaz batera, bere literaltasunean keinu nabarmenak egiten dizkio euskal literaturari: Txoriak txori, Ospitalekoa, Antzezlana, Bi anai, Kartzela barnera ihes…
Egileek protagonizatu zuten epikotasuna zirraragarria da. Istorioon garraztasuna xaloki kontatua du, grazia biziz, bere izaerari dagokion umorez. Alabaina, berak aitortu izan duenez, hainbat pasarte umoretsuak badira ere, liburua ez da umorezkoa. Thrillerra dela esango nuke nik, bestela galdetu protagonistei. Kontakizunok film bat egiteko bederatzi aurre-gidoi dituzu.
Azkenik, irudi luke nire buruari nolabaiteko protagonismoa ematera natorrela, baina, historiak historia, honatx bigarren aitorpena. Liburua, euskal preso bati igorri nion gutun honekin batera.

Hendaia, 2014ko azaroaren 20a.
Kaixo (….) zelan?

Askatasuna mugatuta, baina lan da lan imajinatzen zaitut!
Edonola ere, osasunez eta animoz ongi egotea desio dizut!
Badira egun bereziak, baina egungoa gure herriaren historian zinez seinalatua da, eguna gogoratzen duten izenak aipatu gabe, gogoan dituzunak hain ziur ere.
Halaber, bizitzan badira gertakari bitxiak edo berebizikoak. Zuk eta zuek habiatzen dituzu(e)n espazio horretan gertatuak. Halakoak dituzu, Josu Martinezek Tunelak, izarak, mozorroak eta bafleak liburuan kontatzen dituenak.
Tira, printzipioz edo legez, zigorraren zati handiena bete duzu(e), beraz, ez saiatu liburuko ihes modukoren bat antolatzen!
Hara, boutade edo txiste txarra nirea!

Eguberriak heldu dira, urte berria ere, anartean liburuak loratzen dira Durangoko Azokan nahiz Euskal Herria osoan. Liburu hau horietako bat!

Hauxe ene desioa beraz: garai berezi hau ongi pasatzea eta datorren urtean libre edo kalean bederen, ikustea!

Estutua!

mikel

Pobreak baina aberats

2015-02-27  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Donostiako Nerecán papelería. Argazkiaren egilea Paco Marí.

Zuri-beltzezko argazkiak
Arantxa Urretabizkaia
Pamiela

Zuri-beltzeko argazkiak izena du liburuak, alta, argazki –irudizkoak– bi baino ez dituzu berean: azalekoa eta aurkibidekoa. Idazlea jaio zeneko etxea duzu bigarrena. Hau hiru bider errepikatua. Donostiako Txomin-enekoa. Zer da bizitza errepikapen etengabea ez bada? Oroimena hots errepikatua baita, eta gure memoria diapositibaz osatutako film jarraitua.
Idazleaz gain gidoilaria da Arantxa Urretabizkaia. Eta nik Zuri-beltzeko argazkiak liburua film baten antzo irentsi dut, erraz ikusten dut liburua filma bihurturik –haren eskutik–. Idazleak kontatzen duen garai bertsuko Luchino Viscontiren Rocco y sus hermanos film zuri-beltza heldu zait akordura. Gustura ikusiko nuke zeluloidean: Pobreak baina aberats titulupean. Argudia dezadan baina, ene tesia.
Urretabizkaiaren belaunaldiaren hurrengokoa nauzue, hamar urte aldekoak gara alegia. Jaio (1947) eta hamaika urtera bitarteko aldian bizitakoa kontatu du, eta nik berak bizitakoen antzekotasunak kausitu ditut eta, areago, berari esker, nirea aurre-aldikoarekin osatu dut. Hori plazera! Aldeak alde, izan ginena/garena oroitu dut, sufrikarioz eta plazeraz bada ere.
Idazlea familia euskal nazionalista bateko alaba da. Alegia, deus ez! Pertsonaia nagusiak: Aita: Patxi Urretabizkaia Kortajarena. Gudaria. Ama: Carmen Bejarano Luluaga. Gudariaren ondokoa. Izeba Pakita. Amona: Antxoni Kortajarena. (K. eta J. ). Bigarren mailako pertson(ai)ak ez dira munta gutxikoak. Denak etxe berean bizi ziren. Donostiako Egia auzoan. Aipatutako bi argazkiaz beste hamabik osatzen dute Pobreak baina aberats kontakizuna eta filma: Eliza. Gorputza. Arropa. Ikatza. Franco. Dirua. Euskara. Jolasak. Mutila eta neskak. Baserria. Jatekoak. Ikasketa. Hasieran hasiera, hona notario honen akta:
Omen, jakintza eta egia produktu sozialak eta historikoak dira. Memoria konstrukto bat da. Ados. Baina, aizue, egungo demokrata/frankistek besterik sinestarazi nahi badigute ere frankismoa ez da asmakizuna. Ez horixe! Eta Urretabizkaia ez da memoria politikoaz ari. Edo bai? Ez al da, bada, dena politika?
Politikaz harago eta honago, on-ona protagonista da: zintzoetan zintzoena. Izebak ematen zizkion Arantxaren estetikari forma eta neurria. Hark jositako mantalak nola, guztia milimetratua, beti zuri-beltz. Gris. Aitak 1936ko gerran bizi izan zuenaren ostean, giroa grisa izan beharko, alajainkoa! Grisak hizpide, Melitón Manzanas torturatzailea ere azaltzen da filmean. Aita zuzenki xaxatzen eta familia zeharka: inguru-inguruan Melitón. Francorentzat merituak eginez. Protagonistak amets egiten zuen erruz, baina sekuentzia hori ez da amestua, ezta izebak Kakitzat zuen Franco diktadorea ere.
Arantxa heroi zibilik gabe hezi zuten aita eta amak. Sabino Aranak eta Jose Antonio Agirrek ez zuten izaterik izan haren heziketan. Belaunaldi berrikoek sagarrak astindu ez ezik, Melitón kalitu zuten. Kalitu bai, zer demonio, piztia baitzen. Memoria konstruktoa, baina bizitzaren sekuentzia batzuk ukaezinak dira. Film bateko sekuentziak onak edo txarrak dira, estetikaz diot, baina ni moralaz ari naiz. Ai, morala!
Alabak Aitaren irudi behar. Aita gudaria gerran eta jenerala etxean. Ama, berriz, haren menekoa. Aitaren hitza jainkoaren hitza. Aitak gerra nola, heziketa hala: “Arrazoi izan eta galdu”. Eta moralak kutsatzen du, elizarenak nola erregimenarenak. Mutilak arrazoi, neskak arazo. Hori bai, denak abertzale eta euskaltzale prestuak. Gaur egundik ikusia, eta gaur dakusaguna ikusita: sinestezina. Arantxak bere arrazoia, hala ere. Oraindik ez du ulertzen zergatik desgrazia den loteria tokatzea.
Ama, aita baino epelagoa, apalagoa, jendartearen eskalan diot. La Scala, idazlearen kasuan, Donostiako Ama Bellas Artes zen. Eta handik bueltan zetorren bere ama. Arterako betarik hartu ez bazuen ere, azaleko argazkian ageri den Nerecán papelería edota dendan lan egiten zuen. Horrek eta Madrilera joan zen amaren ahizpak, besteak beste, beste mundu batera begiratzeko leihoa ireki zien. Familiak, ideologiak ideologia, lagundu egiten baitu.
Liburua begien itxi-ireki batean irakurriko duzu: amen batean, alegia. Arantxak –protagonistak– amen batean ikasi baitzuen bizitzen. Belaunaldiak belaunaldi, haiek belaunak ezin zituzten erakutsi. Guk, hurrengo belaunaldikook, zorionez, bai. Mutilak izaki, errazago betiere. Nolanahi den ere, haiek eta gu –ondorengo beste belaunaldi asko barne–, miseriak miseria, “pobreak” baino “aberatsak” izan ginen. Arantzaren amaren esana gogoratzera: batzuk arrosa jaiotzen dira eta beste batzuk bitxilore.
Kontutxo bat finitzeko, Arantxaren haurtzarotik gaur egunera zazpi hamarkada baino, zazpi gizaldi iragan ote diren irudika genezake une batez. Eta aldi berean, egunotan Donostiako inguruan izan diren uholdeak ikusita denbora ez dela apenas igaro irudi lezake. Denbora eta espazioa. Egiaren aldagaiak. Eta oroimena! Pobreak baina aberats memorian daramadan filma da, estimu handiz eraman ere. Hein batean nirea ere baita. Arantxari esker, arantzarik gabe.

Gazteentzat euskara gehiago da atzerriko hizkuntza, beren pentsamenduko hizkuntza baino

2015-02-26  //  (C)politika, Euskara, Hizkuntzak  //  Iruzkinik ez

Bortzaren kontakizunetik, kontakizunaren bortxara da, (Txalaparta) Joxe Manuel Odriozolaren azken saiakera. (Argazkia: Dani Blanco).

Joxe Manuel Odriozola elkarrizketatu dugu Argian, Bortzaren kontakizunetik, kontakizunaren bortxara saioaren karietara. Alabaina, hasteko, saiogilearen hitz hauek izan genituen hizpide abiaburuan: “Nire bidea ez da erdal herritik euskal herrira doan bidea, abertzale gehienen kasuan bezala”.

– Horrelako kasuak gutxi al dira edo zarete? Ezaugarri horrek adierazten du euskaldunon egungo egoera, akaso?
UEMAko (Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea) herri euskaldunetatik etorritakoa naiz. Alegia, Gasteiz, Baiona edo Bilbotik etorri izanak adierazten badu jatorri moduko bat, ni Altzotik nator. Haurtzaroko eta gaztaroko sozializazioa han egin nuen, alde handia dago UEMAtik etortzea edo aipatu hiriburu horietatik euskararen mundura bide egitea.
Oraindik erdara entzuten ez zen herri batetik edo Euskal Herritik nator. Euskararen herri historikoak, garai bateko Euskal Herriaren hondakinak, UEMAn geratu zaizkigu nolabait, eta Euskal Herritik Erdal Herrira etorri gara. 16 urterekin etorri nintzen herri “espainol” batera, Donostiara, beraz sozializazio berria hasi behar izan nuen nire baitan. Garai hartan hizkuntza hegemoniko ia bakarra euskara zen Altzo aldean. Alegia edota Tolosa aldera jaistean harreman bagenuen erdararekin, baina gu ez ginen erdalduntzen gaur egun Altzon erdalduntzen edo elebidun bilakatzen diren bezala.
Horregatik edo, orduko eskolako nire porrota. Ni autodidakta naiz, eta horren faktoretako bat hor izan daiteke, alegia, garai hartako eskolako terminologia hauteman eta ulertu ahal izateko zailtasunak, ele bakarrak ginelako. Euskaraz bizi ginen. Beraz, alde handia dago euskal herritik erdal herrira trantsizioa egitea edo erdal herritik euskal herrira. Guk suerte hori izan dugu onerako edo txarrerako. Gu azken mohikanoak gara euskarari dagokionez.

– Abertzaleak eta euskara. Nazio euskaldunaren gainbehera da zure saiakera baten izenburua. Kritikoa agertu zara euskaldunaren etorkizunarekin, eszeptikoa, akaso.
Euskaldunok gure euskaltasuna agonian bizi izan dugula esaten da, ez naiz harritzen azken mohikanoak baldin bagara. Hain zuzen ere, UEMAko herriak erdalduntzen hasi direla diote azken emaitzek, orduan, zer esango dizut? Azterketa soziolinguistikoak era askotakoak izan daitezke, baikorragoak eta ezkorragoak, baina Euskal Herriari eragin dioten etnozidioa, hau da, hizkuntzaren galera, galbidea noiz hasi zen ikusita, ez da harritzekoa azkenetan egotea. Txillardegik eta enparauekhorregatik sortu zuten ETA, besteak beste. Beste arrazoiak edo beharrak bazeuden noski, baina euskal identitatearen ezaugarriak azkenetan sumatuko zituzten, azkenetan zeuden eta, eta bereziki euskara. Erreakzionatu behar izan zuten nazio zapalkuntzaren aurka. Matematikoki aurreikusi daiteke hizkuntza batek noiz igaro duen itzulezinezko marra. Munduko hizkuntza minorizatuei gainbegiratua emanez gero, ikusten duzu marra hori zeinek igaro duten, bizirik direla hala edo nola, baina hilobirako bidean doazela.

– Ezkorra zara, beraz.
Hizkuntz gutxituak badoaz, besteek ere gurearen antzeko egoera bat bizi dute. Estatuen etnozidioa eta egungo globalizazioa tarteko, atzera bueltako prozesuetan sartu dira hizkuntza gutxituak. Flandriera edota Katalana salbatu daitezkeela? Bai. Hobe hala bada. Horien galera prozesua ez da hainbestekoa, nazio kultural linguistikoa mantendu dutelako, beren nazio politikoa edota estatua eraiki nahi dutelako. Salbuespen horiek kenduta, hau da, asimilazio prozesua edo marra delako hori gainditu ez duten hizkuntzek etorkizun zaila daukate –egia da marra subjektiboa izan daitekeela, baina objektiboa ere bada–. Hau da, prozesua objektiboa da, ikusi baino ez dago Euskal Herria nola geratu den. Azken 50 urteetan hainbeste lan eginda ere, begira nola dauden Bilbo eta Donostia. Euskaldun izateko eta euskaraz bizitzeko zailtasunak hain dira latzak, estrukturalak baitira funtsean. Itzuli ezinezko prozesu batean bideratuta ikusten dut euskara.
Koldo Mitxelenak zioenez, miraria ez da jatorria baizik iraun izana. Bai, euskarak iraun du, ados, baina zehaztu beharko dugu bere iraupena zertan den. UEMAko herriak aipatu ditut, baina hara, Errenterian, Mitxelenaren herrian, euskaraz bizitzeak miraritik ez du ezer, ezinezkoa da euskaraz osoki bizitzea. Beraz, hizkuntzaren normalizazioaz asko hitz egiten dugu, baina 50 urteetan ikasi eta ikusi dugunaren ondoren galdera beti hor dago: “Etenda zegoen katea berreskuratuko ote da?”. Txepetxek aipatu zuen euskararen normalizazioa hezkuntzaren eta ikastolen bidez hel zitekeela. Baina, benetan posiblea al da?
Esango nuke, transmisio kultural horrek ez duela gaitasun komunikatibo askirik bermatzen, eta horregatik ari gara beti esaten: “Ezagutu bai, baina erabili… ez da erabiltzen”. Alegia, egungo gazteek transmisio linguistikoa jasotzen dute, baina ez dute komunikatzeko heineko gaitasunik, edo ez nahikorik. Ez erdararen parekorik, behintzat. Orduan, belaunaldi berri horientzat, euskalduntzen ari direnentzat, euskara gehiago da atzerriko hizkuntza, beren pentsamenduko hizkuntza baino.

Independentzia egunero erosten da. ARGIAn salgai

2015-02-20  //  (D)kulturgintza, (E)gizartea  //  Iruzkinik ez

Independentzia egunero erosten da. ARGIAn salgai.

Azken TxoraKIKEkeriak
Kike Amonarriz
Argia

Durangoko Azokan ginen, iazko abenduan, ARGIAko standean. Kike Amonarriz Azken TxoraKIKEkeriak liburua genuen ekoizpen izarra. Bisitari baten bisaian –intelektual itxurakoa– barrea sumatu nuen.
– Zer nahi duzu, denak ez dira Kierkegaard-en jitekoak izan behar.
Irri egin zuen, txiste txarra nirea nonbait.

Halako batean, euskaltzain bat pasa zen standetik, izena salatu gabe, bizkaitarra da, euskaldun berria, haren hiztegi bati esker euskara ikasi genuen poliki.
– Ah, Kikeren txorakeriak… Ez dira gaurkoak, bistan da –erran du solaskide erosle potentzialak.
– Txiste berriak dira, agian bere azken liburua da–, guk teman edo.

Atx, saiatu ere, ez genuen gatibatu, intelektuala!

Jarraian, gazte koadrila bat hurbildu zen. Argiaren pegatinak erabili genituen amu bezala.
“Argiak harpidedun bat egiten duen aldiro nazionalista bat bidaiatuz sendatzen da” . Carlos Urquijo gameluz abiatzeko prest ikurrina eta guzti.
– Hara, eta hemen Azken TxoraKIKEkeriak! (tonu musikalean, gurea).

Pegatinek irribarreak idoki zizkieten, baina ahopeka ahapaldi hauxe entzun genion haietako bati:
– Ez erosi, txiste txarrak dituk.

Eta neronek, lotsabako:
– Aizue, errespetu pixka bat. Mona Lisa ez da goapoa, baina arrakasta itzela dauka.
Intelektualegia ene boutadea!

Erran nahi baitut, liburu artean bizi eta lo egiten dut, eta irakurri ditudan azken liburuen artean Azken TxoraKIKEriak nire liburuen separadorea izan duzue.

Islandiera ikasten / Antonio Casado da Rocha
Azken TxoraKIKEriak
Bortxaren kontakizunetik, kontakizunaren bortxara / Joxe Manuel Odriozola
Azken TxoraKIKEriak
Iazko hezurrak / Unai Elorriaga
Azken TxoraKIKEriak
ETA de principio a fin / José Félix Azurmendi
Azken TxoraKIKEriak
Urari ostutako poemak / Pako Aristi
Azken TxoraKIKEriak
Beltzuria / Ixiar Rozas

Ez da txiste. Imajinatzen duzue bizitza, burua poesia, saio eta nobelen artean besterik ez. Joe… txo, tumatx… jo!

Eta artetik, TxoraKIKEkeriak liburuaz zerbaiten errateko, honatx nire buru eta pena batzuk:.
– Aizue, nola irriarazi euskaraz?
– Nola erran, nik idatzi separadorea euskaraz eta ulertua izan?
– Bereizlea erranik ulertuko zenukete? Bai to! To eta no.

Gure belaunaldikook nekez egin dugu irri euskaraz. Eta gure Kike Kierkegaard-i esker, tarteka-marteka, nik goiko autoren liburu artean irri egin dut.
Kikeren txisteek politikaren eta politikarien bizkar irriak iradoki dizkigute.
Ez bakarrik politikaz ari. No eta to!

Finitzeko, Asurmendiren isurKERIA bat, Kike lagunaren baimenaz, atrebentzia barkatuko didalakoan.

Paris, Londres, Berlin eta Moskun urte eta urte ibili ostean Joseba herrira itzuli da. Poliglota bilakatua heldu zaigu herrikidea, ia euskal elebakarra zen hura. Patzikurekin topo egin du eta aspaldiko laguna itaunka hasi zaio.

– To, orduan, gaztelaniaz, ingelesez, frantsesez, alemanez eta errusieraz hitz egiten duzu.

– Bai, horixe!

– Eta pentsatu, pentsatu zertan pentsatzen duzu?

– Pentsatu, txortan egitean motel, txortan egitean!

Barka, isurKERIA!
Txistea ez da originala ez jatorrizkoa, ez jatorra ere.
Baina aizue erosi liburua: “Independentzia egunero erosten da. ARGIAn salgai”.

Esker eta ezker oneko poeta

2015-02-16  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

Islandiera ikasten, Esku ezkerraz-en ondorengoa da. Nolabait, edo!

Islandiera ikasten
Antonio Casado da Rocha
Utriusque Vasconiae

Islandiera ikasten liburuko poetak Antton edo Andoni izena izan lezake, baina Antonio da. Nolanahi den ere, Casado da, ezkondua da –hainbat poema bere familiaren arrastoak direlako, diot–, da Rocha da, beste hainbat poema uhartetako arroken edota mendiko harkaitzen artean zabaldutako xendrak baitira.
Poeta honen mintzoa meharra izan liteke –litekeela betiere, diot–, eta haatik, bere izkirioa leuna izanagatik, sakona da. Poetak ibilitako xendrak sakonak izateaz gain luzeak dira. Poemok urrutira eramaten gaituzte, eta poeta urrutitik heldu da hala berean. Horregatik edo, liburu honen sakontasuna endelegatzeko honen aurrekoa ezagutzea gomendatzen dizut irakurle bidaide hori. Esku ezkerraz izenekoa, alegia.
Antonio Casado da Rochak Esku eskerraz idatzi zuenerako poesia idazten zuen, gaztelaniaz idatzi ere. Bere Curriculum Vitae (C. V.) kontsultatu besterik ez duzu. Alta bada, bere ama hizkuntza hobeto ikasteko euskara ikasi beharraz jabetu zen nonbait, baita euskara hobeto ezagututa, islandiera ikasteak munduan ibiltzen lagunduko ziola pentsatu ere, nonbait –nonbait betiere–.
Islandiera ikasten Donostian hasten da, sortzez donostiarra den poetaren hirian. Sortzez hala da, ordea, izatez errenteriarra da, hiriaren periferiakoa. Hots, Antonio Casado da Rocha poeta periferikoa da. Ikasia ere bada, hots, eruditua, ez alferrik ogibidea filosofiari esker urratua baitu. Are, dena esatera, esker oneko poeta honek ezkerrari eusten idazten segitzen du Islandiera ikasten delako honetan.
Filosofoa eta poetaz izateaz beste, dantzaria ere bada, baita korrikalaria ere, antza denez –poesian, antza betiere–. Hots, herria urratsez urrats goratzen ikasi duen dantzaria da, poeta izateaz batera. Dantzaria eta korrikalaria apala da, poeta apala den legez. Haren burua ezagutzeko bere C. V. ez da interesgarriena hain ziur ere, hartara, Autohidografia poema leitzea gomendatzen dizut. Hartara ere, bere burua ur molekulatzat jotzen duen poeta idoro dezakezu.
Filosofoa da, baina Zaratrustarekin xendra meharretan gurutzatu zen nonbait eta –eta dantzaria gurutzefikatua izan ostean– poesiaren bidean aritzea erabaki zuen. Izan ere, poetaren ofizioan irabazi ezean, gutxienez ikasi egiten baita, eta poeta batentzat emaitza ez da txarra.
Beste gomendio bat: ez ezazu ADN delakoa bere poesian bilatu. Edo ez behintzat ADN soila. ADN euskaraz DNA da. ADN islandieraz (íslenska-z) DNA da. ADN ingelesaz DNA da. Bere DNAn, bere poesian alegia, munduko itsasoetan eta ibaietan bildutako ur molekulak idoroko dituzu. Poeta honen hainbat zantzuetan ageri denez, Antonio Casado da Rocha herriaren poeta da. Gabriel Aresti Bilbon nola –Bilbon jaioa baina hiriaren periferian instalatu zena, euskararenean, alegia– Antonio Casado da Rocha Donostian hala. Edo antzera.
Nolanahi den ere –agian, betiere– poetak berak bestela pentsatu arren, bere poesia Carlos Marzalena ere bada, izan liteke ere Miguel d’Orsena, baita Angel Errorena ere. Mundua apur bat baino ez baita berritzen egunero. Eta euskara ere, egunero apur bat berritu daiteke islandiera ikasten.
Alabaina, dena esatera, poesia euskaraz izkiriatua denean –hizkuntza nekagarri honetan, “un puto engorro” dena, hizkuntza klaruan esanda–, poesia funtsean hondo gabeko putzua da. Batzuetan argia, bestetzuetan iluna. Eta guk irakurleok, funtsean, ur gazi eta goxoa atera ditzakegu, batzuetan nekez bestetzuetan aise, Antonio Casado da Rocha euskal poetak poesia idazten duen legez, nolabait esanda. Nahiz eta –nahiz eta, betiere– poeta den aldetik, beti madarikatua izanen den. Areago bere izenari erreparatuz gero. Izan izanen baita betiere: “Are you Basque?”, galdetuko dioena –betiere, nonbait–.
Izan ere, esker oneko izenak –euskarazko bere bi liburuen epilogoak Esker onak izenekoak dira– ez du betiere izana adierazten, ezta poesiak poetaren esanahia ongi adierazten ere –ez betiere–.
Horregatik edo, Donostia hiri unibertsalaren periferiako errenteriar filosofo korrikalari dantzari –musika anitzen zalea izaki ere– poeta honek islandiera ikasten poesia idazten du. Bere poemak –íslenska euskara legez edo euskara íslenska legez– ur tantak dira hizkuntzen ozeanoetan.

Denbora borragoma itzela ei da

2015-02-11  //  (C)politika  //  Iruzkinik ez

Salvador Dalí-ren Relojes Blandos o La Perseverancia de la Memoria (1931)

Iraganeko bizipenen aitortzak jasotzen dituen jardunaldiak egiten ari dira Bidasoa aldean. Bakea eta bizikidetza leloak laxoagoak dabiltza garaion, antza. Hots, ETAk bortxa behin betiko utzi zuenetik. Hiru urte jada!

Bizikidetza sendoa izanen bada, besteak beste, “jendarteak ikaskizun dezente gainditu beharko du”, adierazi dute bortxa jasan dutenek. Bortxa bizi duenaren oroitza eta aitortza ez dira samurrak. Bortxa pertsonon espresioa izateaz gain, sistema baten izate estrukturala eta oinarria ere baita. Halaber, nork bere bortxaren erantzukizuna bere gain hartu barik –nekez egitekoa–, nekeza ere bada bortxa jasan dutenen minak ezabatzea. Denbora beharko da. Denbora minen aringarria izaki, alafede!

Jendarteak ikaskizun dezente gainditu beharko duela adierazi dute bortxa jasan dutenek, eta klase politikoak buruan buru azpimarratuko nuke neronek. “Gerra ez da politikaren jarraipena baizik, nahiz beste bitarteko batzuez baliatzen den”, esan zuen Karl von Clausewitz jeneralak. Alda dezagun “gerra” eta “politika” hitzen tokia esaldian: “Politika ez da gerraren jarraipena baizik”.

Horra bada, politikaren garaia da gurea, sensu stricto hartua. Gerra edo gatazka batean bortxa jasan dutenen sufrimendua aitortzea sufrimendua biziberritzea da. Haatik, jasandako mina arintzeko modua hitz egitea omen da, alde eta mota guztietako bortxa nozitu dutenek elkarrekin hitz egitea. Gatazka sorrarazitako arrazoiak ezagutzea, baita norberaren historia besteek ezagutzea ere. Elkar ezagutzea eta elkar onartzea, alegia.

Alabaina, bake hitzaren ondoren hitz potolo hauek datoz: egia, justizia eta erreparazioa. Horiek ezartzea. Norentzat? Bereziki bortxa jasan duten biktimentzat. Baina, hara non, biktimen “ordaina” gauzatzea, gauerdiko txakurren eta borreroen eztulari eite eta kolore ematea baino zailagoa da, alajaina.

Bortxa bakoitzaren gibelean, bortxa politiko bakoitzaren oinarrian, bortxa egilearen ideologia dago eta. Barkamena eskatzea ez da zaila, funtsean jendarte kristaua baita gurea. Erlijioak gidatu izan gaitu orain arte, baina jainkoa aspaldi hil zen edo genuen. Garaion, “demokrazia lurtarra” dugu jainko gorena.

Biktimek edo dena delakoek –ez da gutxiespenik nire hitzetan– , gehienek bederen, artean esateko, isilpean bizi direnek, agintariei eta alderdi politikoei mesfidantza izugarria diete. Hala diote, eta hala uste dut nik. Badira biktimak eta biktimak, noski. Bortxa estrukturalaren biktimak eta matxinoen bortxaren biktimak. Biktimek baina –eta biktima lagundu nahi dugunok– haien/gure ordezkari politikoak bozkatzen dituzte/ditugu, gure egitekoa delegatzen dugu. Jendarte menpekoa da gurea, lar menpekoa demokrazia izanen bada.

Karl von Clausewitz jenerala jeneralizatu gabe, tokiko bardo batek honelaxe kantatu ohi du: “Bakea aho-xurien leloa da, demagogoen ahotsa”. Bakea izanen ote da askatasun ehuleen –ahulen askatasuna– bizikidetzarik gabe? Hauek denborak!

Denbora borragoma itzela ei da, baita beharrezkoa ere. Alabaina, maleruski, egungo politika moldea gure buruaren ezabagailu ikaragarria ere bada.

Irakurtzera bortxatua(k)

2015-02-05  //  (A)iruzkin literarioak  //  Iruzkinik ez

ETA bortxa politikoa eta beste / Nafarroako Estatua eta beste atalen Atarikoak dituzu SAR HITZAn

Bortxaren kontakizunetik, kontakizunaren bortxara
Joxe Manuel Odriozola
Txalaparta

Bortxaren kontakizunetik, kontakizunaren bortxara, horra hor, Altzoko saiogile euskaltzale –erraldoiaren– azken emaria. Irakurketa pausatua eskatzen duen liburu gotorra. Hona hemen, amaitu osteko nire lehen burutapena (buruan hainbat pena tarteko): irakurtzera bortxatuak zaude(te), hots, garena ulertzera iristeko baitezpadako entsegua duzu.

Garena nor? Jendeok. Deitu itzazu gizonak emakumeak edo pertsonak. Garena nor? Bereziki euskaldunok!
Liburu on honen taxuera hauxe: Atarikoak, sar hitza, ETA bortxa politikoa eta beste / Nafarroako Estatua eta beste atalen atarikoak dituzu. Atarikoak osatzeko hainbat pertsonen aburuak hartu ditu egileak bidaide, ez nolanahikoak, eta orobat bi ataletan ere bai: pentsalari elemeniaren aburuak –gogaideen eta ez gogaideen– ondo baino hobeto aletu eta ezpaldu ditu altzotarrak. Ezin bakarra nabarmendu, denak nabarmendu ezean.

Edonola ere, liburura iristeko bidaide nauzuen hau bortxatua duzu(e) aipu bat ezpaltzera, Johan Galtung-ena, labur emana: “Hiru bortxa mota daude. Lehena, oinarrian, bortxa kultural iraunkorra da, gainerako bien zurigarria. Bigarrena, prozesu gisa eratutako bortxa estrukturala litzateke: modu legal, anonimo eta inplizituan egituratua. Hirugarrena, gertaera moduan islatzen den bortxa zuzena, ikusgarria eta asaldagarria”.

Liburu (h)onen ezaugarri behinena, bortxari buruzko gogoeta sakona egin duten pertsonen aburuetan oinarritua egotea da, bai pentsalarien bai bortxa zuzenki nozitu dutenen iritzietan.
Atalak atal, hona bidaide honen zenbait aburu:

– Bortxaz juzku arinak egitera bortxatuak gaude: bortxa aipatzen delarik, modu arin batez aipatu ohi da, hots, “datorrenetik datorrela” delako bortxa betiere bera dela erran ohi da. Erran nahi baita, pertsonak bortxari buruzko juzku arinak egiten bortxatuak izaten gara, nork eta bortxa estrukturala darabilenak.
– Bortxa eta bakea: mundua, mundua denez gero, mundua habitatzen dugun abere arrazionalok bortxaz ezarri dugu bakea, baita aro modernoko “demokrazia zerutiarra” bortxaz jarri ere, baita nork eta bortxa jasaten dugun lurtarrok “onartu” ere. Bortxa estrukturalean oinarritutako bakea.
– Bortxa estrukturala eta ETAren bortxa politikoa: lehena politikoa bada, bigarrena ere bai. Kontua da baina, estrukturala bakealdian ezarria deino, bortxa aldiko bakealdian kontrakarreko bortxa bere oinarri ideologiko politikoari uko egitera bortxatu nahi dutela, nork eta bortxaren monopolioa dutenek. Estatuek.
– Estatua eta boterea: egungo demokraziaren oinarria bortxa bada, bortxa bada boterearen izaera, nola eraiki estatua izan nahi dugunok gure izateari uko egin gabe? Eztabaidarako hamaika hari txirikordatu ditu Joxe Manuel Odriozolak. “Estatua izan edo estatua eraiki”. Horra hor, hainbat pentsalarien arteko dilema edota debatea. Estatua estakuru ote? Menperatzailearentzat ez. Menperatuarentzat?
– Estatu (demokrazia) euskalduna, etika eta morala: giza historia, aro modernoa barne, bortxan oinarritua izaki, ba ote bortxa, bortxa “gaiztoa” eta “ona” legez bereizterik? Zer pisu du gugan, gizakiongan eta euskaldunongan erlijioak? Demokrazia ote mendebaldarron erlijio berria?
– Bortxaren kontakizunetik, kontakizunaren bortxara: auzi politikoa ote da euskaldunona? Ala politikak (demokraziak edo demokrazia ezinak) harrapatu digun/gaituen arazo kulturala? Arazo kultural gaindiezina, akaso? Premisa bat: “Euskal Herrian nozitu behar izan dugun bortxa giro latza ez dadila berriz inoiz gertatu”. Nola ez erori bortxaren monopolio darabilen moldetan? Galderak. Galderek arrapostuak behar dituzte betiere.
– Historia ez zen hasi baina, aro modernoan: hau da, estatu modernoen aitzinetik baziren estatuak, hor nonbait. Nafarroakoa kasu, horixe euskaldunona. Konkista, okupazioa eta asimilazioa. Horra, azken hamarkadotan nabarmendu diren eleak. Izan garelako gara? Zer izan ginen baina? Euskal estatuak euskalduntasuna bermatu al zuen? Edota bermatuko al du? Hots, estatua lanabes edo helburu ote? Historia eta memoria gure izatearen konstruktak dira, konstruktak dira ere nortasuna, inteligentzia eta sorkuntza.
– Estatua, pertsona, soziologia eta psikologia: ez alferrik, hauxe azpimarratu nahi nuke, Joxe Manuel Odriozolak Max Weber bidaide izateaz beste –pertsona estatuaren eta jendartearen baitan–, Sigmund Freud ere bidelagun dauka. Hots, kontzientzia eta inkontzientzia, biak daude gure izatearen oinarrian. Ez dira azpimarratzeko pentsalari bakarrak. Etxekoak eta euskaraz pentsatzen dutenen aburuak baitezpadakoak dituzu liburuon.

Bortxaren kontakizunetik, kontakizunaren bortxara saio ausarta da. Suaz aritzen denak ausart izan behar baitu, ausaz. Saioa antidoto hagitz ona duzu(e) bortxa ulertzeko. Areago, arrazoia eta hunkiberatasuna gizakiaren izaera bortxatzailearen elikagaiak direla jabetzeko ere. Bortxazko izate hori deseraikitzen ikasteko entsegu aproposa dukezu(e). Eta bidenabar, bide nabarrean, euskaldunen argien mendea noizbait urratuko den esperantzaz, euskaldunon nortasuna eraikitzeko.