Oier Lakuntza
Zientzia mundutik at dabilen jendearentzat, sarritan zientzia baino mito itxura handiagoa dute zientziari buruz entzuten diren kontu askok. Blog honetan, gaurkotasuneko gaietatik abiatuta, zientzia gaiak hobeto ulertzeko argibideak eskainiko dira, ahalik eta modurik xumeenean. Halaber, zientziak gordetzen dituen zenbait bitxikeriarentzat, eta beste blog nahiz aldizkarietan jorratzen diren zientzia artikuluei buruzko hausnarketa eta gogoetetarako ere tartea egongo da.
Azken bidalketak
Iruzkin berriak
- Epigenetika: geneak ez dira dena | EIBZko liburutegia(e)k Epigenetika: geneak ez dira dena bidalketan
- Negutegi efektuaz | EIBZko liburutegia(e)k Negutegi efektuaz bidalketan
- Oier Lakunza(e)k Nanoteknologia bidalketan
- IƱaki Suinaga(e)k Nanoteknologia bidalketan
- Nanoteknologia | EIBZko liburutegia(e)k Nanoteknologia bidalketan
LIGOn bingo!!
Atalak: Gaurkotasunekoak
Duela bizpahiru aste idatzi nuen sarreran, hurrengo batean LIGO interferometroari buruz ariko nintzela esan nuen. Egia esan, jadanik hilabete bat ere pasa da Estatu Batuetako behatoki honek grabitazio uhin baten aurkikuntza erdietsi zuenetik, eta ziur aski, honezkero sobera irakurri eta entzungo zenuten LIGO interferometroaren inguruan. Bada, sarrera honetan, gera daitezkeen zalantzak argitze aldera, zenbait hedabide eta web orritan ikus daitekeenaren laburpen bat egingo dut.
Lehenik eta behin, uhinen interferentzia zer den gogora ekartzea komeniko da. Jakina den bezala, uhin bat espazioan era jarraian hedatzen den oszilazioa da. Hala, olatu baten kasuan, berau pasatzean urak gora eta behera egiten du, mugimendu hori espazioan hedatuz. Hori ordea, uhin bat baino gehiago pultsu bat dela esan daiteke. Uhina pultsu hori periodikoki errepikatzen denean sortzen da.
Bi uhinen arteko interferentzia, hauek puntu batean elkartzen direnean sortzen da. Bi uhinek anplitude eta uhin luzera berbera badaukate, muturreko bi gauza gerta daitezke: uhina erabat desagertzea edo bikoiztea. Honen arabera, soinu seinale berdin berdina igortzen duten bi igorleren artean kokatu ezkero, gure posizioaren arabera ez genuke ezer entzungo edo guztia intentsitate bikoitzarekin iritsiko litzaiguke.
Entzungo genuke. Azken batean, interferentzia bi uhinen batura baino ez da. Alegia, uhin baten arabera, puntu bat bere oszilazioaren mutur batean badago, eta beste baten arabera, kontrako muturrean, bien baturak bi uhinak puntu horretan desagertzea eragingo du. Alegia, bi uhinen interferentziaren batura bakoitzaren oszilazio egoeraren (fasearen) araberakoa izango da.
Bada, interferometro bat, interferentzia horren bitartez argi izpiaren uhin luzera, distantzia edo argiak material batean duen abiaduraren adierazle den errefrakzio indizea kalkulatzeko erabiltzen den aparatua da. Bertan, argi izpi bat bitan zatitu eta zati bakoitza norabide batean igortzen da. Ondoren, ispilu banak argia hasierako puntura itzularazten du, bi argi izpien interferentzia sortaraziz.
Duela hilabete inguru aurkitutako uhin motak, espazioa deformatu egiten du. Hau da, bi punturen arteko distantzia aldatu egiten da uhina pasatakoan. Zehatzago esanda, norabide batean espazioa luzatu egiten den bitartean, bere norabide elkarzutean laburtu edo uzkurtu egiten da. Hori interferometro batean igarri ahal izango da, distantzia aldaketak argiak egin behar duen bidea, eta puntu batean duen oszilazio egoera aldatuko baitu. Dena den, aldaketa hauek hutsaren hurrengoak izaten dira, grabitazio uhinak miloika argi urtera sortu eta oso ahulduta iristen baitira guganaino.
Zentzu horretan, LIGO interferometroaren ezaugarririk aipagarriena bere tamaina da. Funtsean elkarren elkarzutak diren 4 km-ko bi besoz osatua dago. Gainera, beso bakoitzaren hasiera eta bukaeran ispilu ezberdinak ditu, interferentzia puntura iritsi aurretik distantzia hori behin eta berriro eginaraziz. Azken batean, bi izpiek egindako bidea erabat berdina baldin bada, interferentzia deuseztatzaile bat sortuko da, inolako seinalerik sortu gabe. Aldiz, uhinak (edo beste edozerk) bi izpietako baten fase aldaketa bat eragin ezkero, intentsitate bat igarriko da.
Hain justu, hemen dago LIGO interferometroak gainditu behar duen zailtasun nagusia. Izan ere, igarritako uhinak behatokiaren 4 km-ko beso bakoitza protoi baten milaren bat luzatu edo laburtu zuen. Alegia, uhina pasatakoan beso batek 4,000000000000000000001 neurtzen zituen, eta besteak 3,999999999999999999999. Esan beharrik ez dago, aldaketa horrek sorturiko seinalea mugimendu sismiko txiki batek edo langile baten akas tekniko batek ere eragin dezakeela. Horregatik, LIGOn nahitaezkoa da neurketa baldintzak, hala nola tenperatura, presioa edo gerta daitezkeen mugimenduak, ongi kontrolatzea. Halaber, beso bakoitzaren barrua ia hutsik dagoela esan daiteke, bertatik ahal den aire guztia kenduta. Aipaturiko baldintza horien aldaketa txiki batek interferometroan seinale aldaketa bat eragin dezakete.
Hala, LIGO bi bixkiz osatua dago. Alegia, elkarren berdin-berdinak diren bi interferometro daude Estatu Batuetan elkarrengandik 3.000 km ingurura: bata Hanforden (Wasingtonen)eta bestea Livingstonen (Louisianan). Kontuan hartu behar da, Einsteinen arabera grabitazio uhin hauek argiaren abiaduran hedatzen direla, 300.000 km/s-ra. Beraz, LIGOk igarritako seinale aldaketa bat grabitazio uhin batek eragina dela esateko, beharrezkoa da seinale bera bi lekutan 10 ms-ko tartean igartzea.
Kasu honetan LIGOren berri izan dugu, baina munduan badira era honetako laser bidezko interferometro gehiago. Garrantzitsuenak Alemaniako GEO, Japoniako TAMA eta Italiako VIRGO direla esan daiteke. Gainera, NASA eta ESAren ekimenez, 2034rako espaziora grabitazio uhinen azterketarako interferometro berri bat bidaltzea pentsatzen ari dira. Honek, lurrak eragindako zarata seinaleak ekidinez, grabitazio uhinen igarpenean zehaztasun haundiagoa lortzeko aukera emango luke.