Axular-en hiztegia

Atalak: by lazzaretto bAst

Luis Villasantek, Axularren lanaren aditurik handienetakoak, 1973an argitaratutako Axular-en hiztegia liburuaren berrargitalpena da edizio faksimilean. Euskaltzainburuak, liburuan, Axularren lanaren hustuketa lexikografiko zehatza egin zuen, eta egilearen ekarpenaren garrantzia neurtu zuen. Horregatik esan izan da, maiz, ondoren argitaratutako hiztegi askoren oinarrizko ekarpena izan zela liburua.

AZALPENAK ETA ADIBIDEAK. Hiztegian, hitz bakoitzari buruz adibideak edo esaldi batzuk aipatzen dira eta, ondoren, hitz hura aurki daitekeen beste tokiak iragartzen dira. Hitz bakoitzaren sarreran, gainera, gaztelaniazko eta frantsesezko azalpenak aurki daitezke. Bukaeran, halaber, gaztelania-euskara eta frantsesa-euskara hiztegi lagungarriak gehitu zituen Luis Villasantek.
Oraingo edizioak Jerardo Elortza irakaslearen aitzinsolasa dakar.

 

Hiztegi horretatik hitz batzuk hautatu ditugu:

 

ARRAITU: alegrar, iluminar (el rostro) / réjouir, éclairer (le visage)

Hark etsaiari bihotza hautsten eta arrobatzen dio, hark begia arraitzen dio.

(AHOTIK) BIHURTU: vomitar, arrojar por la boca/ vomir, rendre par la bouche.

Ian ezazu bada neurriz, asko duzun bezain bertze, eta ez gehiago, ase-eginik okha eztagizun, ahotik bihur eztezazun.

BORTITZTU: robustecer / renfoncer.

Fidantzia da esperantza bat bortitztua, indarztatua, eta ustez ongi finkatua eta seguratua.

DOSTATU: divertirse/ s’amuser

Dezagun denbora iragan, gaitezin ioka, gaitezin dantza eta dosta.

ESTALGUNE: escondite/cachette.

Eta halatan, berak bere burua, bere falta ezaguturik eta hobendun zela nabarbendurik, estalgunea bilhatu zuen.

FITS-MITS: broza, suciedad/ saleté.

Bada nola isatsaz maiz iragaiten den etxea, erraz baita garbitzen, zeren hark fits-mits eta likitskeria guti baitu.

GUTIZIAMENDU: deseo, concupiscencia/ désir, concupiscence

Zeren nola ora bazkarekin hurbiltzenago baita, eta bai sua ere olioarekin pitztenago, hala haragiaren gutiziamendua ere, ian-edan harekin berretzenago eta handitzenago da.

HISTU: satisfacer, saciar, cumplir (un deseo); satisfacerse, vengarse/satisfaire, satier, accomplir (un désir); se satisfaire, se venger

Halako suertez, ezen nola nahi den dela, nahiz mendekaturik eta nahiz mendekatu gabe, nahiz bere gogoak histurik, eta nahiz histu gabe, ezta halakoentzat damurik, atsekaberik eta asaldurik baizen.

IGURIKITZA: aguante, paciencia/ patience, endurance

Eta halakoak nola bera ezin baitagoke, uste du ezen bertze guztiak ere hura bezala direla, hark bezain igurikitza eta pairu guti dutela.

KOMUNZKI: Comúnmente, por lo común, ordinariamente/ communément, d’habitude

Komunzki ahotan dabillan solhasa da. (Es un dicho común)

MEN: trance, momento crítico, instante, coyuntura ineludible y extrema/ transe, moment critique, instant, conjoncture extrême

Orai bada orai, men menean iarri gabe, sukharrak nahasi gabe, eta eritasuna iaundu gabe, egintzazu gero egin gogo ditutzun ongiak eta deskarguak.

NAHASTEKA: embrollo, revuelta, jaleo/mèlée, mélange, imbroglio

Eta handik nahastekak, diferentziak, guduak, hauziak, etsigoak eta kartagotarrekikoa baiño gerla perilosagoa bere arthean sorthuko zeiela.

PROBEZIA: pobreza/ pauvreté.

Nagitasuna da nezesitatearen eta probeziaren unhidea eta haz-ama.

SABELDARRAIO: glotón/ gluton.

Han sabeldarraio, golosa, lamitia, ian edanera emana, gulara eroria, gosez eta egarriz ur xorta bat ere ezin erdietsiz, amitua ibiliko da, flakatua eta iragana iarriko da.

UMO: maduro, sazonado / mûr.

Hor heldu da zahartasuna, denbora pausatua, umoa, erhokerien utztekoa.

ZORTHEATU: salir bien o mal librado / s’en tirer bien o mal

Fineraino eta finean perseberatzen duena izanen da salbatua eta ongi zortheatua.

Arraitu zuen aurpegiak, ez bihur ahotik jan duzuena, borthiztu zuen giharrak, dosta zaitezte, ezkutaketan, zuen estalgunean gordeta,  fits-mitsik biltzeko beldurrik gabe. Zuen gutiziamendua bada, zuen gogoa histea, igurikitza beharko duzue, komunzki ez dira gauzak erraz eskuratzen, men-menean jarri gabe. Bizitza hau nahasteka bat da, batetik probezia, bertzetik sabeldarraio ugari. Umo izanen garenean ikusiko dugu, nola zortheatu garen.

 

Urdazubi, 350 biztanleko herri ttiki bezain ederra, Nafarroako iparraldean kokaturik dago, Frantziako mugatik Kilometro gutxitara. Hurbilean dituen herriak Zugarramurdi, Sara eta Ainhoa dira, lauen artean Xaretako alderdia osatzen dutelarik.

Biztanleria herria eta bere 7 auzoen artean banatzen da: Alkerdi, Landibar, Leorlas, Larrainta, Iribere, Telleria eta Dantxarinea, denak baserri, landetxe eta jauregiz jantziak.
Ugarama errekak herria erdiz erdi zeharkatzen du, Urdazubiko etxe dotoreak inguratuz. Pedro Agerre “Axular”-ena aipatzen ahal dugu adibide gisa, XVII mendearen lehendabiziko partean bizi izan zen euskal literaturako gizona.

Lezeez gain, zonaldean interes handiko errekurtso turistiko ugari dago, Urdazubiko San Salbatoreko Monastegia bezalaxe. IX. mendeko eraikin eder honek erdi aroko kutsu nabaria du eta egun herriko eliza parrokiala da.
Monastegiko barnealdean Museoa dago, momentu hauetan eraikitze lanetan, bere inaugurazioa 2009ko uda partera izanen da.
Metro gutxitara XVIII mendeko Urdazubiko Errota dago, bisita gidatuak eskaintzen dituenak bisitariei antzinako denboretan arto eta garia nola ehotzen ziren erakusteko.
Tokiko gastronomiak merituz irabazia du bere izen ona, bertako jakiak modu tradizionalean jakintasunez erabiltzen baititu.
Web orriko gainerako ataletan sartuz gero bestak, turismo baliabideak eta inguruari buruzko informazio gehiago aurkituko duzu.

Urdazubiko Lezeetako web orria