Xanti Iruretagoienaren omenez

Atalak: bAst, Koldo Goitia

Xanti Iruretagoienaren omenez

 

Egun jakin baterako, erakusketa kolektibo txiki baterako, akuarelak egin zituen Koldo Goitiak, artista eta itzultzaile zendu berri bati (2018) omen egiten zion erakusketa baterako hain zuzen. Artista eta itzultzaile hori Xanti Iruretagoiena zen, Marco Vitrubioren Arkitekturaz hamar liburuak lana latinetik euskaratu zuena.

Arkitekturako De Architectura hamar liburuei dagokienez, bizitza profesional oso baten gailurra osatzen dutela dirudi, ingeniari izandakoari aurrean arazorik gabeko zahardadearen ikusmira zabaltzen zitzaion unean. Ikerlari gehienek Augustoren lehen garaiko urteetan datatu nahiko lukete tratatua, K.a. 30.urte ingurutik oso hurbil, eta gerra zibilen azkeneko agerpenaren bukaeran, itxuraz bai baitirudi Vitruvioren karrera ia erabat amaituta egongo zela printzialdiaren hasieran, K.a. urtearen ondoren, Erroma berritzeko egin zen ahalegin handi hura martxan jarri zenean. Hamar “liburu” horietako bakoitza kapitulutan banatuta azaltzen da; kapituluek eduki nagusiki praktikoa izan nahi dute, erabilgarritasunaren mesedetan, baina aurretik sarrera bat izaten dute beti ondoren etorriko denari oinarri teorikoa emateko asmoarekin.

[…]

Cum in omnibus enim rebus, tum maxime etiam in architectura haec duo insunt, quod significatur et quod significat. Significatur proposita res, de qua dicitur; hanc autem significat demonstratio rationibus doctrinarum explicata. Quare videturutraque parte exercitatus esse debere, qui se architectum profiteatur. Itaque eum etiam ingeniosum oportet esse et ad disciplinam docilem. Neque enim ingenium sine disciplina aut disciplina sineingenio perfectum artificem potest efficere. Et ut litteratus sit,peritus graphidos, eruditus geometria, historias complure snoverit, philosophos diligenter audierit, musicam scierit, medicinae non sit ignarus, responsa iurisconsultorum noverit, astrologiam caelique rationes cognitas habeat.

 

Gauza eta arte guztietan, baina batez ere arkitekturan, bi gauza hauek ematen dira: adierazia eta adierazlea. Adierazia proposatutako gauza da, zertaz hitz egiten den; adierazlea azalpena da, zientzietako arrazoi bidez esplikatzen dena. Bere burua arkitektotzat aitortzen duen orok bi gauzetan egon beharko du trebatua. Berez izan beharko du argia, eta ikasketetan saiatua. Ez berezko gaitasunak, ikasketarik gabe, eta ez ikasketak, berezko gaitasunik gabe, ezingo dute benetako arkitektorik egin. Letra-gizona izan beharko du, lapitzarekin trebea, geometrian jantzia, historia asko jakin beharko du, filosofoen irakurle adi, musikaz ere jakin beharko du, medikuntza ez zaio arrotza izango, jurisprudentziako erantzunetan ilustratua izango da, eta astronomia eta zeruetako teorien berri ere ezagutu beharko du.

[…]

In caementiciis autem structuris primum est de harena quaerendum, ut ea sit idonea ad materiem miscendam neque habeat terram commixtam. Genera autem harenae fossiciae sunt haec: nigra, cana, rubra, carbunculum. Ex his, quae in manu confricata, vel icta fecerit stridorem, erit optima; quae autem terrosa fuerit, non habebit asperitatem. Item si in vestimentum candidum ea contecta fuerit, postea excussa aut icta id non inquinarit neque ibi terra subsiderit, erit idonea. Sin autem non erunt harenaria, unde fodiatur, tum de fluminibus aut e glarea erit excernenda, non minus etiam de litore marino. Sed ea in structuris haec habet vitia: difficulter siccescit, neque onerari se continenter recipit; paries patitur, nisi intermissionibus requiescat, neque concamerationes recipit. Marina autem hoc amplius, quod etiam parietes, cum in is tectoria facta fuerint, remittentes salsuginem eorum dissolvuntur. Fossiciae vero celeriter in structuris siccescunt, et tectoria permanent, et concamerationes patiuntur, sed hae, quae sunt de harenariis recentes. Si enim exemptae diutius iacent, ab sole et luna et pruina concoctae resolvuntur et fiunt terrosae. Ita cum in structuram coiciuntur, non possunt continere caementa, sed ea ruunt et labuntur oneraque parietes non possunt sustinere. Recentes autem fossiciae cum in structuris tantas habeant virtutes, eae in tectoriis ideo non sunt utiles, quod pinguitudini eius calx palea commixta, propter vehementiam non potest sine rimis inarescere. Fluviatica vero propter macritatem uti signinum liaculorum subactionibus in tectorio recipit soliditatem.

 

Zementu-lanak egiteko, aurrena harea bilatu behar da: izan dadila egokia eraikuntzako morteroa egiteko eta ez dezala izan lurrik nahastuta. Harrobiko harea-motak hauek izaten dira: beltza, zuria, gorria eta ikatzezkoa. Hauetatik, esku artean igurtzitzen denean kirrika egiten duena izaten da onena; aldiz, lurtsua denak ez du izango laztasunik. Berebat, jantzi zuri batean bilduta hartu, eta ondoren, igurtzi edo astindu eta oihala zikinduta geratuko ez balitz, hau da, lur-arrastorik geratuko ez balitz, hori ere egokia izango da.

Harea nondik atera egongo ez balitz, orduan erreketatik edo legardietatik atera beharko da, eta baita itsasertzetik ere. Azken horrek, ordea, eraikuntzarako alde txar hauek izaten ditu: nekez lehortzen da, eta paretak ez du onartzen etengabe kargatuta egotea, ez bada tarteka deskantsatzen utziz, eta ez du gangei eusteko balio izaten. Itsasoko hareari, gainera, gertatzen zaio ezen, paretaren gainean zarpeatuak egiten direnean, paretak kanpora botatzen duela hareak duen gatza eta hondatu egiten duela zarpeatua.

Harrobiko harea, berriz, azkarrago lehortzen da eraikuntzetan, eta zarpeatuak iraun egiten du; gangen pisua ere onartzen du halakoetan, baina harrobitik atera berria baldin bada bakarrik. Izan ere, atera ondoren denbora asko egiten badu kanpoan, eguzkiaren, ilargiaren eta izozteen eraginez bigundu eta desegin egiten da, eta lurtsu bihurtzen. Gero hormagintzan erabiltzen bada, ezin izaten dira hartxintxarrak elkarrekin lotu; beraz, erori egiten dira eta paretak ezin izaten dio kargari eutsi. Harrobiko harea atera berria hormagintzarako hain baliagarria izanik, ordea, ez du zarpeatuak egiteko balio izaten, zeren eta berez zuku handikoa den karea lastoarekin nahasten denean, hain indar handia hartzen baitu, non ezin izaten duen zartatu gabe lehortu. Errekako harea, berriz, fintasun handikoa denez, Signiakoa adibidez, igeltsero-paletarekin leuntzen denean izugarri sendoa egiten da zarpeatu-lanetan erabiltzeko.

 

[…]

Relinquitur nunc, quoniam ad explicationem moenium eorum sum invectus, totam uti sunt definiam. Quemadmodum enim in dextra parte fanum est Veneris et fons supra scriptus, ita in sinistro cornu regia domus, quam rex Mausolus ad suam rationem conlocavit. Conspicitur enim ex ea ad dextram partem forum et portus moeniumque tota finitio, sub sinistram secretus sub montibus latens portus, ita ut nemo posset, quid in eo geratur, aspicere nec scire, ut rex ipse de sua domo remigibus et militibus sine ullo sciente quae opus essent, spectaret.

Itaque post mortem Mausoli Artemisiam uxorem eius regnantem Rhodii indignantes mulierem imperare civitatibus Cariae totius, armata classe profecti sunt, uti id regnum occuparent. Tum Artemisiae cum esset id renuntiatum, in eo portu abstrusam classem celatis remigibus et epibatis conparatis, reliquos autem cives in muro esse iussit. Cum autem Rhodii ornata classe in portum maiorem exposuissent, plausum iussit ab muro his darent pollicerique se oppidum tradituros. Qui cum penetravissent intra murum relictis navibus inanibus, Artemisia repente fossa facta in pelagum eduxit classem ex portu minore et ita invecta est in maiorem. Expositis autem militibus classem Rhodiorum inanem abduxit in altum. Ita Rhodii non habentes, quo se reciperent, in medio conclusi in ipso foro sunt trucidati. Ita Artemisia in navibus Rhodiorum suis militibus et remigibus inpositis Rhodum est profecta. Rhodii autem, cum prospexissent suas naves laureatas venire, opinantes cives victores reverti hostes receperunt. Tum Artemisia Rhodo capta principibus occisis tropaeum in urbem Rhodo suae victoriae constituit aeneasque duas statuas fecit, unam Rhodiorum civitatis, alteram suae imaginis, et ita figuravit Rhodiorum civitati stigmata inponentem. Id autem postea Rhodii religione inpediti, quod nefas est tropaea dedicata removeri, circa eum locum aedificium struxerunt et id erecta Graia statione texerunt, ne qui possit aspicere, et id abaton vocitari iusserunt.

 

Lehen hasi naizenez barru harresitu horren azalpena egiten, hiri hori nolakoa zen azaltzez bukatzea geratzen zait orain. Hala, eskuineko aldean Venusen tenplua eta goian deskribatutako iturria dauden bezala, ezkerreko muturrean Erregearen jauregia geratzen da, Mausolo Erregeak berak egindako planoen arabera eraiki zuena. Handik ikusten dira eskuineko aldean foroa eta portua eta barru harresituaren itzuli guztia; ezkerreko aldearen azpian ezkutuko portu bat geratzen da mendien magalean gordeta, hain zuzen ere, bertan zer gertatzen den inork ezin jakin edo ikusi ahal izateko moduan; Erregeak berak, bere etxetik bertatik, beste inor ezertaz ohartu gabe, aginduak ematen dizkie marinel eta soldaduei zer egin behar duten esateko.

Hala, Mausolo hil zenean, bere emazte Artemisa jarri zen erregetzan, eta Rodaskoek, emakume batek Kariako hiri guztien gain agintzen zuelako haserre, itsas armada prestatu zuten eta abiatu ziren erreinua menderatzeko asmotan. Artemisak horren berri jakin zuenean, bere flota portu hartan ezkutatu zuen, marinelak eta arraunlariak beren postuetan jarriz, eta gainerako hiritarrak harresietan egoteko agindu zuen. Rodaskoak beren ondo hornitutako flotarekin portu nagusian sartu zirenean, Erreginak hiritarrei agindu zien harresietatik ongi etorria egiteko eta hiribildua entregatuko zietela agintzeko. Haiek, orduan, itsasontziak hutsik utziz sartu ziren harresi barruko esparruan, eta Artemisak, bat-batean, itsasora ateratzeko irteera ireki eta bere flota portu txikitik atera zuen, eta portu handira eraman zuen. Atera zituen orduan bere soldaduak eta hutsik zeuden Rodaskoen itsasontziak itsaso zabalera eraman zituen. Hala, atzera egin ezinik harrapatuta, Rodaskoak inguratu eta han bertan hil zituen, foroan.

Orduan, Artemisa bere armadak eta bere arraunlariak jarri Rodaskoen ontzietan eta Rodaserantz abiatu zen. Rodaskoek, berriz, ikusi zituztenean beren itsasontziak erramuz koroatuta zetozela, pentsatu zuten etxekoak zetozela garaile eta, hala, etsaiari ateak ireki zizkioten. Artemisak, orduan, Rodas hartu zuen eta buruzagi nagusienak hil egin zituen; ondoren, bere garaipenaren oroigarria altxatu zuen Rodasko hirian brontzezko bi estatua eginez, bata Rodasko hiria irudikatzen zuena, eta bestea bere irudia, Rodasko hiriari mendekotasunaren marka ezartzen irudikatuta. Horren ondoren, Rodaskoek, erlijioaren debekuz ezin zutelako inori eskainitako oroigarririk desegin, leku haren inguruan eraikin bat altxa zuten eta zaindari greko bat jarri zuten inork ez zezan barrukorik ikusi, eta agindu zuten leku hari abaton deitzea, inguraezina.

 

Aedificia quae plano pede instituuntur, si fundamenta eorum facta fuerint ita, ut in prioribus libris de muro et theatris nobis est expositum, ad vetustatem ea erunt sine dubitatione firma. Sin autem hypogea concamarationesque instituentur, fundationes eorum fieri debent crassiores, quam quae in superioribus aedificiis structurae sunt futurae. Eorumque parietes, pilae, columnae ad perpendiculum inferiorum medio conlocentur, uti solido respondeant; nam si in pendentibus onera fuerint parietum aut columnarum, non poterint habere perpetuam firmitatem.

 

Lurraren gainean jarriz egiten diren eraikinak, zimenduak egiten badira aurreko liburuetan harresiei eta teatroei buruz esan ditugunen arabera, sendo iraungo dute, inolako zalantzarik gabe, oso denbora luzean. Aldiz lurpeko espazioak eta gela gangatuak egiten badira, orduan, gero gaineko eraikinetan egingo diren egiturak baino lodiagoak egin behar dira zimenduak. Eta haien paretak, zutabeak eta kolomak, behekoen gainean erdiratuta jarriko dira perpendikularrean, sendotasunez erantzun dezaten; zeren eta pareten edo zutabeen pisuak hutsa hartzen badu azpian, ezin izango baitu irauteko moduko sendotasunik izan.

Caeruli temperationes Alexandriae primum sunt inventae, postea item Vestorius Puteolis instituit faciundum. Ratio autem eius, e quibus est inventa, satis habet admirationis. Harena enim cum nitri flore conteritur adeo subtiliter, ut efficiatur quemadmodum farina; et aes cyprum limis crassis uti scobis facta mixta conspargitur, ut conglomeretur; deinde pilae manibus versando efficiuntur et ita conligantur, ut inarescant; aridae componuntur in urceo fictili, urcei in fornace: ita aes et ea harena ab ignis vehementia confervescendo cum coaruerint, inter se dando et accipiendo sudores a proprietatibus discedunt suisque rebus per ignis vehementiam confectis caeruleo rediguntur colore. Usta vero, quae satis habet utilitatis in operibus tectoriis, sic temperatur. Glaeba silis boni coquitur, ut sit in igni candens; ea autem aceto extinguitur et efficitur purpureo colore.

 

Urdina egiteko prozesuak Alexandrian aurkitu ziren lehenengo, eta gero Vestoriok sartu zuen horren fabrikazioa Puzzolen. Hori prestatzeko modua, zein osagai erabiltzen den ikusita, nahikoa miresgarria da. Hondarra birrintzen da gatz-lorearekin fin-fin, irinaren pareko egin arte; eta Zipreko kobrearen karraska-hautsa nahasten zaio zerrautsaren pareko eginda, eta zabaltzen zaio gainetik, masa egin arte; gero eskuekin nahastuz pilotak egiten dira, eta ondo estutu ondoren, lehortzen jartzen dira; lehortutakoan lurrezko pitxar batean jartzen dira eta pitxarra labean sartzen da: orduan kobreak eta hondarrak, suaren indarrarekin irakiten hasi eta biak batera lehortzen direnean, beren izerdiak elkarrekin trukatzen dituzte, eta hala, baoitzak bere propietateak galtzen ditu, eta suaren indarrarekin bakoitzak bere izaera gaindituz, kolore urdineko egiten dira. Zinabrioa, zarpeatu-lanetan hainbeste erabiltzen dena, honela prestatzen da. Okre oneko mineral puska bat erretzen jartzen da gori-gori dagoen arte; ondoren ozpinarekin itzaltzen denean purpura-kolorea hartzen du.

 

Xanti, gogoan zaitugu.