Antoñana gurearen “odola oroi” irakurgaia

Atalak: bAst

Antoñana gurearen odola oroi irakurgaia

Pablo Antoñana  (Viana, 1927-2009) idazle nafarra aspaldiko ezaguna dugu. Idazle saiatua, miretsia, maitatua. Batez ere eleberriak idatzi zituen eta prentsarako artikuluak. Ia lan guztiak Pamiela etxean atera zituen eta hortxe atera da hemen aipagai dugun liburua ere, Odola oroi (Relato cruento), oraindik orain Luis Mari Larrañagak euskaratua eta etxe berean argitaratu dutena. Odola oroi honetan historia unitario bat erakusten da, mende erdiz bereizitako bi gerra zibiletako, 1874ko karlistaldiko eta 1936ko gerrako antzeko bi gertakari tartekatuz. Horrela leitzen dugu liburuaren atzeko azalean.

 

Liburuaren hasiera hauxe da:

I

Gainbehera baten oroitzapen ulergaitza (1960ko urtea)

 

Presaz idazten ari naiz aitaren idazmahaiko tiraderan eskura aurkitutako paper-orri sorta honetan. Sendabelar eta tabako xehe usainaren lurruna ateratzen da, izpi urrintsuekin nahasten baitzuen papertxo gomaztatuan bota eta erre aurretik. Ahotik heriotzaren gustu mikatza aienatzeko zela zioen, edo berak gerrako trintxera batean bizikide izan zituen hildako ustelena.

Bonbilla elektrikoaren argia jaso, paperak hartu, perlez josiak jada, eta luma bustirik bere letraren zirriborroz idazten zituen basetxeko negozioak. Zela-zaldi bat zuen erosia, edo umea egiten ongi osatutako hogei ardi salduak, edo motzaraziak, edo kontura ordaindua zen hesteki-saltzaileari eta mahastizainari. Ostegun arratsaldean Dionisio eskaleari ematen zion limosna ere idazten zuen. Gozakaitz eta nahasia, ezkaratzean botatzen zuen hark bere “Deo Gracias” agurtzekoa, etxekoandrearen galdea egiten zuen, “agurmenak andereari”,  eta bazihoanean “Jainkoak ordainduko ahal dizu zeruan”. Jesusen Bihotzaren domina bat eramaten zuen, josita edo orratz ingelesez zintzilikatuta, eta esaten zuen umetan Moriones jenerala ezagutu zuela Iruñean sartzen. Aita Arrotxapean zeukan preso, eta enkargua eman zioten hari sakotontzi hornitu bat eta flasko bat anis bidaltzeko.

Etxea handia zen, goibela eta hezea, lur etze gainean eraikia, eta liburu zaharretan idatzitako sinesmenaren arabera, 1672an amaitu zituzten teilatua emateko lanak. Liburu horiek ez dira baina dagoeneko, arratoiek, armiarmek eta pipiek janda desagertu ziren, edo desjosirik aranak ontzeko erabiliko zituzten. Merezi zutenen artetik geratu zirenak saldu egin zituzten diru premia izan zenean, beraz, emandako datuak ez dira behar adinakoak. Orduan, nor ginen jakiteko, horrek gaixotzeko punturaino kezkatzen baikintuen, gu guztion oroimen hondatuari egin behar zitzaion galde; horregatik, oroitzapen itxuragabea izango genuen gidari bakar. (…)

II

Don Joan Arrizibitak odolez zikintzen ditu eskuak Jainkoaren ohorea salbatzearren (1834ko urtea)

Eta urte gutxi batzuk baino ez ziren igaroak.

Eguerdian, ohi ez moduan, zaldi eta uhaleria zarata iritsi zen etxe barnera. Don Juan Arrizibita, pietatezko liburu bat ari zen irakurtzen, zarataren zergatia argitzearren atera zen, ikusiz hurrena zaldizko militar bat bere soldadu-eskoltarekin zela bertan. Harrera egin, agurtu eta eskua eman zion Don Ildefonso Ez Dakit Zer-i, enpleguduna berau okupazio armadan. Ezin izan zioten gradua ikusi, eguzkiak histu gabea ezabatua baitzuen bideetako hautsak. Deiadarka ostatu eskatzen zuen beretzat eta bere jendearentzat, eta Gobernuaren izenean hartuko zuen. Paperak eta kredentziala bai, atera zituen, zirriborro errubrikaz sinatu zuen, bai, “beharrezko guztia” justifikazio gisa, baina hura ez zihoan handik, eta gainera “ohea eta lastaira aukeratzeko” asmotan zen. Alferra, aiduru, zortzi edo hamar soldaduko eskolta zekarren (datuak ez datoz bat) eta hauek, bere zaldiekin zeharo kezkaturik bost azpil, lastoa eta alea eta ura zeukan uharka bat aurkitu ondoren, esan zuten bakar-bakarrik jan eta lo egin nahi zutela. Tabako xehe eta kirasduna erretzen zuten, ardo errazioa peltrezko antoxinean edaten zuten, eta Jainkoaren Izen Santua ezpainetan egiten zuen birao. (…)

III

Abuztuko beste astelehen bat, baina 1936ko urtean

Don Joan Arrizibitak kristalez forratu zuen balkoitik, han babesten baitzen gerra galdu izanaren eta, horrenbestez, bizirik izatearen lotsa sentitzen zuela, bikarioa ikusten zen, hostotza artean galdutako zerbaiten bila ari zela olio-lanpara eskuan. Lausoki argiztatutako lorategia itzal labirintoa zen, eta horien artean bikarioak takoirik gabeko zapata bat aurkitu zuen, eta gorde, ondoren soka bat jaso zuen, eta txaketa baten mahuka, mukizapi bat eta ezpadinaren kirtena. Heldulekuko animalia-irudia (dogo-burua) bustita zegoen eta bikarioak haztatu, eta tira eta tira egin zuen, burdina ateraz, bururdi bateko ahuntz-ile nahaspilatutik bezala. Olio-kriseiluak itzala desegiten zuen, argi ustela aurpegi zikin baten gaineko isurkari bihurtuta. Odola eta lurra ahoko eta sudurreko lerde ziren. “Isasko da”, esan zion bikarioak atzean jarritako norbaiti. Argitarantz eraman zuen arrastan, halo erre batez, zarpail jantzitako gorputz bat. Edo panazko trajea basaki sastakatu zuten bizkarra alderik alde zeharkatzen zion ezpadin-xaflarekin. Edo jazarpenean zakur usnariek josturak desegin eta oihalak urratu zituzten, zakur-lerde arrastoek algak legez bustia baitzuten pana. Hau da, zakurrak ere izan ziren jazarpenean. (…)

 

Kronika txikia eta Juli andrea

Itzultzailea: Luis Mari Larrañaga

Liburu honi buruz Victor Moreno-k idatzia dakargu hona, erreferentzia ona baita:

Pablo Antoñana irakurtzea amets, fantasia eta irrealtasun beteko lurralde batean sartzea da. Kronika txikia lanean, familiaren gainbehera, jauntxo gailenak baitziren, halako burlaize eta poz neurtu batez deskribatzen zaigu. Ez dago sentimentalismoarentzako lekurik, bai ordea halako malenkonia goibel suerte baten zantzuak. Ukitu groteskoak badira ere nagusi –batez ere Gonzaloren, hil zenean Vignacourteko konde zen haren mamu-pertsonaiaren kasuan–, bada halako atsegin pertsonal bat ere, beste mamu-pertsonaia horrek, ezin bikainago deskribatutako Maria Josefa Marañon mirabeak, bere ugazaben heriotza aipatzen duenean. Erail dituztelako berria jasotzen duenean –gerra baita, gerra beti–, bihotzean bi sentimendu kontrajarri nahasten zaizkio: alde batetik berak, kearen usaina zer den baitaki, kearen usaina ezagutzen baitu –heriotzaren espektroa, bakardadea, amorrua, nazka eta etsipena ezagutzearen pareko baita–, ulertzen du soldaduek arpilatzea, are gure bizitzak mendeetan zehar menderatu dituztenak hiltzea ere; bestetik, etxean emandako urteak asko direla sentitzen du, urte asko leial, esaneko eta zintzo izanez, basakeria hori ez kondenatzeko. Bai, horregatik ere, kondenatzeko modu berezia!: «Zuek, arlote txorook –hiltzaileei buruz ari dela–, ez zenieten utzi erabat hondatuta erortzen, huts eta azpiak janik, eta martiri bihurtu zenituzten. Bakean laga bazenituzte zoritxarrean galduko ziren, horixe baita haien patuaren halabeharra. Alabaina, kaka zaharra martiri egin zenuten». Kalitate aparta duen literaturaren bitxi honek 1972ko Gipuzkoa Saria eskuratu zuen, eta 1984an hasiera eman zion Pamielaren narrazio bildumari.

Pablo Antoñanaren Lurraren mugarriak liburuak haren ipuin batzuk biltzen ditu, Jose Luis Padrón itzultzaileari esker.

Pablo Antoñana eta Elvira Sainz emaztea.