Ur edenduak

Atalak: bAst

Ur edenduak

Bilera batera deitu dituzte zazpi lagun, ez dute elkar ezagutzen. Nola moldatuko ote dira?

Berebergoa (autonomia) casenave hiztegia

Ur edenduak (ur ustelak) oeh

Zitala edo edena (pozoia) oeh

Pottoka amakatu (mozkortuta lo egon) oeh

Amutarri (sutondoaren harri nagusia)    oeh

Lats-haize (erreka haize) oeh

Buruzkindu (tematu) nola erran

 

Auspoa sail txit txalogarrian, sekula behar hainbat txalotu eta goratuko ez den bilduma horretan, Salbador Zapirainen “Berezko iltzailea” liburuan aurkitu dut “eden” hitza. Medikuaren eta gaixoaren arteko elkarrizketan. Ez du paradisuarekin zerikusirik “eden” hitz horrek..

 

-Nik ez dakit, baina oso gaizki nago.

-Goizean zer hartu dezu?

-Beti bezela, katillukada bat kapesne.

-Danik eta galduena egonta ere, ezin lezake orrek olako oiñazerik eman.

-Nik ez det, bada, beste ezertxo ere artu.

-Zere bizimoduz etsita al zabiltza?

-Ni ez, jauna, ez naiz ondo bizi baiña.

-Eta etxekoekin ondo al zatoz?

-Amagiarreba neretzat amarik onena da. Baiña senarrarekin denok gabiltza gaizki. Ez da jatorra. Oso alderdi gaiztoak ditu. Orduan etxean arekin ez da atsegin izaten.

-Oso susmur txarra egiten det, Terexa.

-Baina zeren susmurra?

-Garbi esango dizut: zuk zitala edo edena artu dezu.

-Barkatu, jauna. Ni kristaua naiz eta ez det olakorik egingo, ez banaiz erotzen. Nire borondatez ez det benenorik irentsi. Baiña eman badidate?

–Edena artu dezu edo eman dizute, ta laster mundu ontatik eramango zaituena, noski.

 

 

Orotariko Euskal Hiztegian miatzera goaz:

 

 

 edena

1 eden.

(Lar, Añ (V), Hb, H, A (que cita a Mg y Añ)).
Veneno, ponzoña. v. pozoi.
Euren ao barruban daukela eden edo beneno sugetzarren irudikua. CrIc 96. Ezta gaixotasunik eta ez edenik edo menenorik nagitasunak edo alperkeriak dun beste kalte egiten dabenik. Añ GGero 30. —Edena bear nikek. –Zer dek ori? –Pozoia. Ag G 304. Oben edenak ene gogoa / eskar bizitza kendurik. GMant Goi 112. Kendurik arrotz-edena, / Orra or… sendi lerdena. Enb 64. “Irugarrenean bukatzen duk burruka”, esan zion gazteak, edena zeriola. Or Mi 59. Espan orrein lilijak ba euken edena! Laux BBa 30. Azentziyo eguneko ebiya, edena (benenoa) bezelakoa da. EZBB I 54. Bakaldunari bazkarittan edena ezarri gura ixan dautsonak. Otx 34. Gazte-k M. mindu iñoiz, Odolki ta Mta.-k ixuri-edena bide. Ldi UO 26. [Azagai-mutur] oetako batzuek edenarentzat ildotxo bat ere bazuten. JMB ELG 32. Edena (veneno) erabilli zezakean Usoak bizia gal zezan. Etxde AlosT 39. Gizona edenez ala burdiñez il. Or Aitork 204. Ez bedi zuenean eden ta ixuna lerizkioken errorik aurkitu. Ol Deut 29, 18. –Nok il ete ditu, ba? –Nok il!… Eden zitalak, berenuak. Erkiag BatB 100. Edena edan zuenean Sokratek. Zait Plat 104. Laztan bat / edenez betea (benenoz betea) eman zenidan bart. NEtx LBB 389.

 

 

amutarri (orotariko euskal hiztegia)

“Amutarrixa, la piedra principal que, hincada en el suelo, formaba el hogar en el centro de la cocina” Iz ArOñ . . v. sutalbo, sutosteko.

 

sutosteko.

(V-arr-gip), su-osteko (V-ple-gip). Ref.: A (su-osteko); JMB AEF 1955, 186; Iz ArOñ (amutarrixa).
“Piedra o pieza de hierro que se pone en el fogón arrimado a la pared” A. “Piedra principal que, hincada en el suelo, formaba el hogar en el centro de la cocina” Iz ArOñ (s.v. amutarrixa).

 

azeria larrutu

Azalpena: mozkortuta lo egon

Adibideak:

—   Axeriaren larrutzen ari dira
HERRI MINTZOA
Azkue, R. M. Euskalerriaren Yakintza III.

Kontzeptuak: MOZKORKERIA

Gazteleraz: dormir la mona

Frantsesez: cuver son vin

orotarikoa

AZERIA LARRUTU, AXERIA LARRUTU. “Axeriaren larrutzen ari da (BN-lab), está indispuesto a consecuencia de la borrachera de ayer, litm.: está despellejando el raposo” A.

 

Azeriarekin loturik, bertze hauek ere aurkitu ditugu Orotarikoan:

AZERIARENA PASATU. “Aizerixana pasau, lanbroarekin konturatu gabe busti. Azkenian, eztiardualakuan, aizerixana pasau bia jakuk” Elexp Berg.

AZERIAREN BODA (AN-gip). “Arco iris doble” Bähr ArcGp 397. Cf. AZERIAREN EZTEIAK.
Eguzkia eta euria, azeriaren bodak. (AN-gip). EZBB I 89.

AZERIAREN EZTEIAK ( azeariaren esteiak SP), AXERIAREN EZTEIAK (BN-baig; axeriain ezteiak BN-ciz), AXERIEN EZTEIAK ( axarien ezteiak L-ain, R, S), AXERI-EZTEI ( -eztai Hb). Ref.: A (azari); Satr VocP (axeriaren ezteiak); Gte Erd 110. “Les noces du renard (quand le soleil est beau et qu’il pleut)” SP. “Se dice cuando llueve con sol. También cuando sale el sol inmediatamente después de una tormenta” Satr VocP. Cf. EZBB I 89: Eguzkia euritan, azariak eztaitan. v. AZERI-BATAIO, AZERI-EZKONTZA.

 

Azeria larrutu

Cuver (nola erran)

verbe transitif

cuver (son vin) familier

freskatu (BL) – freskatü (ZU) – belitü (ZU)

Junes s’est levé, preuve qu’il a cuvé son vin

Junes jeiki da, belitü delako marka (ZU)

pottoka amakatu – azeria larrutu

jusqu’à quand resterez-vous saoul? allez-vous en d’ici cuver votre vin!

noiz arte egon behar duzu mozkor? zoaz hemendik freskatzera!

 

1 amakatu.

1. (Hb).
   “Arranger, mettre en ordre” Hb.

Arreglarse, componerse.
Laborari etxeak yoriak badire, / Zapatainak non nahi amakatzen dire. Hb Esk 109.

2. “Arrear, excitar a andar” A (que cita el ej. de Hb).
   Oro beira daudelarik, heldu da uso bat, eta yartzen da karrosaren kukulan […]. Egin zituzten egin ahalak usoa haizarazteko oihuz, bainan etzuten higirazi ere […]. Amakatzen dituzte zaldiak harrabots guziekin; bainan oihu, arruden burrunba eta azote klakakoen gatik bere tokian egon zen usoa, Erromako athetaraino. Hb Egia 17.
3. “(BN-mix), lisonjear, halagar” A. “Dorloter” Lh.

 

“Cuver son vin, […] pottoka amakatu” T-L.

2 amakatu . “(R-vid), alimentarse de la leche de la madre” A.

3 amakatu . “Cacher” Lh. Cf. amaka .

 

(Estandarte webgunea)

Dormir la mona: dormir mientras dura la embriaguez. “Esta mañana no ha ido a trabajar y se ha quedado a dormir la mona”. Ya en el siglo XVI, se empleaba la palabra “mona” para referirse a la borrachera o a la persona ebria. Se designaba al hombre borracho melancólico como “mona triste” y al borracho que baila como “mona alegre”. El origen de la expresión se remonta a la práctica en fiestas de ofrecer vino a los monos para observar los efectos del alcohol.

Lagun bati igorri diot azalpen hori. Eta hemen erantzuna:

“Ziminoan izan erabiltzen da hemen, norbaitek edan duelarik gehiegi eta astokerietan hasten denean!”

“Hara hemen Flandriarren lehoiaren istoria duela 25-30urte inguru Senperera etorri Flandiar talde batek kondatua. Ez zakiat arrunt hala den  baina haiek hala kondatzen zitean!

 

Flandriako banderan lehoi bat agertzen duk eta garagardo ainitz (gehiegi!!) edaten zutenean lehoia kanpora  ateratzen zutela erraten zitean! Orduan hori erraiten zutenean ulertu behar zen mozkorraldi on bat bildua zutela!!!

 

Hara beren pottoka amakatzeko manera!!”

 

 LATS-HAIZE. (latsaize A DBols).
a) “Terral (viento)” A DBols.
Latsaize atsegiña poparean degula, belak bete-betean goazen kalara. A Ortzuri 104. b) Lats-axia. “La brisa del río”. Laux AB 27.

LATS-BEGI (Lar, H), LASBEGI (Lar A). “Lats-begi batean zegoan izokia, en un remanso del arroyo estaba el salmón” Lar. “Estero, en el río osintxoa, lasbegia” Ib. “Remanso o recodo de la acequia madre” Ib. “Remanso en el río u arroyo, lasbegia, ugeldia” Ib. “(G?, Lar), remanso de arroyo” A.

 

lats.

(c. arc. sg. A; Lar, Dv, H), lasa .
“Arroyo mayor, en que entran otros menores”, “acequia madre”, “canal maestra” Lar. “Ruisseau” Dv. “Gros ruisseau dans lequel se jettent plusieurs autres plus petits. Il se dit aussi au pluriel, à raison de la réunion de plusieurs ruisseaux pour en former un plus grand. Uztaritzko latsak athera dira, le ruisseau principal d’Ustaritz a débordé (est sorti de son lit)” Ib. “(c., arc.),. arroyo” A. “Lasa, riachuelo o afluente de poco caudal” SMuj EEs 1921, 104. Cf. Lar: “Lastre […], síncope de latsarte, lasarte, entre arroyos y riachuelos, que es donde se encuentran tales piedras”.

 

Buruzkindu

tematu – hisitu (BL) – ostinatu (BL) (g.g.er.) – buruzkindu (BL) (g.er.) – porfiatu (zah.) – bütatü (ZU) – setatu (MD)

ceux qui mènent la lutte, s’obstinent fermement en faveur de la justice

borroka daramatenak gogorki tematzen dira zuzentasunaren alde

s’obstinant à croire qu’on l’avait provoqué, il vomit des injures, en se cramponnant à son banc

laidoztatua zelako ustean hisituz, sakrea zerion, bere alkia tinkatuz

ceux qui s’obstinent dans leur fin mauvaise perdront leurs biens

beren xede makurrean buruzkintzen direnek galduko dituzte beren ontasunak

je lui ai dit non mais il s’obstine

ezetz erran deiot bena bütatzen da (ZU)

s’obstiner à faire qch

zerbaiten egiten/egitera tematu

il s’obstina à écrire, chaque jour le quotidien, en usant du basque de tous les jours

idazten tematu zen, egunean egunekoa, egunean eguneko euskaraz

 

 

porfiatu.                              (OEH)

1. (-adu Lcc).
   Insistir. “Porfiar, porfiadu, tema euki” Lcc.
   Porfiatuas eta aunitz aldis eskatzeas obeki erdesten dela guk bear duguna eta konbeni zaiguna. Ber Trat 41r. Zer inendút Jesúses deitzen dénas Kristo? zió Pilatosek. […] Aiek porfía, gurutzifikabez. LE Doc 162.

(Part. en función de adj.). “Porfiado, porfiadua, temosoa” Lcc. AxN explica buthoituak (462) por porfiatuak.
Eztela fastiatzen porfiatu izateas. Ber Trat 41r.

2. (Lar, Añ), profiatu (Añ), forfiatu (Añ).
   “Porfiar” Lar. “Altercar” Añ.
   Ez orratzagatik bana zuzenagatik behar du nehork porfiatu. O Pr 590. Ezda porfiaten ñorekin ere. “Contendet” . Hual Mt 12, 19 (Samper peleatren).

 

 

fastikatu.

(SP, Urt, Dv, H), pastikatu (L, BN ap. A ; Dv, H (ph-)), fastigatu (H), fastiatu (Aux. trans. e intrans.). Cansar(se), fatigar(se); aburrir(se), hastiar(se). “Fâcher” SP. “Aegrere” Urt I 301. “Calefacere” Ib. IV 57. “Pastikatu, s’impatienter” Dv. “Dégoûter. […] Fastigatzen dire gizon hain bihurriak ikhusteaz (He) […]. Zutaz guziz phastikatua naiz” H.
Eztela fastiatzen porfiatu izateas, eskatzeas. Ber Trat 41r. Kantaz baizen minzatu nahi elukeienak fastika bailetzake bertzeak. SP Phil 328. Iskiribuak ilhunegi edo luzegi izanez fastikatzen eta nekhatzen ohi du izpiritua. ES 189. Gerla huntan ez duzu behiñere fastikatu behar. He Gudu 103. Desgustu handiegi bat sentitzen badiozu zure buruari othoitzarentzat; ez segi, hartaz osoki fastikatzerañokoan. Ib. 123s. Akitzen zen gaizoa eta, gehiago dena, pastikatzen naski. JE Bur 61. Iduri zaite, De Gaulle jenerala pastikatua zela, gauza berak erran eta merran, mintzaldi bera aipa eta maipa. SoEg Herr 17-11-1960 (ap. DRA).
v. tbn. Lf ELit 150. Fastigatu: Mih 156.

 

 

 

 

IDAZLANA

 

Maitatu behar zela eta,

buruzkindu ziren hartan.

Ur edenduak edan zituzten

paradisukoak zirelakoan.

 

Horditurik, batek pottoka amakatu zuen

eta bertzeak azeria larrutu,

baina gauzak ez ziren aldatu.

 

Fastikaturik, nork bere aldetik jo zuen

bakoitzaren berebergoa gal ez zedin.

 

Nork bere amutarria, azken batean.

 

Hura guztia iragana da orain.

 

Oh, txori!

 

Latsaize atsegiña poparean dugula,

belak bete-betean goazen kalara.

 

 

 

Doinu bat entzuten da:

Espan orrein lilijak ba euken edena! Laux BBa 30.