Leheneko Eüskaldunari fama zaio baratü…

Atalak: bAst

Leheneko Eüskaldunari fama zaio baratü…

 

Allande Etxart-en hiru liburu eskuratu ditugu Sarako idazleen biltzarrean.

Ikerketa bat eta bi eleberri. Denak ere zubereraz idatziak. Allande Etxart 1950ean sortua Altzain eta orain Bildozen bizi da. Liburu saltegi baten zabaltzeak Xiberoako liburuen irakurtzeko parada ekarri dio. Jadanik “Xiberoako sagarretaz” liburuan parte hartu du.

Leheneko Eüskaldunari fama zaio baratü…

Allande Etxart                   (liburuaren atzeko azaleko idatzia)

1337ko dokümentu batek agertzen dü nola Lextarreko Biltzarrak, Xiberoatarren izenean, komerzioko tratü bat egiten züan Nafarroako erresumarekin. Ekintza soberano bat zen.

Berantago, 1520an, Biltzar horrek honartü züan bere legeen sartzea Frantziako legedian eta ondotik Lextarrera heltü ziren Frantziako erregearen ordezkariak, hala nola gobernaria eta prokürarea. Hortik aitzina Biltzarreko txostenak frantsesez baizik ez ziratean idatzirik.

Horiekin jin ziren ere bi sailkapen: herritar “basak” alde batetik eta aristokrata “ikasiak” bestetik. Aristokratek eta horien jarraikizaleek idatzi Historian goraipatzen dira Erregeen zerbütxari fidelen espantoak. Ildo hortan artoski lan egin züen Belako Zaldünak eta Jean de Jaurgain-ek.

Haatik herritarrek ez züen bürüa apaltü eta beren xokoetan lantü eta biziarazi zütüen pastoralak, maskaradak, kantoreak eta ipuinak. Horien herexak orano edireiten dira han hor eta bereziki maskaradetako beltzen joküetan. Erresistentzia-arte bat ikasi eta trebeki lantü züen.

 

Libüruxka hontan  agertü nahi da nolakoak ziren Lextarreko egitürak eta nor ebilten zen Biltzarretan. Ber denboran Xiberoatarrek egari masakre zonbaiten ezagütza egiten da: Kastillako armadaren heltzea eskualdeala eta Atarratzeko merkatüaren desegitea 1525ean.

Ikusten da ere Elizak nola biltzen züan dexema, laborarien ekoizpenen hamarretarik bat hartzez. Laborarientako odol hüste izigarria zen.

1914-18ko gerlatik landa “Hilen monümentüak” jarri ziren Xiberoako bürgü bakotxean, hilak ez ziren gerlako biktimak bena bai Frantziaren defentsan hiltzeko ohorea ardietsi züenak. Menpekotarzüna ozke batez haboro tinkatü zen.

Ondotik pastoralen “xahü” antolatzeko nahia jin zen, “basa” maneraren baztertzez, aristokratek bezain “ikasi” agertzeko. Holaz astolasterra, antzerki herrikoi horren parte eder bat, tauladatik desagertü zen. Erregezaleen mezüek gainea hartürik züen.

Mattin Irigoienek “Errefera” egin dü eta pelota xiloan sartü dü.

 

Garindainen txülüla ezagün zen (eleberri bat zubereraz idatzia)

Allande Etxart

“Bat batetan ikusi züan Graxiana sükaltetik elkitzen ürrats lasterrean, biloak harrotürik eta zaiaren esküekin arra ezarten, begitartea beltz eta begia basa. Jose harritü zen eta sükaltean zerbait agitü zeiola pentsatü züan. Gero ikusi züan Latsaltekoa sükaltetik elkitzen, lerden eta erri erpail bat ezpainetan. Josek hotz handi bat senditü züan korpitzean zabaltzen. Erhi püntetala artino senditü züan heltzen…”

Jose Lanbarako borda batetan bizi da kabalzain, arratsetan txülülari eta bertso idazle. Paretan txilintxau den armarekin bi gizon eho dütü. Eleberri beltza. XVII. enteko Xiberoako jenteen bizia, Lextarreko Jüstizia Kortearen ebilmoldea eta ostatüa, kantarien eta bertsolarien bilgünea.

 

63. or.

Honek ürrentü ordüko Latsaltekoak Allande Oihenarten kantore bat abiatü züan:

Nik eztüt nehor maite, zü baizik.

Zük zeren nahi nüzü ereizi?

Engoitik ordü zünüke hontü,

Eta nitzaz edüki kontü,

Nahi ez banüzü net hilürrentü

Nola banaizü ia hürrentu,

Ezi bihotza, zü beti hala,

Ikusiz gibel zaütadala,

Hotz harritürik orai hil hila,

Haboro nitan ez dabila,

Bena zük nahi badüzü sarri

Harzara piztü eta irazarri,

Nonbait egizü, Jinkoaren partez,

Ikus zitzaidan zonbait artez,

Bena zureki nahi nikezi

Elizan nehor zühaur bezi

Eta ikuslerik ageri elizan

Lekütara zindiaur izan.

 

Orok algarrekin kantorea bürütü züen, alageraki. Zarokoa txütitü zen eta txapelaren txerkara abiatü. Besteak ere abiatzeko igitzen hasi ziren. Marta eta Graxiana mahaineko gaüzen sükaltealat eroaten ari zirelarik. Marta Zarokoarekin elestatzeko eküratü zen. Jose ere txütik zen Miñabekoarekin mintzo. […]

  

Matalaz ez balitz zaldiz agertü –handien zorra eta ttipien Herria arxibetan-

Allande Etxart

33. or.

Ibanek ordinagailüko taulan soa sartürik züan oren hartan eta bi idatzietan ari zeion jauzkan, batetik besteala, zerbaiten entelegatü beharrez. XVIIgerren mentean Xiberoatarrek nola ebilarazten zütüen Lextarreko egitürak jakin nahi züan eta idatzi zaharren artean bazabilan ütsü mandoka.  Paper zahar hanitx ediren züan departamentüko arxibetan eta interneten bidez etxerik irakurten ahal zütüan. Negü betearen sütondoan igaiteko lan erakargarria agertü zeion. Bi gizon famatüen idatziak irakurri zütüan, Belako Jakes-enak eta Jaurgaineko Jean-enak, biak idazle emankorrak. Belako Jakes Sohütan sortürik zen, Belako Isaac bere aita Nobleen zindik egon zen eta biak Protestant fedekoak ziren. Isaac bizitü zen 1660ala artino, Jakesek züzenbide ikasketak egin zütüan eta Lextarren abokat lanetan hasi zen. 1614an Mitikileko Othegain etxea erosi züan eta honek Noble eskübidea ükenez, Lextarreko Nobleen taldean lekü bat ardietsi züan. 1667an “Tablettes” izeneko libürüa argitaratü züan. Ibanek 11.000 orrietarik zonbait irakurri züan eta Xiberoako biziaz xehetarzün hanitx ediren bazüan, idazmolde handius batek herritarren bizitzeko moldeari lekü güti eskentzen züala ohartü zen. Adibidez “astolasterrak, maskatzeak, haurren dantzak eta müsika gaüza zinez zikinak dira…” erranaldia adierazgarri zeion.

 Zuberotar batek argitaratutako laugarren liburu bat ere badugu hemen. Dakit argitaldari beti erneak atera duena: Hartzaren figura euskal kulturan. Iker Üthürralt Saint-Esteben ikertzaile gazteak idatzia. Hartza du hizpide.

  

 Herri guztiek beren animalia totemikoak izan dituzte, eta euskaldunen artean hartza izan da mende luzeetan mirespen eta begirunea jaso dituena. Gure arbasoen gogoan hartza zen biziaren ametsa eta etengabeko gurpil ibilkaria hobekien islatzen zituena. Neguan lotan gelditzen da bedatsearen aiduru, ama-lur berari agitzen zaion bezala, eta hartza iratzartzean lurra iratzartzen zaigu. Bere loaldi eta iratzartezarekin urte oroz errepikatzen zaigun biziaren zikloa irudikatzen du.

Gure hizkuntza izaerarekin batera, biziari buruzko ikuspegi eta ikuskera berezietan sinisteak garatu genituen. Hau da, laburbilduz, irakurriko duzun liburu honen mezua.

37. or.

Euskal  gizartean XVII. mendean hartza aipu duen atsotitzik bazenez aztertu nahi izan dugu, hartza presente zegoen lekuan bereziki. Oihenarten liburuan, horiek aurkitu ditugu:

“Bentura dadinak, hartza;

eztadinak, ez eta bartza”                  (Oihenart, 2003, 102)

 

“Eneko, atxeka hi hartzari,

nik demadan ihesari”                        (Oihenart, 2003, 120)

 

“Otsoaren ihesi nenbila, bat nendin hartzareki”

(Oihenart, 2003, 206)

 

Hiru atsotitzak aztertuz, hartza ihizia bezala kontsideratua dela erraten ahal dugu. Ugaztuna, lanjerosa edo saihestu behar den animalia gisa aipatzen digute erran zahar horiek. Ez da abere sakratuaren edo arbasoaren aztarnarik aurkitzen aipu horietan. Aldiz, haur bati mendian edo oihanean ibiltzeko xedea kentzeko eginak direla iduri dute (eginkizun pedagogikoa).

 

39. or.

Baina animalia sakratu guzien artean, hartzak leku berezia du euskaldunen sinesmenetan.

Euskaldunentzat, hartzak ez zuen animalien erregea irudikatzen, baina bai jainko bat, biziaren zikloa itxuratuz. Plantigradoa, euskaldunen animalia totemikoa izan da. “Gure arbasoen gogoan hartza zen biziaren ametsa, etengabeko gurpil ibiltaria hobekien islatzen zuena. […] Bere loaldi ta iratzarraldiarekin urtero errepikatzen zaigun biziaren zikloa idurikatuz” (Aurkenerena, 2018).

 

 

Hartz (hiztegi batua)

Ugaztun orojalea, ile sarri eta luzekoa, ibiltzean oin zola osoa lurrean jartzen duena (Ursus sp.).