Lihoa eta papera

Atalak: bAst

Lihoa eta papera

INTRO

Bitxia da, ordea, justu Aiztondo bailara berean paperaren aldeko apustua egin duela Lehen Hezkuntzako (12 urtera arte) Pedro Mari Otaño Herri Eskolak. Pedagogia aldetik Ikas Komunitatea da Zizurkilgo eskola publiko hau eta bertako ikasle ia denak ondoren Erniobea DBHra joan ohi dira. Bitxia da, baita ere, paper fabrika 100 metrora duela. Ikastetxeko zuzendaritzako kide den Olatz Urrakak azaldu digu zergatik eta nola egin duten paperaren aldeko apustua, pantailen mundura buru-belarri murgildu ordez.

Estitxu Eizagirre (Argia blogak) Bada paperaren alde egin duen eskolarik

 

Hiru liburu aipatuko ditugu gaur:

Lihoaren penak eta nekeak (Julian Alustiza) (Jose Maria Satrustegiren iruzkina)

Landareak eta haien papera -las plantas y su papel- (Juan Barbé Arrillaga)

Emakumeak teknologiaren historian (Gontzal eta Iosune Avila)

 

JAKIN. Arantzazu, Oñati. 1981. 225 or. Jose Maria Satrustegiren iruzkina.

Ulergaitza gerta ohi zaigu askotan, hain aspaldi ez den denbora batez gure aita-amek baserrietan zeramaten bizi gogorra. Eguneroko jan-edanak eta jantziak sortzen zieten istilu gorria.“Pasabidea” eskatzen zion amatxizaharrak goizetik Jainkoari, eta egun berriaren argia, oheratze bakoitzean. Pobre bizi eta pobreago hil, ez digute utzi nahigabe horien adierazpenik ere. Julian Alustizak lihagintzari buruz egin duen lana Euskal Herriko baserritarren atal oso bereziaren historia da. Herriz-herri misiolari eta urteburuan festa nagusitako predikari ibili behar izatean, beti aurkitu ohi zuen baserritarrekin hitzaspertu bat egiteko tartetxoa. Euskararen maisurik jatorrenak baserrietan aurkitu dituela, aditzera ematen du, neuk ere behin eta berriz esan ohi dudan bezalaxe. Lehen eskuko bilketa baten aurrean gaudela, esan nahi du horrek. Ordu arteko bildumak baztertu gabe, noski, eta beraien edukia ongi baliatuz; baina bere ekarkin berria oinarritzat harturik. Hor datza lehen balioa. Bilketa lan aberatsa egin du frantziskotarrak. Herri-jakintza, bizi duenak bere kolkorako duen jakinduria denez, gizonak berekin darama beste mundura, norbait ahalegintzen ez bada ezpainetatik jaso eta iraunkorrago diren zirriborroetara aldatzen. Lekukotasun horren bidetik, izen gabekoen gau beltzean galduko ziren hainbat euskaldun zahar ekarri ditu liburu honek aipagarrien egun argira. Gure lihagin, irule, ardazketari eta azken ehuleen zerrendak ikusi besterik ez dago, langintza honen oinarri sendoa ezarri duela esateko. Lihagintzaren mundua oso mugatua da eta herri bateko monografi lana egin beharrean, Hego Euskal Herriko agerpen zabala egiten ahalegindu da liburuaren egilea. Hotz-hotzean ekintzari zegozkion berriak emate hutsaizan zitekeen beste muga bat, “horno faber” delakoaren azalpena, alegia, eta bertan jasotako xehetasunekin lanak ona izaten jarraituko zuen, berri emailen izenekin batera, horretarako zituzten tramankulu eta lanabesen berri ematen bait da.

 

Alustizak, halare, lihagintzaren haritik ardatza astintzen zuen gizonaren eskua aurkitu du bidean, honen buru bihotzetan jarriak zituelarik begiak. Behatz korapilotsuen begirada azalekoan geldi zitekeen miruaren zerusapaiako hegalkada dotorez mundua loratsu ikusiz; baina, atarikoan berak dionez, “pago-uso gosetia ezkurrera bezala, ni ere, ohartzeke, gure zaharren mintzaerari lotu era zaletzen nindoan gogotik”. Hitz gutxitan esateko, euskaldunen une bateko bizimodu, kezka eta sentipenak ere agertzen ditu egileak lihagintzaren ate medarretik sudurrak oso barnera sartuz.

 

Lihagintza

 

Lihoa garrantzi haundiko laborea zen Euskal Herrian. Gari eta artoaren antzera bere baliapenaren esamesak baditu folklorean. Uharte Arakilen, adibidez, liho-latza bakarrik lantzen zuten, eskuen penagarri. Handik gertu, Aralar mendian Madotz aldera zegoen Agiri izeneko herrian bazuten, bestalde, liho-beratxa, eta Uhartearrek ordezkari batzu bialdu ornen zituzten Agirira, liho-beretxa noiz ereiten zen galdetzera. Mendikoek ez zeukaten, nunbait, beren jakintza inorentzat salgai, eta aho bete hortzekin utzi zituzten mandatariak, ezezkoa emanez. Lotsa gorrian gizonak, atalburu ondoan gelditu izan behar zuten esku hutsean herrira itzultzeko nahigabez eta barnekoen algara entzun zuten, noski, delako kopla hau Agirin edozein umek bazekiela esanez:

 

“Elorria hosta-giro, liho beratxa erein-giro; elorria lora-giro, maiza erein-giro.”

 

—Trebe gaituk! —esan ornen zioten elkarri, eta pozik itzuli herrira.Orixe zenaren bertsoak errepikatuz bultzatzen du egileak bere lana:Sabela betetzeak duela izerdi?/Larrua estaltzeak zer duen nork daki? Lihoaren lana arreta haundiaz egitekoa zen, luze eta neketsu izateaz bestal-de. Etxarri Aranazko emakume batek esan zionez, lurra prestatzea bera ezzen nola-nahi egin behar:“Konfesio on bat bezela paratu behar zen dena.”Alustizak ongi ikasi du lihagintzako lanbidea eta, konfesio on bat egiteko eran ez bada ere, konzientziaz jaso ditu berriak eta bai eman ere. Piruz-piru landu du haria eta gaien mataza bildu ehunaren sare estua liburuanhedatu arte. Lihazia ereiten denetik ehulek bere lana egindakoraino emandako xehetasunak oso baliagarriak iduritzen zaizkit, inoiz langintza hori ezagutu ez dutenek ere ulertu ahal izango dutelakoz. Eta hori da bilketa jator baten lehen helburua. Urrats bakoitzaren zergatiaz liburu baten bidez ongi jabetzerik ez dago, egilea bera ez bada horretan ikasia eta adierazteko trebea. Piru bakoitzak bere korapiloa du, orratzaren puntadarik ez galtzeko. Eragozpentxo bat ikusten diot bakarrik: aipu dituen lanabes eta tramakuluen iruditxo edo marrazkiren baten falta. Ez dut noski egindakoaren akats bezala esaten, alderantziz baizik. Lanak duen garrantziagatik gehigarri hori merezi luke. Eta esandakoaren ondorioz, dakarren hiztegia azpimarra nezake. Zenbat hitz mota ez du herriak sortu gauza berdina adierazteko! Ez noa adibiderik ematera, baina aberastasun haundia da, berez, eta hiztegi orokorreandenak jaso beharra, lihagintzara inoiz itzultzerik ez egon arren. Horietako batzu, beste esannahiren batekin erabili izan dira. Guardiek norbaiti hautsiarte eman ziotela adierazteko, ligotu zute(n), entzun nuen Mezkiritzen. Eta bada halako frango. Lihoari haina eman, esaten zen nere etxean.

 

Hiztegi honek ikerketa mailan biharko egunean argibide asko eman ditzake hizkuntzalariei, ekintza oso zaharra eta herrian oso zabaldurik egona baita. Hamabost orrialdeko hiztegia dakar liburuak azken orrietan ikerleen lagungarri. Lihagintza, bestalde, gizarteak emakumeari leporatutako zama astunezin-baztertua izan da gure artean. Oso gazterik abiatzen zen neskatilla “emakumearen izen onak” nahi-ta-ezpadakoa zuen langintza honetan, bereezkontzarako arrijea prestatu bekar zuelako leloarekin. Ardazketan ez zekien emakumea oso gaizki ikusia zen euskaldunen artean eta apaltasun hundia zen beretzat. Adierazpen eta aitortza guziek baino gehiago erakusten duen kondakizun bat jaso nuen Urdiainen. Ba omen zen herrian ardazketan ez zekien kanpotik etorritako emakumeren bat. Auzoko emakume guziek aurpegira egiten izan behar zioten barre. Ba omen zen baita ere herrian sorgin hotsa zuen emakume zaharren bat eta, besterik ezean, harengana jo omen zuen kanpotikakoak haria egiten ikastera. Ardazketarien bilera nun zen jakinik, bere horrekin joan omen zen sorgina auzko lagunengana. Intzaur batzu sartuak zituen horretarako atorraren mahuka zabaletan. Ardatza eskuan hartu orduko, kriskiti kraskata hasi omen zitzaion, sekulako hotsekin, intzaurren dantza. Harriturik zeuden, nunbait, besteak hots hura zer zen galdezka.—Nere hezur zaharren doinua da, esan zien berak. Lanbide gaizto hau dela bide iritsi dira horretara, horbela bezala kraskatzen baitira! Zorionekoa lanbide honetatik libro dena. Hantxe bertan amaitu omen ziren batzartuen barre eta esan beharrak.

 

Eta lana-lan, lihagintzak sortu zuen gizartearekiko erantzunkizuna eta, horren ondorez, emaztearen menpekotasuna, ongi baino hobeki jasorik daude lehen orritik azkenerarte. Langintzaren xehetasunekin batera herri giroaz ere jabetzean, lihagintza hutsaren mugak gainditu eta lekukotasun historiko zabalago batera hurbiltzen den antropologi lanaren balioa hartzen du.

Edukiaz bestalde, liburu batek badu egilearen nortasuna adierazten duen bere tankera. Zilegi bezait jantzi literarioaz lihoaren liburuari ohar batzu egitea, Egilearen berezko olerkari sena nabarmentzen da lehen begiradan; astiro eta atseginez egindako lanaren emaitza da. Baina olerkariaren argidura ez da ikerlana bere haritik baztertzeko aitzaki bat, bere horretan sendoago oinarritzeko begirada baizik. Sukalde txokoan kriseilu ikaztatuaren gar eta kedarrez giroa hobeki oratzeko lagungarri. Gaien lotura esku latzen zarpiltasunetik jalgi beharrean —lanen sailka-pen hotzetik, alegia—, gogo bihotzetan sortu ohi zuen eraginaren pena eta nekeetatik atera du. Liburuaren izenak berak agertzen duenez, lihagintzako borrokan eragile den gizona bera zuen, batez ere, begien aurrean. Ekintza horren hamahiru ekitaldi nagusi helburutzat harturik mamitzen dira beste horrenbeste atalen eduki poetikoak. Eta hari horren gidari Orixe zenaren bertso herrikoiak. Horrela, lan gogorraren mailukada bakoitzak badu txu-kun esandakoaren gatz eta piperra; tramankuluen eskutokian sumatzen da biziaren beroa. Pena eta nekea bera biziduen sentipenak dira. Lihoaren nahigabe horiei dagokien ondorio ederraren aintza aipatzea du eskas, behar bada, liburuak. Aste Santu guzien ondorengo Pazkoaldia. Izan ere, lihoaren emaitza aberatsa den harizko oihala ohore haundiz ibilia da munduan zehar. Haundizkien fantesia eta aldare oihalen gaitasuna adierazten zuen. Harizko troxa ezarri ohi zitzaion jaioberriari zilaren inguruan,eta harizko izaraz estaltzen zen ohea norbaiti azken sakramentuak ematerakoan. Bitartean, Gorputz Kristi eguneko elizkizunetan ehunezko piezaluzeak banatzen ziren kalez-kale Sakramentu Santuari bidea prestatzeko. Nik ez dakit goiko zeruan harizko oihalen beharrik izango den; baina Nafarroako Dorrau herrian entzun nuenez, ekaitzetan jostai, hostots eta trumoi zalapartak hasten direlarik “zeruan aingeruak garban”, aritzen omen dira. Julian Alustizaren lanak izan du, amaitzeko, gurutzebide guzien pazoaldia berak ere, 1975 San Isidro lehiaketan bigarren saria eman baitzioten, lehenik, eta bi urte geroago 1977 Andima Ibinagabeitia lehen saria. Edozein irakurlek neke haundirik gabe irakur dezake, ohitura duen batek harrapaldi batez eskutik utzi gabe, eta herri-jakintzan ikasiek behin eta berriz eskura beharko dute. José M. Satrustegui.

 

 Liburu honetan saiatu naiz erakusten landareekin papera egiteko jarraitu behar dugun metodoa. Metodo hau “paper-errezeta” deitzen dudana da. Liburua lau zatitan banatua dago eta eranskin bat ere badu.

Laugarren zatian, “paper-errezetak” deiturikoan esplikatzen ditut jarraitu beharreko pauso guztiak, landarea biltzea, zuntza non dagoen, zuntza ateratzea, egosketa, irabiatzea, orria eratzea, prentsatzea eta lehortzea. Hori guztia modu eskematiko batean, errezeta baten estiloan.

Paper-errezeten pauso guztiak xeheki esplikatuz dator liburuaren bigarren partea, “paper-prozesua” baita. Hor azaltzen dut landarearen zein lekutan aurki dezakegun zuntza, zein tratamendu eman diezaiokegun, nola egosi, irabiatzeko moduak, zuntz motaren arabera erabil ditzakegun formadore (orri-molde)motak, lehortzeko eta prentsatzeko moduak.

Liburuaren hirugarren partea “Paper-mikrografia” da, eta mikroskopiopean aztertzen dira lan honetan erabili diren landare-zuntzak.

Lehen partean, sarrera gisa, kontatzen dut “papera zer den”, zergatik eratzen den paper-orri bat eta zergatik dituen halako ezaugarri eta erresistentziak.

Azkenik, “Eranskin” deituriko atalean, laburki idazten dut trapu-paperaz, mendebaldeko gure paper-kulturari omenaldia eginez.

Eta lanaren amaiera gisa, “Hazitik paperera” izenekoa, URMARA Museoan egin genuen ekimen alaiaren partea da.

  

Liburu txit aipagarri bat argitaratu berri du Erein etxeak. Emakumeak teknologiaren historian izenekoa.

Gaur egun, badakigu asko eta asko direla historian zehar teknologiaren esparruari ekarpenak egin dizkioten emakumeak. Baina gutxik lortu dute aitortza, beren asmakizunetatik eta lanetatik bizitzea eta gizartearen esker ona jasotzea. Gehienak, tamalez, ez dira aintzat hartuak izan, eta, horien artean, asko dira gutxietsirik eta zangopilaturik bizi izan direnak. Makina bat hil dira pobrezia gorrian ere, haien sormenaz baliatu den gizarteak baztertuta eta ahaztuta, askotan.

Liburu hau urrats txiki bat baino ez da teknologiarekin, asmakizunekin, enpresarekin eta beste hainbat arlorekin zerikusia izan duten emakumeak nabarmentzeko eta egokitu izan zaien egitekoa zalantzan jartzeko.

Zoritxarrez, ordea, ezagutza merezi duten emakume asko daude iluntasunean, oraindik, orri hauetan ere tarterik izan ez dutenak. Lan honek balio beza, bada, emakume horiek guztiak apaltasunez omentzeko, eta gizarte justuago bat lortzeko zer egin handia dagoela ez ahazteko. Izan ere, ez dago ulertzerik gizateriak gaurdaino egin duen bidaia luzea, emakume horien guztien bultzada eta ekarpena kontuan hartu gabe.

 

Liburuaren antolaketari buruz

Irakurle agurgarria, esku artean duzun liburu honek ondo bereizitako bost atal ditu:

               Lehenengoan, Atik Zra deitutakoan, larogeita sei emakume aurkituko dituzu, asmatzaile eta sortzaile handiak, garrantzi berezia dutenak arlo teknologikoari dagokionez, eta bizitza harrigarria izanak guztiak. Hona hemen batzuk:

Ada Lovelace (1815-1852) lehenengo programazio-lengoaia

Amanda T. Jones (1835-1914) Elikagaiak hutsean ontziratzeko metodoa

Amelia Mary Earhart Otis (1897-1937) Atlantikoaren zeharkaldia hegazkinez

Anna Connelly (Suteetatik ihes egiteko egitura)

Annie “Londonderry” Cohen Kopchovsky (1870-1947) Munduaren inguruko lehen bira bizikletaz

Angela Ruiz Robles (1895-1975) Entziklopedia mekanikoa

               Bigarren atalean, euskal emakume edo euskal jatorrikoei buruzkoan, eremu desberdinetako sei emakume ezagutuko dituzu.

               Hirugarrenean, Euskal Herrian jarraituz, emakumeen hiru kolektibo aurkezten ditugu gure historiako uneren batean beren familien, herrien edo hirien bilakaeran nolabaiteko protagonismoa izan dutenak. [Batelariak, Liho-ehuleak, Zigarrogileak]

Peru Abarkak, Joan Antonio Mogelen izen bereko liburuaren pertsonaia nagusiak, zioen moduan: “Nok esan lei, ikusi baga, zeinbat neke ta arazo artu bihar dirian aziereiteti alkandora bat janzi artian?” [Nork esan lezake, ikusi gabe, zenbat neke eta arazo hartu behar diren hazia ereitetik alkandora bat jantzi artean?]

               Laugarren atalean, beste 58 emakume aipatzen dira, labur-labur. Horietako askori buruz informazio gutxi dugu, aurkitu ez dugulako edo emakumeek jasandako ahanzturaren beste adibide bat direlako.

               Bosgarren atalean, glosario txiki bat dago, testuan erabilitako kontzeptu eta sigla batzuk argitu ditzakeena.

               Bestalde, esan behar da Internet-eko mundu digitalean informazioa aurkitzea erraza dela baina askotan zaila da jakitea datuak guztiz zuzenak diren, kontatzen diguten guztia errealitatera %100 egokitzen den. Egile horiek egindako ahalegina zalantzan jarri gabe, batzuetan ia ezinezkoa da informazio horren zuzentasuna egiaztatzea. Horregatik, nahiz eta beti saiatu garen emandako informazioa zuzena dela ziurtatzen, onartu behar dugu gu geu ere ez gaudela salbu balizko akats horietatik, zeinak erakusten baitigute alor horretan asko dagoela egiteko.

Bukatzeko gogoan izan liburu hau oraindik idazteke dagoen beste handiago baten lehen kapitulua baino ez dela. Ea falta den atala denon artean osatzen dugun.

Ea ba osatzen dugun!