Yehuda Ha-levi tuterar idazlea

Atalak: Sailkatu gabea

– Tutera eta Yehuda ha-Levi olerkaria.
– Rabi Yehuda ha-Levi bere histori testuinguruan.
– Edizio honen atarikoa.
– Hebrear alfabetoa.
– Laburdurak.
– Poesi antologia:
– Maitasun eta ardo bertsoak:
– Eztei-kantak:
– Gorespenak eta adiskidetasun-kantuak:
– Eresiak eta negar-kantak:
– Gogoetak eta igarkizuna:
– Sinagoga-poemak:
– Sion gogoratzeko poemak:
– Itsasoko poemak:
– Egiptoko poemak

 

TUTERA ETA YEHUDAH HA-LEVI OLERKARIA

Naturaren berezko baliabide ikuspegitik desberdintasun nabarmenetako

lurraldea da Nafarroa. Kontinente osoei dagokien aldakortasun interesgarria

eskaintzen du, eskuarteko neurri mugatuan besterik ezpada ere, hedadura gutxiko

bere lur eremuan. Mendialdeko oihan eta belardien berdetasun hezearen jantziak,

erdialdeko lur erre eta ardantze horixken biluzgorriko larruazal lehorra

txandakatzen du. Bardeetako basamortu hitsa eta Tutera herriko baratze jori

emankorra eskuz esku batzen dira maiteminduen besarkada estuan. Pirinio mendi

harroen elurretako ur garden freskoa eta galdara beroko bainu urak aho betean

irensten ditu sabel berean Ebro ibai aseezinak.

Mendi gailurren lepo malguak direla bide, Europa zaharraren eta Afrikarantz

uzkailitako Espainiaren arteko atari baliotsua izan da garai guztietako

bidaiarientzat. Duela bi mila urteko erromatarren galtzada nagusia zihoan bertatik

gudalosteen ibilbide, merkatarien diru-iturri, alferren iheslari eta kultur berrien

haize berri. Erdi Aroan done Jakueren bide bihurtu zuen orduko erromes uholde

bedeinkatuak.

Estrabon greziarraren eskutik datorkigu J. K. aurreko mendean Pirinioetako

bizkarrezurraren alde bietan kokaturik bizi ziren euskaldunen aipamen

zaharrenetakoa. Bazuen herri honek Erribera barrenean jotako bere diru txanpon

zaharra eta Kalahorraraino iristen zen erromatarren mapetan euskaldunen lurraldea.

Hizkuntzari dagokionez, herri askoren mintzairetako maileguz aberasten joan

zen euskara, Tutera aldean garaian garaiko etorkinek gaindituta galdu bazen ere.

Hori dela eta, iberiar, zelta, erromatar, goto eta arabiarren eragina izan zuen

gureak, besteak beste, eta nola ez, hebraiera eta gaskoia luzaz egon ziren sendo

erroturik hemen merkatari, artisau eta ofizio desberdinen lokarriekin. Errege eta

handizkien jauregietan, Elizaren izkribuetan bezala, latina zen hizkuntza ofiziala

Erdi Aroan bertako erromantzea nagusitzen hasi arte, administrazio, legeria eta

erlijio gaietarako euskara ofizialki herri mailan bazterturik zetzalarik. Kultura eta

hizkera askotariko herria izan da, beraz, betidanik Nafarroa aniztasunak dakarren

aberastasunarekin.

Horrek ez du esan nahi egoerak iskanbila, tirabira eta erasorik sortuko ez

zuenik eguneroko bizitzan. Tutera lau haizetara irekitako bidegurutze gunea izanki,

inork baino hobeki daki horrek dakartzan ondoreen berri. Onerako eta txarrerako

patu horrekin idatzi du bere historia eta ikasi zuen herri arrotzak uztartu eta

beraiekin baketsu bizitzen, arraza, sineste, ekonomia eta lanbide guztien mugak

gaindituz. Arabiar eta juduek indar handia hartu zuten bertan eta euren hizkuntzak

normalki entzun ohi ziren biztanleen eguneroko harremanetan. Euskara, aldiz,

galdu zen, neguko bazkaz joandako artzain eta merkatuetako euskaldunen

lekukotasun urrira iritsi arte Erriberako hiriburuan.

Honelako egoeran igaroko ziren XI. mendean Yehudah ha-Levi gaztearen

lehenbiziko urteak bere hirian, munduan zehar ibiltari izateko bokazioarekin sortu

bazen ere Tuterako semea .

11

Liburu Santuetako oihartzuna

Ahalez eta moldez Liburu Santuetan oinarritzen da idazle honen lana,

juduentzat ohikoa zen Testamentu Zaharretik xurgatuz sentipenen espresioa eta

jainkozaletasunaren irudi poetikoa. Esanguratsua da Jakoben seme gazte Josefek

izandako gari espalen ametsa, lastoak burua makurtuz anaien etorkizuna

adierazten zuena. Irudi bera datorkio naturalki burura urrundutako maitalearen

goratzarrea egin nahi duelarik. Honela dio: Neskatxa maitatuen alorrean

maitasunaren gari-azaoak / zureen aitzinean makurtzen dira (9. poema, 32. b.).

Baina ez da pasarte solteen kontua bakarrik; Liburu Santuetako pertsonaia

ezaguna den Josef handia hartzen du eredutzat izen bereko jaun baten goratzarrea

egiteko: Jakoben seme Josef gizaldiz gizaldi / bidali du Jainkoak janari emateko: ( ..)

]zen bereko beste bat sortu da gure egunetan / haren itxura eta itzal kementsuarekin;

/ printzea deitu zitzaion hari anaien artean, eta beste hau benetako / printze eta

jauna da bere garaiko buruzagien artean (50. poema, 1-5 b.).

Arrotzentzat hain gardena ez daitezkeen Liburu Santuetako zenbait leku-

izenen esanahia dago bertso batzuen funtsean. Hermon eta Dimon dakartza,

adibidez, maitalearen aurrean senti ohi den poza, alde batetik, eta urruntzeak

daraman nahigabea, bestetik, kontraesan esanguratsu bezala jartzeko. Hau dio

hitzez hitz: Negar haiek, behiala Hermon-go ihintza bezalakoak, / zergatik eta nola

bilakatu ziren Dimon-go ur? Garden zihoazen, amodioen hasieran, / baina

hastantzeak gorritu zituen (42. poema, 1-2. b.). Hermon zorionaren adierazgarria

da salmoetan, adiskideak elkarrekin biltzeari darion edertasun, sosegu eta

goxotasuna alegia: Bai eder dela, bai gozo, senideak elkarturik bizitzea!

Gantzuketako olio bikaina bezala da, buruan isuri eta bizarrean behera, Aaronen

bizarrean behera soinekoraino jaisten den olio lurrintsua bezala; Sion gainetik

jaisten den Hermon mendiko ihintza bezala. (133. Sal.) Dimon izenak, alderantziz,

Jainkoaren mendekua eta zigorra dakar Isaias profetaren hitzetan: Dimongo urak

odolez beteak daude, baina oraindik ere zoritxar handiagoak bidaliko dizkiot

Dimoni.· lehoiak janga ditu Moaben onik aterako direnak, lurralde hartan bizirik

geldituak (Is. 15, 9.).

Poetak aurki ditzakeen hitz samur eta goxoenak ‘Kantarik Ederrena ‘ izeneko

liburutik xurgatzen ditu Yehudah ha-Lavi tuterarrak. Nardo eta mirraren usain gozoa

da beretzat maiteminaren zantzu lirikora hurbiltzeko zirrararik sotilena. Zori

eskuzabalari ez diot zatiko hau besterik eskatuko: / zure ezpainen haria, zure gerriaren

gerrikoa; / nire abaraska-eztiak ezpainen artean dituzu, / ene nardo eta ene mirra

zeure bi bularren artean (9. poema, 25-26. b.). Hau dio, bestalde, Liburu Santuetako

testuak: Ene erregea etzanik dagoela, nire nardoari usain gozo dario. Ene maitea

niretzat mirra-zorrotxoa: nire bularren artean du atseden (Kant. 1, 12-13).

Harri bitxien distiraz baliatzen da Erriberako judua emakumearen gorputz-

atalen berezko edertasuna azpimarratzeko: Errubi irudia dakusat zafiroen gainean

/ zure ezpain-hortzei begiratzean. (9. poema, 19. b.) Bide beretik zihoan Liburu

12

Santuetako eredua: Haren eskuak urretan biribilduak, / topazioz tarteka

apainduak./ Haren bularra / marjilez landua, zafiroz estalia (Kant. 5, 14).

Olerki hauen edukia ez da hezur eta haragizko pertsonen arteko erakartasun

liluragarria goraipatze hutsa. Erdi Aroko poetak, Liburu Santuen ildo beretik,

gizonaren eta Jainkoaren arteko maitasuna hizkuntza lirikoan azaldu nahi du.

Kreatura eta kreatzaileak elkarrekin duten amodiozko harreman gorenaren ahotsa

1. Yehudah ha-Levi, izan ere, ez da literatura hutsean gelditzen. Jakintza,

trebetasuna eta israeldarren herrimina maisuki erakutsi arren, bere bihotza

aurrerago doa; poeta izateaz bestalde mistikoa ere bada eta erantzukizunari uko

egin dion jainko-herri aukeratuaren dolumina darie bere hitzei. Malenkonia da

olerki hauen doinu berezia eta noizbait bere herriaren etorkizuna bideratuko den

amets itxaropentsua mantentzen du. Orein eme poxpolina (= Israel), zure egoitzatik

aldendua! Maite zaituena (=’Elohim) haserre daga!, eta etsipenaren doinu

ezkorrean, hau dio: Non da profezia, non argimutila, non !tunaren Kutxa? (85.

poema, 1. eta 4. b.).

Bada olerki ederrenen artean, Sion gaitzat hartuta, sentimendu handiko kantu

bat, non juduen erbestea saminki aipatuta hitz gogotsuekin itzulia amesten duen.

Honela dio: Zure atsekabeagatik negar eginez txakala naizen arren, zure gatibuen /

etorreraz amets dagidanean zure kantiketarako lautea naiz. ( ..) Nahi nuke ene

arima heda ledin /’Elohim-en izpiritua zure hautatuen gainera isuri zen tokian. /

Oi ibil ahal banendi Jainkoa bere igarle eta mezulariei / agertu zitzaien lekuetatik!

( ..) Ahuspez erar ninteke zure hautsaren gainera, zure harriak / biziki maitatuz,

haien hautsa ferekatuz, / negar eginen nuke neure asaben hilarrien ondora iristean

/ eta hunkiturik nengoke Hebronen zure hilobi hautatuen aitzinean. (100. poema.).

Hitz samurrenak baino sinesgarriagoa da, halere, poetaren bizia bera, eta

amets kutunen ildotik egindako bide luzeak izan zuen ondore onik. Alexandriatik at

gainditutako itsaso zakarren sari, lur santua ukitu zuten bere oinek, aberri

bihotzekoa alegia, non pausatu baitziren betirako mundu honetako haren azken

urratsak arbasoen hilobi ondoan.

Herri literaturako Judu Erratuaren pertsonaia haragiz jantzia da Yehudah ha-

Levi sentiberaren espiritua, bere aberriaren jabegorik gabe munduan zehar erromes

doan herri baten itzal iluna. Euskal Herriko ipuinen arabera, juduek beren lurraz

nagusiki jabetzen diren une berean izango da munduaren azkena, hori baita

Jesukristoren heriotzaz daramaten gurutzebide astuna.

Ohore Tuterari! Historian zehar ziurtatu izan duen bere irekitasun eredugarria

agertu du berriro ere XI. mendeko ondare hau berreskuratzean, bere altxorretako

bat izandako euskara zaharrari muzin egin gabe, denbora berean. Zorionak.

Josemari Satrustegi,

Euskaltzaina.

 

Agoten historia antropologiaren ikuspegitik azaldu izan da, gehienbat, kontuan hartu gabe mendeetan zehar jasan zituzten politiken eraginak.
XVI. mendean, Leon X.a aita santua eta Karlos V.a enperadorea haien alde jarri ziren Espainiaren eta Frantziaren artean izandako istiluetan, baina ondoren ahaztu egin zituzten.
XVII. mendean, Frantziako Luis XIV.a Eguzki Erregeak ere adierazpen hau egin zuen: «[…] Badira biztanle batzuk nolabait esklabo bezala tratatuak, lanbide batzuei lotuak, […] beste gizakumeen salerosketatik bananduak, [eta] christians, agot, kagot eta kapot izenez ezagutzen direnak, jakin gabe zergatik bereizten diren horrela, gure erreinuko legeen aurka […]». Baina hitzak hitz, ez zuen konpondu agoten aurkako gogorkeriarik.
XIX. mendean, Nafarroako Gorteetako 1817ko Legeak honela zioen: «[…] Gure Erreinuan badira, asko ez badira ere, Agot deitzen dieten jende batzuk. […] Ustekizunek eta tradizio baldarrek eragin dute orain arte jasan duten mespretxua. […] Eta esan ere esan daiteke harreman sozial eta zibiletatik ere baztertuak izan direla. Baina guk ez deritzogu zuzena. […] Agotak Nafarrak dira, besteak bezala». Hala ere, ez zen konpondu Agoten giza egoera.
Idazlan honetan, ordea, Erroma, Frantzia, Ingalaterra eta Alemania aldeetako politikarien nazioarteko handinahikeria zapaltzaileen aurka egin ziren herri aldarrikapenen artean jartzen dira Agotak «berdintasun eskubidearen» alde hartutako jokabideak.