Avi, et trauré d’aquí!

Atalak: bAst, Juan Luis Aizpuru Beristain

Avi, et trauré d’aquí!

Aitona, hemendik aterako zaitut.

ERREPUBLIKARREN MEMORIA ERORIEN HARANEAN

Aitona, hemendik aterako zaitut liburua promesa baten emaitza da. Joan Pinyolek Joan Colomi, ezagutu ez zuen aitonari, egin ziona da, diktadurak Lleidako hobi komun batetik atera eta familiaren baimenik gabe Erorien Haranera lotsagarri eraman zuen errepublikarrari. Bere hezurrak hartzen dituen kriptaren aurrean hartutako konpromisoa da. Hezurrak borreroaren hezurren ondoan pausatzen dira. Egunen batean Capelladesen atseden emango diote, etxean, bere jendearekin. Liburu honek, lehenengo zatian, Joan Colomek 1938ko urritik, Errepublikak mobilizatu zuenetik, 1939ko martxoan leridar presoen eremu batean hil zen arte, bizi izan zuen bidaia jasotzen du; bigarren zatian, familiaren odisea dokumentatzen da 2008tik, aitona mausoleo frankistatik ateratzeko borrokan. Kasu baten kazetaritza-kontakizuna, TV3ko Sin ficción saioak emandako izen bereko dokumentalean oinarritua, gerrak pertsonen bizitzan izan dituen ondorio negargarriak nabarmentzen dituena, diktadurari lehenik eta demokraziaren ondoren biktima errepublikarrei eta Trantsizioko miseriei zor zaien begirunerik eza, ahanzturara kondenatu dituena. Alerta eta salaketa deia guztiei…

 

66. or.

Urtarrilaren 26an, tropa inbaditzaileek iparralderantz aurrera egiten dute. Garrigako aerodromoan utzitako azken hegazkinak Osona eta Gironesera irtengo dira, azkenean. Erretiratzen diren tropa errepublikanoek zubiak lehertzen jarraitzen dute eta kaosak lapurretari bide irekitzen dio. Iritsi den egoera muturrekoaren aurrean, baldintzarik gabeko errendizioa aztertzen da, gizaki gehiago hil ez daitezen. Ideiak ez du funtzionatzen. Girona, Figueres eta Olot arteko defentsa triangelu bat sendotzea erabakitzen da. Baina ezinezkoa da. Gironako egoera kaotikoa da, errefuxiatuz betea eta inolako aginte postu antolaturik gabe.

 

Francoren tropak Capelladesen sartu direnetik, isiltasun min bat nagusitzen da herrian. Garai hartan gobernuaren mobilizazioari entzungor egin zieten hainbat ezkutatu Cabrera d’Anoiatik eta Capellóko kobazuloetatik bueltan datoz. Milaka sutondotan, gerrak lekualdatutakoen hutsunea deitoratzen da eta okerrena espero da. Errepublikanoak, erretiroan,  Guasch lantegiaren zati bat suntsitu izanaren ziurgabetasuna ere kezkaz bizi da, jende askok bertan lan egiten duelako eta orain zalantzaz betetako etorkizunari aurre egiten diolako. Lanik gabe eta gose ziur. Belar sortaren artean lurperatutako baratze askotan, konprometitu dezaketen dokumentuak erre egiten dira. Inposatutako isiluneen atzean, ondoko etxean bizi diren pertsonen artean ere salaketak egiten dira. Udaletxeko armairuak arakatu, tiradera asko hustu eta langile ohiak galdekatzen dituzte.

 

105. or.

1957ko abenduaren 30ean, Valle de los Caídos inauguratzeko urte eta erdi baino gutxiago falta zenean, Consejo de Obras del Monumento-k hildakoak etorkizuneko mausoleora lekualdatzea aipatu zuen eta Guardia Zibilak dokumentatu behar zituen  toki ezberdinetahildakoen en eta eraildakoen kopurua, zegokion momentuan senideek aipatutako gorpuzkinak lekualdatzearen inguruan duten nahien kopurua eta txostena ezagut daitezen. Zalantzarik gabe, Francoren ondoan eroritako biktimen senitartekoei soilik zuzendutako deia zen. “Bere eroriak”. Ez zen, beraz, Joan Pinyolen aitonaren kasua. Baina mausoleoa eraiki zuten bi hamarkadetan, gauzek ustekabeko buelta bat hartu zuten. “Gurutzadako Heroi eta Martiriak”-en senideek begirune handia izan zuten lurralde osoan monumentu askorekin eta, hil eta hainbeste urtera, familia gehienek ez zuten onartu senideak Cuelgamurosera eramatea. Diktadurak arazo bat izan zuen, eta milaka gorpu eduki behar zituen mausoleo batean hainbeste diru inbertitu ostean, ez zuen gorpuzkirik eta monumentua bezain handia edo handiagoa den nazioarteko barrea eragitekotan zegoen.

 

Tirabirak eta eztabaidak egon ziren. Eta azkenean, iseka hori saihesteko, gorritzat hartzen ziren eta bere garaian Lleidako bezalako hobietan lurperatuta zeuden soldadu eta zibil errepublikanoen aztarnak Valle de los Caídosera ere eramango zirela erabaki zen. Diktadurak horrelakoak dira. Nahi dutena egiten eta desegiten dute, bizidunen eta baita hildakoen kontura ere.

 

 

EL CAMP D’AVIACIÓ A ROSANES (Rosaneseko aireportua)

Visitalagarriga.cat

1930eko hamarkadaren hasieran, hegazkintzaz zalea zen enpresari argentinar batek aireportu pribatu bat eraiki zuen Rosanesen, Garriga eta Ametlla artean.

1937an, Gerra Zibilean, Errepublikak erabaki zuen zelai horrek hartzen zuen espazioan handitze bat egin eta gerrako aerodromo bihurtzea. Zelaiak garrantzi handia izan zuen Segreko eta Ebroko fronteetan eta, geroago, Bartzelonako aire defentsan. Horrez gain, inguruko udalerrietan ere eragin handia izan zuen.

Gure herriaren historia berrieneko espazio erabakigarria, bere osotasunean aurkez dezakeguna. Rosaneseko aireportuak espazioa eta azpiegiturak gordetzen ditu: aterpeak, kontrol-dorrea, aginte-eraikinak, jangela, zaintza-gunea, eskegitokia, txalet arrazionalista… eta ingurune eta paisaia bikain baten tartean dagoen guztia…

Avi, et trauré d’aquí! és el resultat d’una promesa. És la que Joan Pinyol va fer a Joan Colom, l’avi que no va conèixer, el republicà exhumat d’una fossa comuna de Lleida per la dictadura i traslladat vergonyosament al Valle de los Caídos sense el permís de la família. És el compromís adquirit davant la cripta que acull els seus ossos, que reposen al costat dels del seu botxí. Algun dia descansaran a Capellades, a casa, al costat de la seva gent. Aquest llibre recull, a la primera part, el periple vital de Joan Colom des de l’octubre de 1938, quan va ser mobilitzat per la República, fins poc després de la seva mort en un camp de presoners lleidatà, el març de 1939; a la segona part, es documenta l’odissea de la família des del 2008 en la seva lluita per treure l’avi del mausoleu franquista. El relat periodístic d’un cas, conegut a partir del documental homònim emès pel programa Sense ficció de TV3, que posa en relleu les nefastes conseqüències de la guerra en la vida de les persones, la desconsideració primer de la dictadura i després de la democràcia amb les víctimes republicanes i les misèries de la Transició, que les ha condemnat a l’oblit. Un crit d’alerta i de denúncia a tots aquells que sempre miren cap a una altra banda quan s’ha de fer memòria, i també una mà estesa a l’esperança en forma de carta esc…

 

 

Liburu hau Fermin Irigaray, Larreko, euskal idazle eta sendakinak 1936-40 urte larrietan Iruñean idatziriko eskuizkribua da; argitaratu gabea zen.

Gerla urte, gezur urte aro zail eta ilun baten kronika hunkigarri eta bipila ez ezik, hertsitasun eta lanjer handien erdian izpiritu fineko euskalzale baketiar baten minak eta kezkak, aburu eta gogoeta interesgarriak ere biltzen dituena da. Honela dio egileak berak:

«Ni ere, euskaraz zerbait egiteagatik, orri oken zikintzen asi naiz, baldin gudu untarik bizirik ateratzen bagara, euskaldungoarenak eta euskararenak ez dakit nola aterako diren. Orduan egin ez badezakegu, orai, aldi untako oroigarri gisaz bedere izan dadiela”.

Orai [1993], mende erdia iragan eta gero, Pamiela argitaletxeak pozik eta ohorez du ez ohizkoa den liburu hau argitaratzen; baitaezpadan, lagunduko du Larrekoren maila hobeki ezagutzen eta preziatzen.

120. or.

Azillak gaur bederatzi egun dituela, iruñe iria gudulariz eta jendez koka ahala bete da: goiz goizetik karrika guztietan nabari zen zerbeit andiari buruz ginoazila.

Errietarik etorriak erriko gizonak eta asko gehiago; nik uste geienak Franco jeneralaren ikusteagatik.

Iruñen izan dute eskola irurehun gizon gaztek, oficial egiteko, eta orgatik gaur berexi dute gazte oriek Franco jeneralaren aitzinean zin egiteko, banderari atxikiak egonen direla.

Gaztelu zarraren arresi gora batean aldare gora-gora bat egin dute, erdian kurutzifikatu zurezko bat luze-luzea. Aldare aitzinean, zenbeit metro tartean, beste bospasei malla andiko egon eta jarleku bat, norata igan baida Franco jenerala bere lagunekin.

Zelai ederra bezain andia ta zabala koka ahala bete-betea zagon gudulariz eta ikuslez.

Jainkoak daki zenbat milla jende izanen zen.

Aldareko malletan bi aldetarik jarri dituzte Diputazioneko eta iri-etxeko mazero delakoak; Franco jeneralaren lekuko malletan bi aldetarik alabarderos delako guardiak.

Aldaretik eskuñ ezker egin dituzte olezko egon-leku gora batzuk, zabalak, jaun andere deituenendako tribunak erraten diotenetarik; oriek ere bete dire, baño, ala ere, gelditzen zen aski leku meza denboran belaunikatzeko eroso-eroso.

Apezpiku jaunak meza-ixil zalui bat eman du. Bereala irurehun ofizialak, berriki eskolatuak, zin egin dute bandera musutuz guztiek egin dutelarik; berriz guztiak iragan dire bandera petik.

Franco jeneralak itz batzu zuzendu ditiozte, zorionak emanez eta Españak ekenganik anitz igurikatzen duela. España aldezteko eta garatzeko leengo mallaraño. Gero, laudorioak Nafarroari eta nafartarreri, errekete eta falanje, Nafarrokoen indar andiez oraiko estu-alñdian eta eken biotz-ona eta biotz-beroa laudatuz.

Azkenik, erran du, irakurtzera doala Nafarroako eman duen agindu bat. Nafarroari ematen diola San Fernandoren kurutzea, bere arri-malletan kateekin batio ipintzeko.

 

 

Deskribapena

Garai iluna da Castroren eleberri honek arakatzen duena. Goiz-albako «paseoak», bide bazterretan tiroka hildakoak, satorraren bizimodura kondenatutakoak. Baina, baita ere, aldaketa, iraultza eta bizitza hobe bat ekarri nahi zituzten amets eta utopien garaia.

Halaxe zen, adibidez, Galiziako Flaviako Pazoan, 1936ko uztailaren 18an gerra hasi zen arte. Batzuek mendekurako baliatu zuten gerrak ekarritako nahasmendua, eta horietako batek aztarna dramatikoa utzi zuen: sei hilotz hobi komun batean. Horietako bost, buruan tirokatuak, eta seigarrenak, emakume baten hezurdurak, inork aipatzen entzun ez duen poeta baten liburua du bularraldean helduta.

Anxelak, indarkeriazko historia mingarri propioa duen ikertzaileak, bere gain hartzen du gerraren lehen egunetan pazoan gertatutakoa argitzeko lanen ardura, eta laster jakin nahi izango du nor ziren poeta misteriotsua eta haren liburuarekin hilobiratutako emakumea. Anxelaren ikerketak 1936tik gure egunetara ekarriko gaitu, eta bidaia zirraragarri horren narrazio bortitz eder honetan ikasiko dugu, besteak beste, nola gainditu dituen faxismoak garai eta mugak.

Deskribapena

Hernani 1936-2006 proiektuaren fruitu da liburu hau; Hernaniko udalaren ekimenez, Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailaren eta Gipuzkoako Foru Aldundiko Giza Eskubideen Sailaren laguntzei esker sortua, EHUko Gaur Egungo Historia sailarekin hitzartutako lankidetzan gauzaturikoa. Urteetan egindako zorra genuen duela 70 urte, 1936ko udazkenean Hernanin hil edota hobiratu zituztenekin eta haien desagerpenaren samintasuna isilean, sarritan ezkutuan, malkoak erakutsi gabe luzaroan bizi beharra izan duten ahaide eta lagunekin. Errepublika demokratikoaren aurka 1936ko uztailaren 18an altxatu zirenek berrehunen bat lagun fusilatu edota lurperatu zituzten Hernanin, izenik gabe, epaiketarik gabe, inolako errukirik gabe. Eta orduan desagertutakoak ez dira ageri izan diktadurako urte luzeetan, ez zitzaien hilobi duin bat eskaini, are gehiago, amnesian oinarritu nahi izan zen demokrazia berria, eta oraintsura arte omenaldi bakan batzuk besterik ez zaie eskaini frankistek betiko ahanzturara kondenatu nahi izan zituztenei. Zor hori kitatu beharra genuen, eta memoria eta duintasuna berreskuratu. Ahalegin horretan egindako ikerketa da.

Liburua ez da izan proiektuaren emaitza bakarra. EITB eta Aranzadi Zientzi Elkartearekin batera egin da Udazkena oraindik. Memoria de la Guerra Civil en Hernani dokumentala. Horrez gainera, fusilatzeen 70. urteurrena ospatu zen 2006ko azaroaren 8an, Hernaniko kanposantuko sarreran, Gerra Zibilak Euskal Herrian odolez zikindurik utzi dituen tokirik gogoratuenean. Ekitaldi instituzionala izan zen, Euskal Autonomia Erkidegoko, Gipuzkoako eta Hernaniko goi-agintariak egon ziren bertan, 70 urte lehenago fusilatu zituzten euskaldunen hainbat senide eta lagunekin batera. 1936an frankistek hil eta desagerrarazi zituzten guztiak gogoan, haien omenez egin zen ekitaldia eta liburu hau.