Filosofo huskaldunaren ekheia: Egiategiren egiak

Atalak: bAst

Filosofo huskaldunaren ekheia: Egiategiren egiak

Irakurketa heavy bat aditu ez garenontzat

Hemezortzigarren mendeko liburu bat dugu aipagai gaurkoan. Zubereraz eta filosofiari buruz. Uffff. Erraz-erraza ez da, baina tira, aipatzea merezi du. Mendizaleen artean beti egon ohi baita eskalatzaileren bat edo bertze.

 

Lehen filosofia liburua, euskaraz dio hitzaurrean Txomin Peillen adituak.

Duela hamazazpi urte (1983an idatzia), pariseko Bibliotheque Nationale delakoan euskal esku-idazkien katalogoa irakurtzen ari nintzelarik, izenburu bitxi ta arraro batekin topa egin nuen, D’Abbadie Urrüstoikoaren lege emaitzan: nº 155, J. Eguiateguy, Le Philosophe basque, copie sur l’edition de Francfort, 1785, XIXeme s. 8sic), papier, pages 225/185 s. rel. Uste nuen eradarazko lan bat zela, alabainan, baezpada ere eskatu nuen. Liburuak azalean La Philosophie basque izena ekartzen du bizkarrean eta egiazko, benetako izenburua barrenean baizik, Filosofo Hüskaldünaren Ekheia, fotokopian ikusten den bezala.

Liburua ez zuen iñork ezagutzen –ezpada d’Abbadiek- eta idazlea iñork ez aipatu. Halere, ez zen oraindik Egiategi ilunpetik ateratzeko tenorea, zeren geure orduko aitzin-iritziekin, geure ustekeriekin ikusi eta epaitu baikenuen haren lana. Egan-en (Juseff Eguiateguy, Larramendiren zuberotar jarraikizale bat” Donostia, 1963, 1-3 zb, 75 orr.), ediren, aurkitu berri genuen liburuaz, txostena, artikulua eman nuen eta zoritxarrez, hizkuntza iritzi, mintzaira ustekeria batzuen gatik apurbat gaitzetsi. Egiategi ez da irakur aisa; gure idazle giza gaixoa bere Zuberoa zokoan bizi izanik eta 2euskara batu” baten biltzen eginahalez ibili zen: gure euskalki txipiari, lapurdi, Gipuzkoa ta Bizkaiko hitz asko gaiñeratuz baita Zuberoera zaharraren aberatstasun gehienak; Larramendiren hiztegiak inganaturik, bairaturik, jesuita handiak asmatu hitzak ere, anitz erabiltzen ditu. Hartakotz Larramendiren jarraikizale itsu bezala gaitzeritzi nuen.

Baloriaz

Gizonaren baloria da haren balioaren doiala. Behar bazalako denian, hegaltaz gaitzür güziak dütü erdiratzen, saldoak behezten ta bihürtü nahi direnen lekhü eragiten. Haren baloria arranoaren pare dü odeiak xilhatzen (233), düründarekila da borrokatzen. Lehon (234) berze animal güziak garhaiten dütianaren pare da. Arroka itxasoaren ühin gahüntsüak jin zereitzon beno laisterrago urthukitzen dütiana. Deus erez beldür ezta, deuserek etzereio gaitzik ta gaitza izan bada azkarrago, dago bera harritürik, halako da edo behar dizatekina (235) aitoren semiaren bihotza; bena aharretara, ez etare auzietara ezta apaltzen. Bera beno handiagorik eztü isternegirik, pare zereitzonier dü ohore egiten, borthak bethi behardüner dütü zabalik üzten.

233 odeiak xilhatzen: orain odeiak xilatzen, odeiak zulatzen.

234 Lehon, baita lehu ere. Lehoin.

235 behar dizatekina: dizatekina: orain Z. behar lizatekina, lizatekiana.

Denbora galdiaz

Elhe zahar bat honki heltzen da heben, dena ainharbaren eta (505) zeta harraren elhestak. Ainharba gaxoa zen mingarki plainitzen (506), egünez eta gaiez, abaiñ egitian zütiala indarrak nekatzen ziano sabela hüsten ta ürhentü zianian bere obra ürrhezko telaren pare zagoena, neska txar batek erhatzez (507) zereiola porrokatzen. Lan güzia hamar urthetan egin e’lirokiana. Ta halako zela aberatsen etxetan haren sorthü gaitza, etzialarik han üillü (508) txar zonbait baizik hatzamaiten ta ogenik inhuri ez egiten.

505 Aiñharbaren: armiarmaren.

506 plainitzen: kexatzen.

507 erhatzez: jatsez, ezkobaz.

 

Izterbegiak (544)

Hiru kasta omen dirade, jendien isterbegiaren ausikirik eztieneik: kargüdantak (545), eskelegoan bizi diradianak, ta senhar-emazte gaitzak dütienak.

Izterbegia da, infernia, gozomenik batere eztiana ta gaiza güziek diena, megopiaren estiran jarten (546). Han dago sü bat argirik eztiana, bethi mina begietarik bihotziala doana ta medikarik eztiana, gar bat bethi erratzend ena ta sekülan hautsik egiten eztiana. Dolore mingarrez janik akitzen eztena? Lana ütsarterik eztiana., thormentü harrigarria ta dolürik ihurek eztereioana. Lürreko  kharaztarzün (547) güzien da bilgüra (548). Errabiaren boiltak (549) orotan dütianak. Bizi deno herioa itxurian diana ta bere minetzaz bizi dena. Zer erranen dügü haren zorthü gaitzaz habororik.

544 izterbegiak: jende bakoitz baten etsaia, baina Egiategik, envidioso, bezala.

545 kargüdantak: gobernuko enpleatuak, kargudunak, c funcionarios.

546 megopiaren estiran jarten: megopia estiran jarten (bejar luke) ispiritua estiratua jartzen.

547 kharaztarzün: garraztasun c. Amargura.

548 bilgüra: bilgunea, biltokia.

549 Errabiaren boiltak: errabiaren bueltak, errabiaren oldarrak.

Aita amen eginbidiaz

Dügun jar Jinkoak diala beredikatü izkontze bere borhondatiala (853) egina zena, ta haurrak hantik nahi bezalako diradiala sorthü (854). Dügün ikhus orai zertan dagoan hentzat, haien eginbidia. Gaiza sinhets eztaitiana (855), alabadere egia dena, dagop hontan aita amak zordünago diradiala, eziez haurrak beren aita amareki. Jinkoaren legen erakiroanian (856) dagoena, da menpetiago (857) eziez ezagütze hetarik eztiana. Othian (858) zer dereie zor haurrak beren aita amer, eziez bizia hetarik ükhen diena, ta ützül diena, ta ützül etzerekeiena bena bai errespetu hümilena ta beharrian diradianian zokhorri ahalenak (859).

853 beredikatü (Z. zhar): benedikatü, orain.

854 sorthü: jaio.

855 eztaitiana: eztitekena.

856 legen erakiroanian: c. En la conformación de las leyes.

857 menpetiago: eskupekoago

858 othian (Züb Zah): orain, othe, ote, al.

859 zokhorri ahalena: laguntza ahalena.

 

Axolgabiaz

Noizpait zen filosofo suerte bat bere büria haiñ maite ziana non berzetzaz dremenden (1123) axola expeitzian Epikura deitzen zen. Egobia (1124) oso harekila dereie iraunatü (1125) zela gogozeto ta erregale (1126), zerbait balizate lükian hetarik; bena bere ezkiribü haboenetan (1127), gaztiarentzat, lekazietzaz (1128) ta berze baratze belharretzaz baizik eztelakoz mintzo, hen ere honki apaintzia ageri da etziala sabela haiñ Jinko eziez arranküra ta ohoriaren axolik bage bizitzia. Berari baizik gogorik etziala bakhoitzari; bera mündian (1129) izan baliz bezala ere ari zela, da ageri izkontziaz mintzo denian; ezi nahi zialarik gizonak emaztiaz gozo laidian haurretzaz errekeitü batere gaberik (sic) nahi zütian agindü (1130). Hezitzia zena hori?

1123 berzetzaz dremenden: bestetzaz demendren (Z.), gaur: bestetaz den gutien.

1124 Egobia: ezaxoltarzüna (Z.), axolgabetasuna (Larramendi).

1125 harekila dereie iraunatü: harekin diete fama txarra jarri.

1126 gogozeto ta erregale (Larr.): jale handi ta koleratsu.

1127 bere ezkiribü haboenetan: bere ezkiribü haboroenetan, bere idazki gehienetan.

1128 lekazietzaz: leka azietaz, illar hazietaz. (Barazki G.)

1129 bera mündian: bakarrik munduan.

 

Gizonaren biziaz

Bizia lüzatu nahiz ahalena ari girade, medio güzietzaz errekeitatzen, osagarria (1416) ardüra ere hetzaz dügü llabürtzen, Vestal en süiari atixatzez bethi bizi zenari, ezta gure khorpitza pare, hartan abentiak (1417) üda hozten ta negiak kharrustatzen (1418): urthiek ere dereie süiari emeki emeki hur hotz ixurten, lehenik garra gero ilhintiak, azkenekoz inkhatzak itzalten, hiltzen dereitzona; sü hau ezta errekeitüz arrapitz (1419) daitekiana. Alpor beriaz (1420) bizi zeno zen ganargi ta flakatzen zeno, zokhorri zereio eman, bena lehen bezala ezta destieraziren beraren alporraz baizik eztialakoz alporrik; sü gabiak ere dü bizia atzenkidatzen (1422) khorpitza abartzen, ximaltzen ta nekatzen (1423).

1416 osagarria: osasuna.

1417 abentiak: abenduak.

1418 negiak kharrustatzen: neguak izozten.

1419 arrapitz: beriz piztu.

1420 alpor beriaz: bero-arnas bereaz.

1421 destieraziren beraren alporraz: distiraziko berren bero-arnasaz.

1422 atzenkidatzen (Larramendi): c. Consumar.

1423 ximaltzen ta nekatzen: zimeltzen ta nekatzen.