BURUtaPENAK: Hedabideak versus komunikabideak (I)

2020-03-28  //  Hedabideak  //  Iruzkinik ez

Burutazioa ez da gaurkoa. Lehenbizikoa 1983 urtekoa da, alegia deus ez. Gogoeta poema (*) bihurtu nuen, nire poeta eskas hartan. Hamar urte geroago, kazetari bilakabidean Manuel Castellsen Comunicación y poder liburua jorratu nuen. Manuel Castells bai, egungo Espainiako Gobernuaren Unibertsitate Ministroa. Bera. Bere izena berriki entzutean, “hara” esan nion nire buruari. Ikastetarako lana izan zena Hedabideak vs komunikabideak artikulua bihurtu nuen 25 urte geroago.

Gaur egunera etorrita, koronabirusak jotako garai honetan, informazioari buruzko orduko nire aburua berritzera nator. Egungo informazioaren zabalpen eta hedatze moduak komunikazioa zapuzten du. Nire ikuspegitik, jasangaitzagoa da “informazioa”-ren birusa, koronabirusa baino. Abantzu 50 urte luze joan dira lehen gogoeta inozo hartatik. Inozoa ez dena da, harrezkero gure denbora eta espazioaren erabilpena nola aldatu den ikustea, bizitzea. Sistemak sistema, botereak botere, berau modu ergelean elikatzen duguna. Buruan buru gu: kazetariok.

(*) Unetxo batez bederen (Iraganean pentsatua, orain birbiztua)

Bizi bixi omen garen aldi honetan,

Egun batez baino ez bada ere,

Itxi ditzatela tabernak eta futbol-zelaiak,

Itzal ditzatela telebistak eta irratiak.

Ez dezatela prentsarik kaleratu.

Apaizak eta alderdi politikoak

Isil daitezela!

Unetxo batez bederen,

utz dezagun jendea,

utz dezagun gure burua

pentsalari!

Gamarte, Garazi (1982-1983).

Izatera bidean

2020-03-27  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Garralda: Xamar-ren argazkia.

Jose Alberto Etxegoienen potreta.

Etxera bidean

Xamar

Pamiela, 2018

Urrundik heldu naiz dio Orioko bardoak, Ez Dok Amairu oroit. Berant ote nabil nihaur? Etxera bidean jarri nintzen aspaldi, 45 urte luze engoitik orain. Eta nor ez? Ba al dago egun, euskaldun osoa den nehor, etxera bidea egin ez duenik?

Xamar idazlearen liburua duzu Etxera bidean (2019), saio aparta. Euskadi Literatura Euskarazko Saiakera Saria. Euskarazko azpimarratu nahi dut, usaian behar ez duen azpimarra duzu: Kasuon, ordea, bai. Euskarak berezko munta baitauka Etxera bidean-en. Aezkera. Uskara!

“Etxera itzuli diren guztiei, bereziki Garraldako bidelagunei”, dio Xamar-ren eskaintzak. Bereziki, seguru. Hain berezia ere, hondamendiaren ondorio zuzenak baizik ez zirenek itzultzeko bidea erakutsi baitzieten ardura orduko gazteei.

Haatik, idazlearen jendemendeko garraldarrek ez zuten lur-goldatze aise:

– Pero… ¿por qué hablas así, mi chico?
(…)
– Baia amatxi… herrian guziek erran dadate zuk badakizula arront ongi Uskaras xardukitzen… bai? Konprenitzen duzu? Eleka zakezu Uskaras?

– No! No entiendo, ya te he dicho que no sé!…

Amatxi Bitorianaren eleak dituzu, 1980ko abuztu beroan, Garraldan freskoa ordurako.

– A dónde vamos, mi chico? Tenemos que volver a casa, tengo mucho que hace…

Frantziako zinema zuzendari François Truffauten Fahrenheit 451 ari omen ziren bizitzen orduko gazteak, Ray Bradburyren eleberrian oinarritutako pelikula.

Bidez bide, Xamarrena etxaldetik fite dago Zerrajeroina etxaldea. Huraxe bihurtu zuten unibertsitatea gazteek: “Harrigarriki librea, gure xuntagunea zen, oraiko gaztetxeen modukoa”.

Garraldako etxeak dira, Juanpritzena, Danbolinena, Apatena, Zerrajeroina, Minondoina, Urtikoina, Landakoina, Domentxoina, Kapitanena, Zubialdekoa, Txirreina, Jakesena, Jakuena, Ernautena… eta Xamarrena… Bertzeak bertze.

Hori doinu-izen zerrenda ederra, hala haien etxetiarren mintzoak nola aireak. Gure ahaideak!

– Pero… ¿para que aprendeis el vasco? ¿A dónde vais con eso? Si no vale para nada…

– Vale para nosotros!, arrapostua. Engoitik, vasco-ak zirela ohartu ziren.

Euskal Herria ez omen da herri okupatua izan…

– ¿Pero… es que no sabeis que está prohibido hablar en vasco?

Euskara galdua ere, gurdiko behiei aida! ezin agindu. Eta erdaraz nola erran jakin ere ez.

“Garbi zen, hizkuntza ez zen gramatika bat soilik, kultura bat baizik”.

– So eixu, gor duzu Xamarrena… orei fein xira afeitra eta loitra, bai? Nehi duxu? (Xamar iloba).

– Bai! Gori! Gori einen dugu! Afeitra eta loitra fein gira… Bagaza etxera!

(Amatxi Bitorianaren arrapostua).

“Bardburyren istorioa zientzia-fikzioa omen zen. Harena, gurea ez”, diosku Xamar-rek.

Horraino Etxera bidean barna, berau interpretatzeko bidexka batzuk.

Etxe aitzineko katedran jarririk nago, gogoeta, hainbat ideia buruan: gure historia, lurraldetasuna, euskalduntasuna… Definitzen al dugu euskalduna izatea zer den?

Ez da egiteko samurra. Non hasten da euskalduntasuna, non amaitzen? Erranairuen arrastoak hain dira sakonak… Garraldarren adibide bat: “Auri ona, hil ona”.

“Irunean ginen ospitalean, eta erran zuen, “hil behar naiz, eta beitu ze eguraldi ona”, eta gizona kezkatuta zegoela. Eta gero erran zuen, “eta hil egin zen eta euria egin zuen izugarri”. Errateko pozik zela euria egin zuelako. Zen gizon bat, euskara galdua zuena, baina bazuen lehengo sinismen mundua, oraindik berea zen”. (Xamar).

Luze eta pika eta fini:

Baga: Zer da euskalduna?
Ene arrapostua: nahi izatea.

Biga: Amatxi Bitoriana euskara ukanagatik, euskalduna ote zen?

Higa: euskaldun berria eta euskaldun zaharra dikotomiaren eztabaian, absoluturik gabe, Aezkoako euskaldun zaharra berritu gabe, bizirik izanik ere, egungo munduan ez litzateke euskaldunik.

Laga: euskalduna afera politikoa da.

Etxera bidean, euskal basoa sarriegia begitandu zait gazte-gaztetatik: “Urrundik heldu naiz, eta zilegi bekit adiskide, pentsatzea, esatea, baso horrek –euskararik gabe– ez duela goroldio baizik sortuko harrizko buruetan…”.

Hitz xamur laburrean

2020-03-24  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Ibrahima Balde ginearraren historia duzu Miñan.

“Ibrahima Balderen esperientzia lazgarria da arras, alta, izugarri sinple dago kontatuta”.

Miñan

Amets Arzallus Antia / Ibrahima Balde

Susa, 2019

Literaturaren inguruko nire jardun motzean, hauxe esan dut behin baino gehiagoetan: “Liburu bat noiz non eta nola –aldartearen arabera– irakurtzen duzun, liburu bera bestelako esperientzia bat izan daiteke, beraz, liburu bera ezberdina”.

Horixe berritu zait Amets Arzallus Antia eta Ibrahima Balderen Miñan irakurtzean, Koronabirusa dela kausa bizitzen ari garen konfinamendua tarteko. Eta bistan denez, inoiz esandako hori modu are bereziagoaz bizi izan dut. Zer sentituko ote nuen “ohiko egoera batean?”. Mina hain ziur ere, Miñan edozein testuinguruan irakurrita mina sentitzeko historia baita.

Honatx historia, labur zurrean:

Ibrahima Balde ginearraren historia duzu. Milaka migrari historien artean, beste bat. Beste bat, maluruski. Hain ziur ere, batbedera, historia bakoitza mundu bat da. Miñan-ena zer esanik ez!

Gineako Konakryn abian da historia, ez guri irakatsi diguten Ginean, badago beste Ginea bat. Eta historia, ezen ez istorioa, Irunen du amaiera. Tira, liburuan kontatua ez da Irunen amaitzen. Amaierarik gabeko historia baita Miñan.

Ibrahima Balderen esperientzia lazgarria da arras, alta bada, izugarri sinple dago kontatua. Kontalaria halakoxea delako, gizon xumea. Eta ahotsari hitza jarri diona halatsu izan ere. Amets Arzallus narratzailea Antia baita, aparta.

Miñan liburuaren espazioak bi dira nagusiki: basamortua eta itsasoa. Denborak lau digitu dauzka: 00:00. Ez beti berak, denbora aldakorra baita. Hitz bat errepikatzen da ere etengabean: OKE! Hitzak hobe labur emanda. Konparazione, kilometroa kilo da Ibrahimarentzat.

Miñan pular hizkuntzan anaia edo arreba da. Ibrahimaren anaia Alhassane da. Alhassaneri dago liburua eskainia. Anaia gazteari. Aita, ama eta bi ahizpa gazteagoak gibelean utzita, haren xerka abian da.

Hitz gutxitan, pila ikasi dut, elemenia ikasi dut. Programa hitzak bestelako zentzu bat izan dezakeela ikasi ere. Ikasi dut: afrikarrek– ez datozen guztiek, bederen– ez dutela Europara etorri nahi. Europara kanporatzen dituztela beste afrikarrek. Banekien, europarrak legez afrikarrak ez direla denak berdinak, baina Miñan beroak oroimena freskatu dit.

Beti dugu zer ikasia, esaterako: migrari horietako askok ez daki Naufrage elearen esanahia. Zodiac batean 150 lagun sar al daiteke?

Koronabirusaren fenomenoa dela kausa, denbora eta espazioaren nozioak aldatuz joan zaizkit, aldatuz doaz ere Miñan-eko sentipenak nire baitan. Halaxe bizitzen ditut gure egunerokoak.

Hainbat ikaspen jaso dut, batbedera daramat gogoan, honatx horien arteko bat: “Zuk buruan asmo bat duzunean zure bihotzak hori landuko du, eta horren bila abiatuko da, baina ez baduzu pentsatzen bihotza mutu egongo da, eta gogoa ez da abiatuko”.

Estimu handiz Ibrahima! Mila esker Amets!

1. Astea: konfinamendua Hendaian. Amaiera baita Hasiera

2020-03-23  //  (E)gizartea, (H)endaika  //  Iruzkinik ez

Amaiera THE END PLAY

Hau da amaiera

Nire lagun ederra

Hau da amaiera

Nire lagun bakarra, amaiera

Gure plan landuetatik, amaiera

Irauten duen guztian, amaiera

Ez segurtasuna, ez ustekabea, amaiera

Ez gehiago begiratu begiak berriro

Zer den imajina dezakezu

Mugatua eta librea

Desesperazioz esku bitxi bat behar

Desesperatutako uharte batean

Erromatar oinazezko erabaki batean galduta

Eta haur guztiak dira osasuntsu

Haur guztiak dira osasuntsu

Udako euriaren zain, yeah

Arriskua dago hiriaren ertzean

Gidatu errege txikiaren errepidetik

Eszena bitxiak urre meatzean

Mendebaldeko errepidetik gidatu

Igo sugea, muntatu sugea

Eta zoaz aintzirara, aintzira zaharrera.

Sugea luzea da, zazpi miliatakoa

Igo sugea, zaharra da eta bere azal itsusia.

Mendebaldea hobea da

Mendebaldea ez da txarra

Zatoz hona eta egin dezagun falta dena

Autobus urdina deika ari zaigu.

Autobus urdina deika ari zaigu.

Gidaria, nora garamatza?

Hiltzailea egunsentia baino lehen esnatu zen eta botak jantzi zituen.

Galeria zaharreko aurpegi bat hartzen dut

Eta korridorean barrena joan zen.

Bere arreba bizi zen gelara joan zen.

Eta gero anaia bisitatuko dut.

Eta korridorean barrena joan zen.

Ate batera iritsi eta barrura begiratzen dut

Aita?

Semea edo alaba bada

Hil egin nahi zaitut.

Ama, nik larrua jo nahi dizut!

Zatoz gurekin.

Eta bildu nirekin autobus urdinaren atzean

Harri urdin bat egiten autobus urdinean

Harri urdin bat eginez, goazen neska.

Hil, hil, hil, hil, hil, hil

Hau da amaiera, adiskide ederra.

Hau da amaiera, nire lagun bakarra, amaiera

Min ematen du zu libre uzteak

Baina zuk ez didazu inoiz jarraitzen.

Barre eta gezur leunen amaiera

Hiltzen saiatzen garen gauen amaiera

Hau da amaiera.

(Jim Morrison)

Egonarriz / Koldo Izagirrek

2020-03-20  //  (A)iruzkin literarioak, Bertsolaritza  //  Iruzkinik ez

Bertsoaren harria. Lanku, 2019.

Koldo Izagirre Urreaga, (Pasaia, 1953).

Bertsoaren harria

Koldo Izagirre

Lanku, 2019 

Bertsoaren harria landu behar nuela eta jarri nintzen abian, hogeitaka… nituen begiztatu, hala ere, txoriak libre izanagatik zaila zenbatzen habiak. Argazkigintzan trebatu nintzen adorez, harrien mintzoa jaso nuen adorez.

Hainbat dira ibilitako bideak, gehienak Gipuzkoan, mendebaldean batzuk, bertze batzuk ekialdean: txorien narrazioak, bertsoak eta irudiak batu ditut baltzuan.

Altzatik Altzora, Leitzan gaindi izan na(h)iz Muxikan, izan na(h)iz Ahetzen nahiz Urepelen. Zegamatik Oiartzun(er)a bitarte oihartzun franko entzuten dirade. Hitzak harriaz lau dira nire fuerte, alta bada, hazia naiz hezia ere, bertsolaritzaren menpe.

Belearen balada beltza

Eskerrik asko senide onak,
poetak luma zuriko
banekien ez ninduzuela
itolarrian utziko
zatozte denok untziko
berriro elkar besarkatzeak
ez nau poztutzen gutisko
zuen eskas egin nuen sarri
nenbilela urrutiko
mendian edo huriko
zuek noiz irakurriko.

Bilboko poetak Harri eta herri-n bertsolariak laudatu edota laidotu zituen eta, halatsu nator ni ere, aldian egonarriz aldian harriduraz, Harrizko herri hau inarrosi aldera: Bertsolaria dogu Herriko bizitzaren oihartzuna. Harri arrak dira nagusi, haatik, emeren bat badago bere errenta ongixko irabazia, Aranbarria du grazia, ez baitezpada Petriarena. Senperrenak eta bi egin zituen bertsotan.

Nork du merezi lumadunetan
poesiaren koroia
ereinotzaren hostoan dabil
belea eta erroia
Mihina ez du herdoia
mutuko ahal da behin betirako
erresiñola etoia
gure arraza ez da izanen
bere kantuen morroia
halaxe aitortzen ohi da
beleak jo zuen goia.

Bertsolariek badute beren estatua, euskarak ez du estatu(a)rik baina.  Sagardoetatik aterarazi zituzten, baita plazan ederto kokatu ere. Oihartzunak baina ez ziren aski ozen nonbait. Kontzejura etorri naiz papere baten bila (…) (…) Pobreak altxatzeko a zer kuadrila! Fededunak ziren, sotanaz jantzitako beleen arrimuan, hitza grabatu zieten, baita zintzur-hestea estekatu ere. Euskara landu zuten, baita latinera makurrarazi ere: Ez degu arrazoirik gutxi garelako!

Gora dezadan moko betean
kaiolako ez den kanta
haren berdinik ez du basoak
hasten bagara karranka
ze sinfonia xarmanta
hura bai ezti hura bai eder
hura ez baita marranta
hura entzuteak bihotza hustu
egiten dit tantaz tanta
esaeratan esanda
belea berdintzen lan da.

Fernando Amezketarrak, Arrese Beitiak, Ramos Azkaratek, Basarrik, Bilintxek, Bordelek, Balendin Enbeitak, Ereñotzuko besteok, Pello Errotak, Etxahun-Irurik, Iparragirrek, Iztuetak, Lasartek, Lazkao Txikik, Mattinek, Otañok, Txirritak, (….) Uztapidek, Xalbadorrek eta Xenpelar batek hitz egiten dute, edo berba egin, bestenaz ele egin ere.

Udarregi ordea, Udarregi mintzo da. Inor ez da akats gabea, mintzoa bereziki baita bertsolariarena. Odolaren mintzoa, alajaina. Zer esan nahi du Udarregiren eskulturak? Zer erran nahi dute enparauenak? Apika hemen, naski han: Euskal Herria egin gabe dago eta geuk osatu behar.

Poeta zaharron bizimodua
ez da gauza erosoa
sekulan ere ez zaigu falta
lumakoen erasoa
hau ez da patu gozoa
entzun baldin baduzue inoiz
egin nintzela usoa
sinestazue bele lagunok
gezurra dela osoa
ni ez naiz hain inozoa
belea ez baita zozoa.

Bere apaltasunak kondena merezi zuen egiazki, neurriz gorakoa baitzen. Anitz maite duenak anitz sufritzen du.

Hodein arteko printza
erreka ondoko ihintza
bertso bere mendera
jaso zuena Bilintx da.

Mikel Asurmendiri,

Durangon, 2019. 12. 06

Koldo Izagirre.

*  *  *

Koldo Izagirreri,

Hendaian, 2020. 03. 20

Mikel Asurmendi.

Gizonok berritu beharra dugu, kafe-makina zaharrak legez

2020-03-13  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Karmele Jaioren hirugarren eleberria da Aitaren etxea.

Karmele Jaio Eiguren (Gasteiz, 1970).

Aitaren etxea

Karmele Jaio 

Elkar, 2019

Sukalde modernoan kafe-makina zaharra legez, hala ageri da Aitaren etxea nobelako Ismael. Ez da protagonista nagusia, Jasone duzu bera, Ismaelen emaztea. Bikote-laguna esan behar ote? Ez dira pertsonaia bakarrak, bion alaba Libek ere munta berezia du, besteak beste. Bigarren planoan, baina garrantzia handikoak dira ere, euren gurasoak, anaia-nebak, bikotekideak…

Ismael idazlea da, idazle ofiziala. Jasone ere bai, baina berari ez zaio hori aitortu, ezkutuko jarduera da berea. Idazle izendapenik ez, beraz. Idazle ezagutua izateko, artean, ageriko bidea urratu gabea.

Bere apalean nobela gotorra eta bikaina begitandu zait, berriz ere irakurtzera gonbidatzen duen liburuak. Batetik, nobelaren bilbearen edo tramaren Bracgraun edo hondoa ondo baino hobeto uztartua dago lehen planoko sekuentziekin. Aitaren etxea “hor goitik, tontorretik” deskribatu digu idazleak. Aitaren etxea ez ezik, aitaren mundua eta bere ingurumaria ederto ageri dira. Gizonena, hots.

Aita “tempo zahar batean harrapatuta” dago, baita Ismael semea ere. Idazle lanetan ere harrapatuta, krisi latzean murgilduta. Tiro hotsak han goian entzuten dira. Gizonezkoen ohiko jite eta jaiduraren lekuko ez ezik,  euskal gatazka deitutakoaren hotsak ere entzun ditzakegu nobelan, Gasteiz epizentro duelarik. Hotsak ere, Eibarretik heldu izaten dira. Bakar batzuk, doi-doi, Gaztelatik datoz, Asunción zen Jasoneren jatorrizko ingurumaritik.

Alabaina, nobelaren hots ozenenak ez datoz iragan hamarkadatan  “gezurrezko gerra horrek” (aipu hau neurea da, ez idazlearena) helaraziak. Nobela honetako beste lelo batek “hau gerra bat da” dio. Benetako gerra izan ere. Horixe duzu nobelaren leitmotiva. Gizonon eta emakumeon errealitatearen isla. Izan ere, beste “gerra” hori, berez “gatazka zena”, batzuek “gerra” bihurtuta, zenbat baldintzatu gaituen, ezta!?

Baina, hara, ez nadin desbideratu, gerrak mundu osoan daude, gatazkak ere bai, eta emakumeen “gerra” unibertsala da. “Ate irristatzaile baten soinua” da nobela honen zinezko hots adierazlea, mendeak eta milurtekoak irauten dituen “gerra zahar horrena”. Ez da Espainiak “gezurrezko gerra” madarikatua eragindako gerra, ez soila bederen. “Gerra” hori konplexu izanda ere, askoz “konplexuagoa” da aitaren etxean egositakoa. Emaztea zanpatzen duena. Nobela hau lekuko, fikzioa izanagatik.

“Gezurrak zenbat eta laburragoak, hobe”. Bai horixe! Nobelak –Karmele Jaio idazleak eta emakumeak– “atzera egin, eta berriz hasi” proposatzen digu. Nola baina? Idazleak dira istorio honen protagonistak, Jasone eta Ismael, eta horregatik edo, hor dago ere literaturaren langintzan funtsezkoa den pertsona, editorea: Jauregi. Jauregi pertsonaia. Jasonek –bera da kontalaria, narratzaile nagusia– ematen digu giza harremanen gakoa: “Ez zitzaidan Jauregi gustatzen, nik Jauregi izan nahi nuen”. Horra, pertsonon jitearen zeinarea.

“Goitik hobeto ikusten da dena”, eta goian beti izan da gizona. Bestelako harreman joko bat lantzea proposatzen digu idazleak, ez bat goian eta bestea beherean, denok maila berean –jokatzea– baizik. Arauak denontzat berak izatea. “Hau gerra bat da”, baiki. Gizonek egunero emakume bat hitz baitute.

Karmele Jaiok gizon berri guztiei eskaini die nobela, Iñigo Muguruzari gorazarre eginez. Gizonen eta emakumeen artekoa gatazka berebiziko da nobelan. Hona nire aburua: “Gatazka batean ahulena ‘garaile’ jalgi daiteke, gerra batean sekula ez. Gatazka berez, ez da ezeren amaiera ez galbidea, garai berri baten hasiera izan daiteke”.

Hona nobelak erakutsia: pertsonaia guztien artean gehien isiltzen dena Ismael da. Ziur aski inportanteena ez du esaten. Horra ikaspena, berak esaten ez duena gizon irakurleok osatu behar duguna. Baita, beharbada, emakume irakurleek ere. Bistan da, gurea, gizonon jarduera ez da “emakumea laguntzea”. Kafe-makina zaharrak legez, gizonok gure baitakoa berritu beharra daukagu, baita aitaren etxea ere. Kafe-makina zaharraren usaina galdu gabe, hala ere.

Honetara bitartean: huts eta zuriagoa

2020-03-06  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura  //  Iruzkinik ez

Kirmen Uribe poetaren bigarren poesia liburua da 17 segundo. (Azalaren egilea: Pello Irazu).

Poeta Ricky Davilaren begietan.

17 segundo

Kirmen Uribe

Susa, 2019

Bitartean heldu eskutik (Susa, 2001) arrakastatsu hartatik 17 segundo (Susa, 2019) honetara bitartean, 17 urteko aldia joan zaio Kimen Uribe poetari, Kirmen Uribe idazleari. “Hamazazpi segundo bezain hamazazpi urte”, diosku idazleak. Ba al dago poeta eta idazle artean bereizterik? Bego hor! Arrapostu zure esku irakurle. Bitartean heldu eskutik!

Poemak idazten hasi zenean, idazlea beraz, “poema bat, metafora bat” promestu zion bere buruari: eszenek osaturiko poemak, narrazioek gogoetak irudiek osatutako poemak, soilak. Areago, ahots poetikoa ez zen berea beti izango. Ez dago liburu hau hobeto definitzea. Kirmen Uribe idazleak berak egina. Alta bada, idazleak definitu behar al du bere poesia? Bere poeta? Galdera berriz ere! Bitartean heldu eskutik!

Definitu dezadan, ausaz, poeta, ausarki egin ere: “Idazlearen baitan bizi den erbesteratutakoa”.

Hautatutako erbestea (116. orria) poema horrela amaitzen du poetak:  “Bagoaz hautatutako erbestera. Jakinik hautatutako erbesterik ez dela”. Bistan da. Baina, ba ote alderatzerik, demagun – demagogiarik barik–, Joseba Sarrionandiaren baitatik erbesteratu poeta eta Kirmen Uriberen baitatik erbesteratu poeta? Galdera berriz ere! Bitartean heldu eskutik!

“Poema baino konplikatuago zara”, entzun behar izan dut inoiz. Izanik ere, zaila baita poema bat azaltzen. Poema esplikatzen saiatzea ere! Poesia ezin da esplikatu. Eta horixe berretsi du liburuan Kirmen Uribe idazleak: “Dylan Thomasen liburua (141. orria) hartu dut berriz ere eskuartean. Oraindik ezer gutxi ulertzen dut, baina berdin zait. Zeinen ederra den”.

Alta bada, 17 segundo liburua, poesia liburua (badaude aintzat hartzeko poemak) poesia ulertzeko manual bat da. Horixe kontraesana! Oraingoan ez dut galderarik pausatuko, ez nadin erretorikoa izan! Erran dezadan, ordea: Bitartean heldu eskutik hartatik honetara bitartean, poesia hutsagoa eta zuriagoa!

Alabari poema (154. orria) “ez zaitez fida botereaz, erabili egingo zaitu”. Alabari lezioak ondu behar izan al ditu poetak, bere burua aurkitzeko? Bere burua zuritzeko? Gomendiozko poesia ote? Hala izendatu behar? Ez egin kasu aholku hauei. Are gutxiago neri.

Oharra: Berbak hauek ez dute Kirmen Uriberekiko ezelako afronturik sortu gura.

Honaino iritsita segi nezake, baina etsiak hartuta nago. Bego! Eta berretsi dezadan, “badaude aintzat hartzeko poemak”.

Iruzkin honen irakurleari “aurkibidea” zor diot eta honatx laburrean: zazpi atal ditu liburuak, ezen eta ez poesia liburuak. Ez ditut izendatuko. Zuk eridenen dituzu irakurle.

Alabaina, gidaliburu edo manual honen bidez hauxe ziurtatu gura nuke: “17 urteren ostean, Bitartean heldu eskutik hartatik hona, 17 segundo metaforiko baino zerbait gehiago behar da, orduko poesia ontzeko”.

Liburuaren abiaburuan Kirmen Uriberen eskutiko Mark Strandenen berba hauek daude, baita iruzkin honen amaieran ere: “Orain, nire bizitzaren erdian gauza guztiak zuriak dira”. Azalpen beharrik ez!

Topikoa izan arren: orduko hondarrak gaurko lohiak

2020-02-28  //  (A)iruzkin literarioak, (B)literatura, (C)politika  //  Iruzkinik ez

Ruben Sanchez Bakaikoaren opera prima da Hondarrak.

(Gasteiz, 1975)

Hondarrak

Ruben Sanchez Bakaikoa

Txalaparta, 2019

Iruzkin honen lerro-burua ez da originala, naski. Topiko erraza izan daiteke, baina ongi baino hobeto lotzen ditu Hondarrak nobelak deskribatzen dituen bi garaiak: 1936ko Espainiako Gerrarena, Uxue duela epizentroa; eta Gasteiz erdigunea izaki, 1958az geroztik mende erdia iraun duen “euskal gatazka” delakoarena.

1989-IV-30 Uxue-Gasteiz. Pilar eta Xabier (Tupa etakidea) dira pertsonaia nagusiak, euren ama-amona Julia ere pertsonaia gakoa delarik. Hiru belaunaldiren lekukoak. Mende bat luze hartzen du kontakizunak, alegia deus ez. Fikzioa izanagatik, Ruben Sanchez Bakaikoa idazlearen istorioak Euskal Herriaren historiaren erretratu hagitz “errealista” begitandu zait. “Objektibotasuna ezinezkoa izanik, zintzoa bada bederen”. Azken hori esatea, topikoa izanda ere. Baina, literaturak zintzo izan behar du. Eta egiari zor, liburu honetako literaturak munta handia du.

Hondarrak nobelak eman du zer esana. Egileari egindako elkarrizketaren  eta artikuluren batek ere bai. Izanez ere, gaiak durduzatu ez ezik, gogor interpelatzen gaitu. Edozein dela euskal herritarraren ideologia, Euskal Herria askotarikoaren isla izatea da nobela honen dohainetako bat. Topikoak topikoa, Hondarrak-en ondutako literaturak iragan mendeko herri honen errealitate gatazkatsua poliki islatzen du, poliki eta emeki.

Topikoak topiko, nobelak topiko bat hausten du. Euskal gatazka delakoa ez da Euskal Herri berdearen (saltus delakoaren) fenomenoa, ez soila bederen. Nobelan ez dago Goierri ez Beterri, ez Arratia ez Baigorri. Euskal Herria bada izan ere, aldirikoa (ager delakoa), prefosta. Idazleak kulturen uztartze edota sinbiosi –sinbiosia erraten ausartzen naiz, lana naturari lotuta baitago berezko moldean– paregabea ehundu ditu, askotariko nortasun eta ezaugarriz ondu ere. Literatura duina izatea da kontua, eta horrela iritzi dut Ruben Sanchez Bakaikoaren kontakizuna.  

Ruben Sanchez Bakaikoaren opera prima da, eta horregatik harrigarria, azpimarragarria. Edo horregatik, beharbada, laudatzeko moduko nobela. Hots, egilea sistema literarioaren barruan honezkero “ongi kokatuta” balego, sistemaren –boterea kudeatzen duen sistema politiko eta administratiboaren– laudorioak jaso litzake. Demagun, Espainian Fernando  Arambururen Patria-k nola. Baina, ez da kasua, ezker abertzalea ez da artean sistemaren gobernantzaren kudeatzaile. Eta hala balitz? Bada, hona nire aburua: gaur egun nobela homologatua izan liteke. Aldiz, nobelak duela hamar urte ez luke ezker abertzaleko establishment-aren oniritzia jasoko. Ez soilik talde menperatzailearena –botere politikoa kudeatzen duenarena–, ez luke jasoko talde menperatzaileren azpian egon ohi den “artaldearena” ere.

Hamar urte iragan behar izan dira, aurreko 50 urteko gatazka aldiaren hondarrak gureak ere badirela jabetzeko. Tupa-ren ildoko euskal borrokalarien eta frankisten mimetismoak hainbatetan parekatzen direnez ohartzeko. Hau da, frankismoaren garaian ezagutu genuen erregimenaren palinpsestoa errepikatu da euskal gatazkan ere, Euskal Herria askatzearen alde ari direnen jerga bilakaturik.

“Bere akatsez jabetzen ez den herria, bere historia errepikatzera kondenatuta dago” (Karl Marx). Hor nonbait! Esaldi hori ere topikoa da.  Gurean baina, 1936ko Gerran gertatua, berriz ere errepikatu da. Hondarrak ez dira soilik gatazkaren ondorioz geratu(ko) diren garbitu ezinezko lohiak. Uxue bezalako herrietako aurriak gure historiaren hondarrak dira halaber. Aienatzen doan euskal kulturaren salbaziorako errepikatzen den berezko kultura eraikitzeko ezintasuna, bortxaren kultur-jardunak itota. Topikoa izan arren: orduko hondarrak gaurko lohiak. Agian, euskaldunon aiurria geure aurrien gainean eraikita dago.

Xabierrek (Tupa) antropologia du gustuko, hori oso agerikoa da liburuan. Idazleak ere bai, hala irudi du. Liburua haatik, herri honen harrien eta aurrien gainean eraikia izanagatik, pertsonen istorioez osatuta dago. Gure herriaren –askotariko ideologiak osatuta– historiaren lekukotasuna da, ahalmen literario harrigarriz osatuta.

Bere opera prima idazteko zazpi urtea eman du idazleak. Idazlearen bigarren lana ez omen da samurra izaten, lehenbizikoaren heinera iristeko lan erraza, hots. Sistema literarioaren pauten menpe ez jaustea omen da, literatura bidea osatzen jarraitzeko lagungarrida. Horra, aurrietako hautsaren mailako nire gomendioa.

Narrazioan luzetsi ote da egilea? Luzetsi ote istorioa? Baliteke. Erranen nuke baina, gatazkaren ondorioz dauden euskal preso borrokalariei hala nola gatazkaren biktimei historia luzatu zaien gisan, luzetsi zaigula, naski, Hondarrak ere.

P. S. Hamaika kontu aipa nezake nobelaren gainean, baina Hondarrak nobelako kontakizunak dira zinez balio dutenak. Bego horretan. Post scriptumak ere usu izaten dira eta, topikoak.

Arazo nazionalak eta arazo sozialak ezin bereizi daitezke

2020-02-21  //  (C)politika, Historia  //  Iruzkinik ez

Paris, 1977. Antropologia eta historia ikasia da. Eusko Ikaskuntzak Hiri antropologia gaia ekarri du hizpidera 53. Eusko Folklore Urtekaria-n.

53. Eusko Folklore Urtekaria.

Thomas Pierre antropologo lapurtarrarekin solastatu gara, eta hona azpimarratu ditudan zenbait lerro:

– “Euskal hiritartasuna eraiki nahi duen herritar batek ezin du estatu arrotzarekin bat egin”.

Hori axioma da, eta hala izanagatik lerroburua bihurtu dugu.

– “Zailagoa da euskaldunontzat historian jasandako kolonialismoaren erreparazioa jasotzea, etorkinentzat berea baino”.

Askori exageratua irudituko zaio, baina irakurri Ximun Fuchsen artikulua:

Hona “perla” bat: “Matematika irakasle batek, oker zebilen ikasle bati zera erran zion: “T’es con ou t’es basque?” (Tontoa zara edo euskalduna?). Eta klasea barrez lehertu zen…”.

Kontua ez da soilik Frantziar Errepublikaren izaera Estatuaren baitan txertatua izatea, jendartean ondo txertatuta badago, baita Ipar Euskal Herrikoan ere.

– “Gaurko euskal munduak aniztasuna etengabe sustatzea, erabat naif edo inozo iruditzen zait”.

Ausarta.

– Badira gehiago eta denak oso adierazgarriak. Alabaina, nire usterako, lehen esaldiaren segidan dago euskaldunok kateatuta egotearen arrazoia –edo zioetako bat–:

“Euskal hiritartasuna eraiki nahi duen herritar batek ezin du estatu arrotzarekin bat egin, edo harekin batera jardun. Estatuarekin batera jardun dezake arazo sozialei dagokienean, baina kulturaren eremuan ezin du bat egin”.

Hots, guk geuk gure arazo sozialak gainditu ezean, nekez gaindituko dugu estatu arrotzaren menderakuntza!

Elkarrizketa, 53. Eusko Folklore Urtekaria-k Hiri antropologia-ri eskainitako artikulu sorta baten markoan kokatu behar da. Thomas Pierreren gain, badaude beste egile batzuen ekarpenak. Interesgarriak direlakoan, hari solte batzuk segidan:

Miren Urquijo Arreguik Etnografia ibiliz. Ibilbide generikoak Donostian zehar gaia landu du. Arreguik “gizarte baten proiekzio espaziala bezala definitzen du hiria, praktika sozial baten emaitza baita”.

Igor Ahedo Gurrutxagak Poder y potencia en la ciudad: cuidado, participación y defensa comunitaria-n globalizazioaren eraginpean ezagutzen ari garen hiria- eta auzo-bizitzaren desegituraketa prozesua azpimarratu du.

Isusko Vivas Ziarrustak Bilboko auzo-ertzetako “zauriak” interpretatzen. Muga-espazioen transformazio urbanoa eta eraldaketa estetikoaren eraginak  artikuluan: “Euskarak hirira egokitzeko anbibalentzia ugariko prozesuetan aritu beharko duela”, dio.

Thomas Pierre-Hiraboure Mathey-Cardonellek, gure solaskidea, “Une antrologie de la citoyenneté basque aipatuan, hiritartasunaz ez ezik, herritartasunaz ari zaigu. Euskal nortasuna/hiritartasuna, euskal herritartasuna citoyenneté basque legez endelegatu behar dugula, dio

Xabier Aierdi Urrazaren Open your sormena! Euskara eta hiria. Mugak eta aukerak delakoan, Nerea Azurmendi kazetaria parafraseatuz, bidegurutze edo errotonda batean ote gauden itaundu digu: “Testuinguruak, klase sozialak eta posizio etnopolitikoak elkar topatzen duteneko bidegurutze konplexuan kokatuta baitago euskara”.

Bref: Arazo nazionalak eta arazo sozialak ezin bereizi daitezke (hara, ez lirateke bereizi behar. Hobe, ezta?)

Bref: Berriz ere, axioma: “Guk geuk gure arazo sozialak gainditu ezean, nekez gaindituko dugu estatu arrotzaren menderakuntza!”.

Kanten bila aritzeak dakarren emaria

2020-02-19  //  Musika  //  Iruzkinik ez

Orion Zuzenean 6. diskoa du Olatz Zugastik; lehena Kantu baten bila nabil izan zen.

Harpaz gain, kitarra ere jotzen du kantariak.

Orion zuzenean

Olatz Zugasti

Kantaita Enea

“Lorratz argia duzu nigan utzia, uhainen gaindi zoazen mezularia”, hitzek ukitu ez ezik, ahotsak hunkitu nau. Indar adierazle hitzak dira, hitzen egilea kantari bera izaki. Haatik, “indarra” hitza indargea da disko osoa aditzera emateko. Alta bada, musikan aditua ez den batek ganorazko zer gehitu dezake?

Orion zuzenean diskoak “zuzenean” hagitz trebatua den talde baten emaitza begitandu zait, baita halaxe barneratu ere. Olatz Zugastik musikari iaioak inguratzeaz gain, beraiekin ongi doitu eta harmonizatzeaz beste –kantaria, gitarra eta harpa jotzailea da–, produkzio lan duina egin dute Kantaita Eneako lagunek. Tamaina honetako lanak lagunarteko sendo baten elkarlana exijitzen du.

Diskoaren hitzak eta musikak horren lekuko dituzu. Azpimarratzeko da kanta gehienen letrak Zugastirenak izatea. Baliteke, kantariaren fazeta hori neronek ezagutu ez izana orain arte. Azpimarratzea ez ezik laudagarriak dira bere “poemak”. Bereaz gain, Itxaro Borda eta Henriette Airenak badituzu ere. Badira besterik ere, herrikoak eta musikariaren lagunenak.

Bere konposizioez gain, nabarmendu beharrekoa da Brendan Graham irlandar musikariaren doinuak errepertoriora bildu izana, musika zelta: Olatz Zugasti musikariak ongixko egokitzen dituen aireak dira zeltiarrenak. Grahamen musika herrikoiak eta polifonikoak neurri-neurrikoak zaizkio harpa-jotzaile bikainari.

Hala berean, tradiziozko musikaz batera, tradizioaren aldarrikapena adigarria egin zait Orio zuzenean diskoan. Ez da ustekabekoa izan, Kantaita Eneako bizilagunen jite apur bat ezagututa. Tradizioa eta “gure munduan” zabarki hedatu den –tasunaren errebindikazioa azpimarratuko nuke, norbanakoen nortasun aldarrikatzaile, unibertsaltasun maneiatu baten salatzaile. Euskaldunon kasuan, arras adierazle.

Musikak hitzak behar ditu, ez betiere. Hitzek musika behar dute, ez betiere. Biak ongi uztartzea, horixe kantariaren dohaina.

Hitz ugari ditu diskoak, doinuak ere bai. Diskoak indarra duela, erran dut. Oparoa ere bada. Ongi hornitua: “Gauak zuen doinu hori, idatzi arazia mezu bat bailitzan zure eskutik helarazia…”.

Amaieran, Ni Olentzero naiz entzun dezakezu, aurretik Mirotzak entzutetsua ere. Aintzat hartzekoa da Gratxina Lertxundiren emari xumea, ahots nagusia bera da, goxoa. Doia, neurrikoa.

Horien aitzin baina, Kantu baten bila nabil, eskaini digu Zugastik. Bere lehen diskoaren izena eta kanta. “Altxor baten bila nabil, kantu baten bila nabil”, diosku berriz ere. Sortzailearen xedea helezina den aldetik, “beti bilaketan” dabil Orion errotutako Hernaniko musikaria.

P. S.: Postari honek bi bider jo ohi du atean. Ausarki eta lotsagabe. Olatz Zugasti & Benito Lertxundi baltzuan sinaturiko lana entzunen dugu inoiz? Araiz!

Orion Zuzenean entzungai izanen duzu, otsailaren 23an, Donostiako Viktoria Eugenian.

Musikariak:  

• Olatz Zugasti, ahotsa, harpa.
• Ander Ederra, gitarra.
• Amaiur Cajaraville, baxua.
• Ander Zulaika, bateria, kajoia.
• Gratxina Lertxundi, teklatuak, flauta, ahotsa.