Bidean ihes

Atalak: bAst

 

«Bidean ihes…» eleberria, autorearen Loitzu herrien uda-partean lehen nobelan bezala, Espainiako gerra zibilaren koordenadetan kokatzen da. Eleberriak, alabaina, ildo desberdinak eta nabarrak ditu Euskal Herrian eta kanpoan. Zehazki, protagonistak Argentina utzita euskal lurretara itzultzen da. Eleberrian narrazioaren kontestu fokala Erandioko kanposantuan kokatzen da, puntu hartan —errealismo majikoan sarturiko ildotan— hiltzat emandako protagonistari asabak eta ahaide zenduak hizketan azaltzen zaizkiola. Argentinako koadroek —linealtasun oro apurtuta— alde psikologiko eta deskriptiboak garatzen dituzte eleberriaren orijinaltasuna —idazkera aberats eta olde luzeko tramotan emana— nabarmen utziz. Euskal brigadista den protagonistaren dialogoak iloba anarkista eta fraide karmeldar inozoaren pasartetan gauzatzen dira, eta Argentinako tramoak sorpresaz —eta ustegabeko tenkaduraz— azaltzen dira, han-hemen, errealismo majiko baten ildotik.

 

13. or.

Ezin haiz asko mugitu, baina bizirik hago, behintzat, nahiz odola irten saihetsetk; eskerrak bala bihotzetik aparte sartu zaiala, toki ez hain delikatuan; Senosiain soldaduak, ordea, uste dik zeharo zerraldo hagoala. Alkandora eta atzpiko kamiseta odolez blai dauzkak, baina hezetasuna piskanaka lehortzen hasi zaik. Frai Eustakio, hire eskuinean, izter bat hire hanka-aztalean gurutzatuta ziplo zagok.

Ez dituk ohartu oraingoz bizirik jarraitzen duala; odol-zauria lehortzen bazaik, auskalo, oraindik ihes egin ahal izanen duk… Bai, saia hadi apur bat –kontu handiz eta osoro mantso- pixka bat higitzen Petrikorena kaboak eta Senosiain soldaduak botila-ardoa husten duten bitartean.

Arras zurrun hago, giharrak tenk dauzkak, Herio oso hurbil dabilkik, eta mugimendurik tipiena ere traidore gerta zaitzakek, aber… Deskuidatzen bahaiz metala gorputzean ereingo ditek alu hauek berriro; higitzekotan, apurka-apurka, zentimetroka mugitu beharko haiz.

27. or.

Diru-makinan zegoen emakumeak Margaren antza zuen bere betarte arrai, ezpain sensual, ile horail nahasi oparoarekin. Badaezpada, aber…, begirada apartatzen nuen bere soinetik Elbira ohar baitzitekeen so itsaskor haien suaz –emakume gehienak xeloskorrak izaki-; nire emaztea hatzez –eta ez dakit zergatik fijo- mahai-ohola ta-ta-ta jotzen hasi zen, ausaz, zerbait igarri zuelako… Jakizu, segun.

49. or.

Milizianoak apaizari listua aurpegira botatzean sarjentoak –fusilaren kulataz bizkarrean joaz- ¡Cágate en tu puta madre, rojo de mierda”, eta apaizaren ezpainetatik “Dominus noster te absolvat, et ego auctoritate ipsius…”. Artxanda aldera eguzkiak azken izpiak lotsakizunez, paisaia osoa susmotan bilduz. Arboladi eta txarakadiak ere metrailetaren hodeipean, beste bakezko laudada zuri batzuk antsiatuz.

69. or.

–Erreboluzioaren aitzakiaz aprobetxategi anitz zebilek hemen egin behar ez direnak egiten; disziplina behar diagu, ze ez zezakek norberak justizia bere kabuz egin, uda honetan ikaragarriak jazo dituk eta.

-Arrazoi duk, Andres, astakeriak entzuten ari gaituk alde guztietan.

89. or.

-Lur hauetan- gure Euskal Herritik hain urrun- euskaldun batekin ezkontzea pozgarri zaizulakoan nago.

-Halaxe da…- nahiz ongi jakin On Segundo liberalari Euskal Herriko arazoak ez zaizkiola hainbeste axola. Gainera, saratxotar liberal eta mendiatar karlisten arteko harremanak (hauetako batzuk berrikitan abertzale bihurtuak) politikan kontrakoak izan ziren.

-Aita Aizpuruak komentatu dit pozik ezkonduko zintuztela, elizkizunean euskal doinu eta abestiak entzunaraziz. Ikusiko duzue, aparteko eguna izanen da, ilusio handikoa. –Hori jalgita On Segundok alabari so berezia neskaren betartean negar-malkoak eta sentimendu aproposak atzemanez. Elbira hunkituta zegoen.

 

147. or.

Fraideak, liburuko errezoak hasi aitzinetik, fardeletik janzki marroi astuna atera zuen.

-Baina, Frai Eustakio zer janztera zoaz?

–Komentuko sotana; errezoak eta completak esaterakoan hau gabe deseroso sentitzen naiz.

-Ez duzu ondo egiten, ze bidean CNTko miliziano antiklerikal itsu horietakoren batek sotana jantzita ikusten bazaitu molesta zaitzake, eta okerragorik ere egin… Edurnek berak ez zaitu begi onez ikusten sotanarekin.

Fraideak irribarre xumea.

-Botoak egin nituenetik karmeldar sotana ez dut inoiz erantzi, gerra honetan izan ezik.

–Baina orain gerran gaude.

-Ez dio axolarik.

-Ez ezazu ahantz hor behean –Gaztelan eta Andaluzian, eta Aragoan ere- anarkistek eta FAI taldekoek apaiz eta fraide-talde handia hil dutela, eta dakizunez hemengo bidetan ez dela anarklistarik faltako.

-Jainkoak lagunduko nau.

 

Hitzaurrea

Sarrera

Literaturarik oz duen herriak halako herri atzerakoi, berankor eta menderatu bihurtzeko arriskua daduka. Literaturarik gabeko herriek, normalean, historia kaskarra eduki ohi dute. Beren historia beete herrien moldetara menderaturik ikusteko zoria dute; inguruko sozio egoeraron kondizionamenduok ba dute zerikusirik letrarik gabeko populuetan. Literaturak, neurri batetan, herri konkretu baten kontzientzia isladatzen du, eta isladatze edo erreflexio horretatik dator historia egin nahiaren beharra.

Euskal Herria, bere literatura arruntaz, behar bada, gerta daiteko axioma horretatik kanpo, baina, aspaldiko sasimistizizmo ergelak uzten baditugu, uste dut gure herria ere, hainbestean, axioma horren barruan sartzen dela. Historia idatzia (literatura) eta herri gogoa edo herri kontzientzia sinonimo izan daitezke. Zein fenomeno psikologikok eraman du euskalduna bere historia humildade izutiz ixiltzera? Zerk mantendu du gure herrian holako jokabide galgarria? Nortasuna literaturan ez plasma nahiak, kanporat azaltzeko beharrik ez sentitzeak, zerbait adierazi nahi du. Fenomeno horren ondorio larria historia besteek egin digutela litzateke, eta dakigunez, anitzetan gaizki paraturik gelditu gara. Norbaitek esan dezake guk literatura ba dugula bere zentzu orokorrean. Nik baietz ta ezetz erantzunen diot. Baietz, minimum bati lotzen bagatzaizkio, ta ezetz, produzio multzoari itsatsiz. Izan ere, Euskal Herriak lau mendetan produzitu duen itzulpen eta original liburu mordoa (194 liburutakoa) guk gaur hiru edo lau urtetan betetzen dugu.

Bestalde euskalduna halako sasijatortasun batengatik, sarritan, bere munduan aldendua, kutsugabetua eta isolatua gelditu da beharrezko mila izpiritu eta estetika korrontetatik. Horrelako birjindadea ez daiteke guztiz positibo bezala har, ghettoaren aldekoak ez bagara behintzat. Zenbait beldur psikologikoren eraginez guk geuk euskara subkultura eta diglosia egoeran mantendu dugu. (Pentsatu, adibidez, Gipuzkoako Juntek edo Biltzarrek 1609an —oraindik Gipuzkoa osoa monolinguea edo hizkuntzbakarduna zenean— Ripaldaren katekima euskaratzea ukatu zutela, 200 dukatu mixerable ez emateagatik. Nonbait gure ilungiro diglosikoa aspaldidanikoa dugu etxean, zoritxarrez).

Arrazoin funtsezkoengatik finkatzen dugu literatura eta herri kontzientziaren oinharria. Gure izaera positibo, pragmatiko eta utilitaristak ez dio literaturari gaur arte behar hainako garrantzirik eman. Hori horrela delarik, poesia desmailatuagoa aurkituko da krisi egoera horretan. Poemagintzan ihardutea denbora galtzea dela uste duen herria mespreziagarri da, subkultura berankor baten kondizionamenduak luzarazteko arriskua duelako. Hau, noski, ardura guztiaz diot, ongi baitakit, sarritan ere, euskal literaturan, batez ere poesia zenbait jende desegokiren babestokia izan dela.

Poesia, dakigunez, edozein literaturan herri kontzientziaren aintzindari da; hori horrela gertatu zen Lizardiren eta 1964ko belaunaldiaren garaian. Euskal poesia azken hamar urte hauetan estetik expresiobideen ezagugarri bilakatu da. Euskarak poesian itsasten du, gaur egun ere, korronte naturalista, sozial, existentzialista, sinbolista eta abarren kutsu aberaskarria. 1964 urtea jarri zuten Juan San Martin-ek eta Ibon Sarasolak poesia berriaren pasarte berri baten ardatz bezala. Hori egia da, baina ez osoro zehatza; nire ustez, 1964 urtearen ordez, urte horren ingurua hartu beharko litzateke pasartearen puntutzat. Urte horretakoa da, noski, G. Aresti-ren «Harri eta Herri» poema liburua, eta bere balioak hiru faktore hauetan konkreta daitezke: a) Euskarak lortutako funtzionaltasuna, b) Euskarari hiri edo urbano motibazioak itsastea, eta c) Desakralizazio elemendu zenbait. Baina, meritu horien gain, 1964 urte ingurua baste antzeko balio askoz aberasten da existentzialismo eta sinbolismoaren aldetik. Adibidez, urte horietarako Joxe Azurmendiren existentzial motibazioak nabarmenak dira, eta baita Luis Mari Mujikaren «Bide-Giro» eta «Urdin eta Burni» liburuaren motibazio sinbolista aberaskarriak. Uste dut oraindik kritikak ez duela aztertu behar hainbat «Bide-Giroak» poema liburuak suposatzen duen uhin berri sinbolista.

Euskal poesiaren kritiko batzuk partzialkeria okerrean erori dira poesia sozialaren aldeak aztertzean eta gainbaloratzean. G. Arestiren forma funtzionalista zenbait poetarentzat «txabakanismoaren» bide izan da, hau da, errazkeriaren aitzakia. Gabrielen bidetik batzuk «axolakabekerietan» erori dira, euskarari alde batetatik pobrezia erakarriaz. Nik Aresti asko estimatzen dut, eta bere meriturik handiena euskarari funtzionaltasun bat ematea izan da, baina bere bidea profitaturik batzuk «txabakanismo erraz» batetan erori dira. Luis M. Mujikaren «Bide Giroak» poeman (nahiz eta sarritan formak heldugabeak azaldu oraindik) literatura moderno baten motibazioak nagusi dira, eta metaforaren teknika sinbolista eta expresionista garbi eta dotore sartzen da euskaran. Adibidez, bisemiaren eta sinestesiaren teknika osoro nabarmena da Luis M. Mujikaren bi liburuetan.

Esan dudanez, azken zazpi urte hauetan poesia sozialak kritikoen begiak monopolizatu ditu, gure expresiobideak nolabait antzutuaz. Etapa honi beharrezkoa zen gure herrian «konpromiso haro» bezala, baina horizontea galdu gabe, eta «axolakabekerietan» erori gabe. Poesia sozial baten aitzakian «errazkeria» anitz sartu da gure etxean. Gainera, euskarak bere historiaren isolamenduarengatik estetika forma urri ukitu du; korronte batetan hersteak galera ekar dezake. Bestalde, poesia sozialak frantzesean, gaztelanian, ingeleran, etab. moda bezala pasatuak dira, nahiz eta motibazioetan jarraitu. Kritika honekin ez dugu gutxieztu nahi poesia soziala (izan ere, Luis M. Mujikak, liburu honetan azaltzen ditu horrelakoak ere), ekilibrio batetara eta aberatsiturriak hornitzera eraman baizik. Adibidez, Zulaika baten poesia serios eta gihartsua positiboa deritzaigu. Poesia konprometituak ez du «txabakanismoan» erori behar, konpromiso eta formaren lantzea ez dator desados. Formaz mintzatzean ez gara, noski, preziosismoaz ari.

Kritiko zuhurrak baldin bagara, ohartuko ginen gure poesiaren azken boladan sinbolismoa datorrela berriro Joxe Azurmendi, Urretabizkaia eta X. Leteren zenbait poesi zatitan. Bide hau oso positiboa deritzaigu, euskararen estetik bidea oraindik osoro urria delako.

Eskuetan duzun Luis Mariren liburuan sinbolismo urratsak nabarmenak dira, 1970ez geroztik. Mujikaren sinbolismoa, geroz eta gehiago, nerudiano bihurtzen da; bere mundua estetik motibazioz eta metaforen indarrez sekulako eder ikaraz hornitua aurkezten zaigu. Mujikak bisemia, sinestesia eta sentsualismoa ere trebeki menderatzen ditu; batez ere, 1971ez geroztikako poemetan Nerudaren estetika harro, zorro, zurrunbilotsua nabarmena da. Halako sinbolismo kosmiko sentsualean mugitzen da Mujikaren eder mundua. Behar bada, Zulaikaren mundutik aparte, alde horretatik.

Azter ditzagun pundu batzuk:

Poema liburu honetan bilduma bat eskaintzen zaigu, ez poema konkretu bat bakarra. Tankera desberdineko poesiak aurkitzen ditugu bildurik: a) Existentzialak, 1967-1969 urterainokoak. b) Poesia sozialak, 1968-69 urte ingurukoak. d) Kanta poesiak 1968-71 urte ingurukoak, eta e) Kosmo-sinbolismo motibaziozkoak, 1971-75 urte ingurukoak.

Gaiari lotzen bagatzaizkio motibazio antzekoak ikusten ditugu. Mujika «egunaren egunerokotasunez» mintza zaigu. «Nire zalantzak zutik daude adarrak antzean». Bisemia indar sinkroniko bat eman nahiz, hau dio poetak: «Arratsean euri, euripe, euripean». Joxe Azurmendiren «Izatearen Malura» poemaren kutsua zertxobat nabari da poesia batzutan.

Bisemia ilungiro eta anbiguitateaz baliatzen da nagusiki beste literaturatan. Horra anbiguitate hori liburuan: «Ni hala-hola -istant banala» – «Denek nonbaitean, noizbatean, norbait hil duzue».

Sentsualismoa da Mujikarengan beste balore nagusia, hau da, bere metaforak lortzen duen balentzi sentsuala. «Nire besoek —kontinentea bailiren— maitearen soina inguratzen zuten». «Aho ta asmamenak zein bolkanak ditudan». – «Haren ederrean hozka ta hozka laban sentsualak» – «Ah, Ah, Edurne zure gorputza lizar zuhaitza». Nire ustez euskal literaturan «Leturiaren egunkari ezkutua» arte sentsualismoa moralkeriaz hertsitua zegoen. Sentsual motibazioak arraroak ziren, eta gehienetan arrazoin moralizantez inguraturik aurkitzen ziren.

Bestalde, liburuaren metafora indarrari loturik, poemen meritu nagusienetakoa metafora teknikan datza. Egileak nerudianismoaren teknikak ezagunak ditu, eta surrealismoak eskain ditzakeen harma boteretsuez baliatzen da, sarritan. Begira metafora batzuk: «Haren oroiak pertz irakin, izugarria lez». – «Ama horren sabel mahatsezkoan, saratsezkoan, sekulakoan» – «Objetoen metalean kolpe ta kolpe».

Nire iritzian Mujikaren poema gihartsuenak eta aberatsenak hauk dira: «Harrizko euskara», «Zazpigarren egunean», «Amari poema», «Harriaren poema» eta «Urrengo egunean». Poema guzti hauetan metaforen dinamika eta ausardia baliotsua da, eta mamia halako motibazio kosmikoez hornitua azaltzen da. Begira zer dioen: «Ni lurra nintzen, ni hau lurra zen». Eta gero,

 

 

«lurraren azala,

lur kosmiko

mozkorra,

lur kaotiko

bizkorra».

 

 

Oraindik orain sinbolismoak, surrealismoak eta abar, euskal alor birjinean osoro beharrezkoak dira euskararen aberaspide bezala. Korronte horien esposatzean gure gazteek unibertsalismoa azaltzen dute, alegia, aspaldiko euskal idazleen isolamendua bukatu dela, eta etxeko soroa lantzean teknika anitzen jabe izan gintezkeela adierazi nahi da.

Luis M. Mujikaren haro berriaz mintzatzean ezin daiteke ahantz Mikel Lasa poetarekin duen zerikusia. Aspaldiko poesian, Mujikak, esaera motz eta zailagoak erabiltzen zituen: euskara heldugabeagoa. Batez ere, 1970ez geroztikako poesietan Mujikak Mikel Lasaren frase luzeen joera azaltzen digu, haren joskera leun, amaigabeak. Beraz, M. Lasaren plastika nabarmena da: esaldi luze eta eufemikoak, sintagma etengabeko kadentzi isomorfoak, etab. Ba dakigu, Mujikak M. Lasa poeta, agian, nagusitzat jotzen duela…

Poema liburu hau, bilduma baino ez delarik, oso interesgarria deritzaigu gaurko estetikaren unean. Mujikaren plastizitatean gauzarik eder asko aurkitzen da. Plastikaz ez beste, Arestiren funtzionaltasuna eta urbano faktoreak nabarmenki erabiltzen ditu, batez ere, 1968-70 urteetako poesietan. Mujikaren poesia sozialaren balio nagusiena horixe da, nire ustez. Egileak esan didanez, «Azken euskal poesiaren expresio teknikak» liburua laster argitaratuko omen du Luis Marik. Bertan ikus daiteke hobekiago gaurko poesiaren segida eta prozesua.

Nahiz eta euskal literaturan gaur egun «saio liburuen» distira batetan bizi, literaturazko liburuak oso beharrezkoak ditugu: zifratara bagoaz euskal literatura (nobela, poesia eta teatrogintzaren produzioa) proportzionalki urria da, eta editorialek, behar bada, faktore hori ez dute behar haina balioztatzen. Poesiaren eginkizuna, bere lekuan, funtsezkoe da; euskarak sorketaz edo kreatibitateaz ez dezake bizia baino irabaz.

 

Ikatzak

Madrid-en, 1975 azaroa.

Pasartea

Zurriolako arroketan

 

 

Zurriolako arroketan,

arroka berde, hotz, kozkorretan

olatuak bere iledia uzten du,

arroketan bai, arratseko lotsa berdetan…

Olatuak zaplaztekoa arrantzalearen kainaberari,

olatua zaldi harro, erotiko bezala,

harrien gainean luze ta handi etzaten da…

 

Zurriolako olatu izengabeak

kutxara gizen, galanten antzera

ur berdezko salda guztizkoa

harriari, lur-amari…

Kursaal-go olatuak urrutiko herrien oihartzuna,

agian, Eskoziako sorginen intziria,

edo eta Irlandako druiden garraisia…

 

Nire olatua zoriona bezain kosmikoa, beraldikoa da,

andregaia bezain eder, bikain, zuria,

lehenengoz afarrez estalia,

gero bilhuts, larrugorri,

grinazko uretan idekia…

 

Olatuak, olatuak Zurriolako arroketan,

arrats honetako bederatzietan…

 

 

urdin eta burdin