Etxaide Itharteren oin-oharrak

Atalak: bAst

Jon Etxaide Ithartek leziatu gaitu, lezioa eman digu, gu hezi beharrik gabe. Eneko Agerroa izeneko eleberri historiko aberkoian honako oin-ohar hau egiten du Xahoren testu bat hitzez hitz aipatzen duenean. Akitaniar zaldunak beren leziakuntza* bukatzera eta…

*Educacion. Leziatu=educar, hitz herrikoia dugu. Gure egunetan “hezi” eta “hezkuntza” erabiltzen dituzte “educar” eta “educación” aditzera emateko eta hori astakeria ikaragarri bat besterik ez da, “hezi” domar baita, hots, indarbidez egiten den zerbait eta “leziatu” berriz, lezioa eman, alegia, onez-onean ematen den erakuspidea.

Gaur Jon Etxaideren bi libururen aipua egin nahi dugu: Eneko Agerroa eleberria batetik, eta Arturo Kanpionen bost euskal-narrazio itzulpena bestetik.

Eneko Agerroa (Erein, 1991)

Enekoren lehenengo gudu-ekintza Burdigarako hesiketa eta hiri hartzea izan zen. Ez zuen borroka handirik ezagutu, baina iskilu erabilkizunean trebatzeko balio izan zion eta behin Burdigara hartuta, ez pentsa gure mutila lo egon zenik, erdoiak jan zuenik. Euskotarrak borrokan zailtzen ziren francoen mendeko Akitaniara ateraldi ondagarriak eginaz eta franco-akitaniarren mugaldetako gudalzaingoak jo ta txautu*  aurkitzen zituztèn tokian, eta gure Eneko gudu-ekintza guziotan beti gailen ageri zen.

*Hitz labur hau bi zentzutan har daiteke hemen: destrozar, pulverizar edo vencer, derrotar, Azkuek dakarrenez. Beraz, txikitu, apurtu, desegin edo garaitu, gailendu, bentzutu eta abar bezala. Beste hiru zentzu ere baditu hitz polit honek: limpiar/purificar, ganarle a uno todo eta fastidiar. Baina, Gipuzkoako hitz baliakor eta sarkor hau galtzen ari zaigu eta ahaleginak egin behar ditugu gal ez dadin.

[…]

Gabarreta zeritzàn hiri batera eraman zituzten katiguak, Elusaberritik hiru lekua iparraldera hortxe-hortxe. Batzuk borrokan zaurituak izan ziren, nahiz alderdi batekoak, nahiz bestekoak, eta bizpahiru hiltzeko arrisku larrian. Guztiok garraiatzeko gurdi pare bat ekarri zuten auzoko hirixka batetik. Itxura triste honetan sartu ziren Gabarretako herrian. Bazizun hiri honek enparantza ederrik eta zabalik eta hara zuzendu ziren Gartxot eta bere jarraitzaileak katiguak erdian harturik. Sarrantzeko jentilak, gartxotek alegia, mahain handi bat aterazi zuen plazerdira, eta beraren gainera salto eginik, ilargi beteak nausikiro mundutarrei bere babes eztia eskaintzen zièn gau izarratu* zoragarri batean, honela mintzatu zitzaion Gabarretako enparantzan bildutako lagunabarrari: (…)

*Ene txipitan, gurasoei ikasirik “izartu” esaten zuen eta gerora izkribatu ere bai. Alabaina, zenbait lekutan baserritarrei “izarratu” esaten entzun nien. “Estrella” izar da, ez izarra. Azkueren arabera; beraz, gramatikalki izartu behar du izan eta ez izarratu. Baina Azkuek berak izartu ez dakar, ez eta izarra ere, guri dagokigun zentzutan. Bai, ordea, izarratu, “cielo estrellado” eta “cubrirse de estrellas” esangurez, beronen erabilkizuna Nafarroari, Bizkaiari eta Gipuzkoari erantxiz. Misterio honen azalpena hizkuntzalarien eskuetan uzten dut. Milesker aurretik.

Ikus dezagun hiztegi batuak dioena:

izarratu, izarra/izarratu, izarratzen

da ad. Izartu, izarrez bete. (Batez ere izenondo gisa erabiltzen da). Zeru izarratua. Udazkeneko gau eder izarratu bat zen.

izartu², izar/izartu, izartzen

1 da ad. Izarrez bete. Zerua izartu zait bat-batean.

2 da ad. Irud. Lorez izarturik dagoen lur hezean barna.

3 (Partizipio burutua izenondo gisa). Zeru izartuan. Gau izartua.

 

 

Arturo Kanpionen bost euskal-narrazio

Hauek dira bost narrazioak: Itzaltzuko koblaria, Villalba koronela, Gamio Anaiak, Yan-Pier, eta, Erraondoko azken ttunttuneroa.

Itzaltzuko koblaria

Aurrera zihoàn denborari jaramonik egiteke, paisaiaren bikaintasuna eta zorroztasuna ederresten nuen: aitzinean Abodi mendilerroa eta beste hegal beltz oihantsuak ibar artean zabalduak; eskuinean Orhiko tontorra eta bere elurraren disdira zerumuga goibel haserrekorrean. Ilunabar hotzak harkaitz soilen, zuhaitz adartsu eta goibehe malkartsuen forma bereiziak lausotzen zituen. Muzkilda, unai* panpoxa, barea eta apurtxo bat adarjotzaile ere bazen. Horra ba, hiritarrek kanpainari daukakioten begiespen liluragarriak mnditarrei egiten dien harridura begietan josia zuelarik, zain zegoen ni erretira nendin leihoa itxi zezan.

*Unai (behizain, itzain). Saraitzuko neskatxei ematen zaien izen orokorra, asko hala direlako (Egilearen oharra). Campionek “Muzkilda” izkiriatzen du, nahiz eta berez “Muskilda” izan Otsagiko Am,a Birjina, Muskaria (N), Muskildi (Z), Muskiz (B)… bezala. Bestalde, bada “Muzkiz” herria Naparroan.

Villalba Koronela

(Nafar tradizioa)*

1516-ko Agorrilaren egun beroetako arratsalde bat da. Villalba koronela, berrehun lantzagizon jarraitzen zaizkiolarik, Igarri ibarreko mazela latzetan zehar Lizarrara aldera jaisten da.

*Elezahar hau, gaztelar lur-nausiketaren historiari erauzitako orrialde bat da; elementu guztiak historian daude hezur-mamiturik; aldiri erreketak, gaztelu porrokatzeak, Nafarroako bizilagunak Andaluziara eramateko egintzasmoa, Villalbaren heriotza ikaragarrizkoa eta harrigarrizkoa, historia baitan daude; koronel gaztelauaren biraoa, Jaun done Mikeleren aurka jaurtikia izan zen, baina gertakari honetaz Lizararrako herrian gaurko egunean oraindik gelditzen diren tradizio nahasietan, Puyko Ama Birjinaren aurka zuzendua izan zelazko sinestea dago, zalantzarik gabe harenganako dagoen benerapen handiagatik. Beraz, hemen nirerik ez dago azalekoa baizik, mise en scene delakoa, gertakarien biltzea eta zenbait pertsonaia, hala nola Argia (luz), Bakedano, frai Alonso Leitzako eta Villalbaren armalagunak. Hau esan beharra daukat, uste ez dezaten inori irain egiten diodanik eta pentsa ez dezaten elezahar honen mamia osatzen duten gertakari txit tristeak neuk asmatuak direla. Hain doilorra izan zen atzerritar arrotzaren jokamoldea garai haietan, non ez den deusik asmatu behar gorrotagarri izan dakigun (Egilearen oharra).

Gamio anaiak

[…]

-Zigorra diok? Martiretza, urrezko abarrekin eta ereinotz koroekin. Haren* agindupetan hil zirenak, azken nafarrak izanen dituk, eta zuek, doilorrak, lehenen gaztelauak.

*Jaime Belatz Medranoko, Amaiurko gazteluko alkaidea (buruzagia) izan zen eta lepamoztua edo pozoindua hil zuten Iruñeko morroilopetan.

Yan-Pier

[…]

Yan-Pierrek ezkondu nahi izan zuenean Dominikarekin, hitza moztu zion Mariak zakarki: “Nire errainak ene mailakoa izan behar dik, eta oroz gain, ene gustutakoa: etxekoandre jatorra, zinezkoa, nekazalgo eta barrio* lanetan trebea. Ez diat onartzen, txiki-arraio egingo banatxiotek ere, aldiriko jostuntxo hori, handiputz, goizoilanda eta tirtiriña”*. Epai aldaezina, burua makurtu beharrekoa.

*Korrale (corral). Zuberoako hitza, han “etxalte” bakoitzak bere barrio edo korralea baitu. Ez dut beste euskal-hitz jatorrik ezagutzen “corral” aditzera emateko.

*Goizoilanda: irtirin (coqueta, coquetona, coquetuela). Tirtiriña: persona presumida, Azk.G.

 

Erraondoko azken ttunttuneroa.

[…]

On Josepek ahaleginak egin zituen haren ideia burutik kentzen: “Zer bizitza egin behar duzu deabruzko herrixka hartan, mapetan ere azaltzen ez dena, inork ez zaitularik gogoan, inoren maiotasunik gabe? Zure mainada beharbada suntsiturik da –nirearekin agitzen den bezala, arrano pola!-; gehieneko ere, zenbait iloba aurkituko duzu, eta zu “heredentziaren osaba” izanen zara, heriotza desiratzen zaion osaba urte guztian, bederatziurrenak errezatuz Andredena Alborengori eta Jaundone Sukar-usteli*, lehenbailehen sar zaitzaten zuloan. Zuloa zuretzat, ganbela eurentzat. Europako aldaketa gogoan harturik, zure kapital txipitik parte handi samar bat galduko duzu.

*Andredena Alborengo: Santa Pulmonia. Jaundone Sukar-ustel: San Torozón. Alborengo: pulmonía. Sukar-ustel: fiebre tifoidea. Torozón: retortijón doloroso de vientre.

 

Helin Bölek

Helin Bolek abeslari kurdua hil da 28 urterekin, Diyarbakir-en jaioa, gose greban egona estatu turkiarraren jazarpen politikoagatik. Aktibista eta Grup Yorum taldeko abeslaria zen eta apirilaren 3an zendu da, 288 egun jan-ukoan pasa ondoren. Talde hori lau lagunek eratu zuten 1985ean, eta ezagun bihurtu zen 90eko hamarkadan, abestietako letrek mintzagai baitzuten gentrifikazioa, Ankararen politikak eta 300 langile hil zituen meatze-ezbeharra bezalakoak. Ibrahim Gorcek eta biak protestan egon dira jazarpen politikoaren aurka eta group Yorum taldearen kontzertuak debekatzearen aurka; horrez gain, preso politikoak askatzea eskatzen zuten eta kulturguneen aurkako sarekadak amaitzea. Correle, correle, correla,…ezin bizi horrela. Kos, kos dur, oraya buraya öteye.

Adela-ri (La casa de Bernarda Alba)

Pepe-El-Romano zure maitea hil delakoan zure buruaz beste egin duzu, ai Adela!

Luis Eduardo Aute

Ez dago ezer bizitza baino irrazionalagorik, baina badu bere izateko arrazoia.

Izarra ezazue ortzia!