Lehengo harenez

Atalak: bAst, Juan Luis Aizpuru Beristain

Liburu honetan lexema soila baino osagai gehiago duten lexiko mailako zenbait burutzerekin (lokuzio, esamolde edo esapide eta aditz perifrasiak) eginen duzu topo. Hiztegietan sarrera nagusi edo azpisarrera moduan, normalean, agertzen ez direnak dituzu eta, horiek guztiak, bederatziehundik gora (bederatziehun eta hamasei okertu ez bagara), Nafarroako euskal hizkeren eremuetako hiztunek aspaldian baliatu izan dituztenak eta egun oraindik ere horietako zenbaitzuek baliatzen dituztenak dira. Hiztunek, noizbait, inguru semantiko zehatz batean sortu zituzten hitz soila bera baino gehiago diren hauek eta, ondoren, haien erabilera sendotu zuten egunerokotasunean. Eguneroko elkarrizketetako gatza eta piperra izan dira eta dira gaur egun ere, euskara komunikazio hizkuntza dutenen artean Sakanan, Zaraitzun, Luzaiden, Artzibarren, Erroibarren, Esteribarren, Ultzaman, Basaburuan, Imotzen, Leitzaldean, Larraunen, Bortzirietan, Sunbillan, Malerrekan, Bertizaranan, Aezkoan, Baztanen, Zugarramurdin, Urdazubin eta Erronkaribarren gehienbat, baina baita hauen aldameneko eskualde batzuetan ere.

 

Lehengo harenez /Lehengoaren huraz [Etxarri-Aranatz-esapideak]

Esamolde hauekin, aipatzen ez den norbaiten ahotan jartzen da zerbaiti buruzko iritzia. Bigarrenarekin, aurreko belaunaldiei egiten zaie erreferentzia.

Lenguarrenez, obe biandu, sekula santan ez beño!

(Lehengo harenez, hobe berandu, sekula santan ez baino)

Lenguen ures, jan da lo ta popolo!

(Lehengoaren huraz, jan eta lo, eta potolo!)

Gazt.: “Como decía el otro”, “Como se decía antaño”.

Dok.: Erdozia (2004), Lee (2008, lenguaanes).

 

Lehen edo gero [orokorra-esapidea]

Beranduago edo arinago.

Egia azalduko da lehen edo gero!

Gazt.: “antes o después”.

Dok.: Herritarrak, OEH (Lehen edo gero, lehentxeago edo geroxeago).

 

Lehengoan egon [orokorra-aditz perifrasia]

Jarraitu, lehen bezala gelditu. Iritzia ez aldatu.

 

Lehertzea eduki [Sakana-aditz perifrasia]

Izorratu. Norbaiti desio txarra opatu.

Lertzie daka, ez doot kaso geyo ein ber!

(Lehertzea dauka, ez diot kasu gehiago egin behar!)

Lertzie zikon, guk ez zionau esan etortzeko!

(Lehertzea zeukan, guk ez zionagu esan etortzeko.)

Gazt.: “que se fastidie!, ¡que se joda!”.

Dok.: Herritarrak, Erdozia (2004), Lee (2008)

 

Leku batean gelditzekoa ez izan [Esteribar-aditz perifrasia]

Toki batetik bestera inon finkatu gabe, edo alderantzizkoa adierazteko erabiltzen da Esteribarren. Gehienbat ezezko esaldietan erabiltzen da.

Au ere ez duk leku batean gelditzekoa, ez!

Gazt.: “culo de mal asiento”.

Dok.: Ibarra (2007)

 

Lepoa berotu [orokorra-aditz perifrasia]

Astindu, egurra eman, jipoitu.

Deskuidatzen baa, belexe biotuko ziobiek lepue!

(Deskuidatzen bada, berehalaxe berotuko ziotek lepoa!)

Gazt.: “dar una paliza”.

Dok.: Herritarrak, OEH (Lepoa berotu V- gip. “Tundir a palos, calentarle las espaldas”)

 

Lepoan eduki [orokorra- aditz perifrasia]

Gainean eduki, laster heldu, lepora iristear egon zerbait. OEHn esanahi literalarekin baino ez.

Krisia lepoan daukagu.

Gazt.: “ser algo inminente”.

Dok.: Herritarrak.

 

Loak jo         

Logaleak hartu/egon/gorritu  

Lo-suz egon

 

[Sakana, Erronkaribar- aditz perifrasiak]

 

Logura izan edo sortu. Bi adibideak Etxarri Aranazkoak dira. Bestelakoak, Erronkaribarko Hiztegian ageri dira adibiderik gabe: “Azorrarse. Amodorrarse, lo-suz egon, logaleak gorritu, logaleak egon”.

Atzeniako, ordu biyek aldia, luek jo zieban!

(Atzenerako, ordu biak aldera, loak jo zidaan!)

 

Lo-muker egon/gelditu [Baztan-aditz perifrasia]

 

Gaizki esnatua edo iratzarria egon. Gaizki iratzartzeak sortutako egoera.

Gure aurre lomoker dago; ongi iratzarri gabe lomoker gelditu de.

(Gure haurra lomoker; ongi iratzarri gabe lomoker gelditu da.)

Gazt.: “mal despertar”.

Dok.: Izeta (1996), OEH (lo-muker AN- 5vill ap. Gte Erd 294; lo-moker B ap. Izeta B Hizt y Gte Erd 294; lo-mokor L-ain ap. A. Mal despierto A.  Gure haurre lomoker dago. Lomoker zagona iratzarri zaiku Izeta B Hizt. Lo muker jaiki da An-5vill, lo moker iratzarri da B, […] lomukertu da AN-5vill Gte Erd 294).

 

Langose egon/izan [Baztan – aditz perifrasia]

 

Beti lanean ari nahi izatea, Baztango Mintzoa liburuaren arabera.

Etxe ortan denak langose. Nire etxean, berriz, langose guti.

Gazt.: “muy trabajador/a”.

Dok.: Salaburu & Lakar (2005), OEH (langose. (Dv-A). Exigente en el trabajo. Litm, hambriento de trabajo A).