Okela erre

Atalak: bAst, Juan Luis Aizpuru Beristain

 

Abereak arekeitzea oso ohitura zaharra eta hedatua dugu.

Euskaldunen erlijio zaharra   [Bittor Kapanagaren testua]

–Zer daukagu erraiteko euskaldunon erlijio zaharraren gainean?

Orain arte gai honi buruz hitz egitea tabu izan da. Ez da aintzina aintzinakoa gure artean kristianismoa, baina egin izan zuen ordezkatzea erabatekoa izan zan. Eta beste guztia ilunpean estalia eta kondenatua geratu zan. Beraz, aipaezina bilakatu zan aurrerago izan zitekeena, ezer izan ez balitz bezela. Sutan erretako azken sorginak, akelarre madarikatua eta gutxi gehiago ziren zerbait usnatu nahi zuenak aurkitu zezakeena.

Egitan, Bizkaian (batez ere Durango aldean eta inguruetan) eta Nafarroako mendialdeetan, seirehun/zazpirehun urte izango dire kristianismoa sartu zala. Eta zazpirehun urte ezer ez da herri baten historian.

Gaur egun, hizkuntzan dugu ikerbiderik onena eta oparoena, batez ere egun izenetan, erlijio berrian asimilaturiko ohitura zaharrak adierazteko erabilten ditugun hitzetan eta holakoetan. Baita sakabanaturik geratu zaizkigun sineskerietan ere.

Kristianismoak egin zuen erabateko ordezkatze bortitzean, gauza batzuk asimilatu egin zituen, hilekiko begirunea esaterako. Biharamunarekiko errespetua ere nolabait agerian geratu izan da. Eta gauza hauek guztiak oso baliagarriak ditugu lehen izan zanaren zentzuzko ikuspegi bat izateko.

Egun-izenetan altxor bat dugu: Eguen eta Ortzegun, Egubakox, Bariku eta Ortziral, Neskeneguna eta llena, Biharamun, Laurenbat eta Igante. Ikerbide harrigarri bat harribitxiz betea.

Txitxiburduntzi

Ohituretan ere bai, gauza oso baliotsuak ditugu. Adibidez, Bizkaian ospatzen dan “txitxiburduntzi” eguna. Urtean behin egiten da ospakizun hori eta funtsean honelakoa da: “aratuzte” aurreko igandean, inaute aurrekoan, basora joan, sua egin, su horretan txerriki edo ardiki zerbait erre, talde giroan jan eta berriketaldi alaia egin ondoren, etxera. Besterik ez. Gurasoak umeeekin, neska taldetxoak (hauek batez ere), baita lagun taldeak ere izaten dire basorako bidea hartzen dutenak.

Behin antropologo bati kontatu nion ohitura honen nolakotasuna eta zera esan zidan, ohitura honek ehun mila urte inguru izango zituela gutxienez. Eta harriturik geratu zan. Bera euskalduna izan, Euskalerrian bizi, antropologiaz arduratu eta honetaz ezer jakin ez. Baina ez da harritzekoa. Hirurogeitaka urteak daramakizgu sartaldeko gauzak oro madarikaziozko tabu baten azpian kondenatuak direla.

Ni txikia nintzenean, etxeko aitona bilobekin izaten zan gehienetan erritoa betetzen zuena. Inork ez zuen esaten zergaitik egiten zan ospakizuna. Betiko ohitura zahar bat zan eta kitto. Ohitura zaharrak beti onak izan ohi dire eta honako honek ez zuen ageri inolako alde txarrik. Gaur egun gero eta indartsuago doa ospakizuna egiteko ohitura eta familiak izaten dire gehienbat ospatzen dutenak.

Bizkaia euskaldun gehienean egiten da eta egunak izen berezia izaten du eskualde bakotxean. Durango aldean “basakoipetsu”, Lekeitio aldean “sasikoipetsu”, Bermeo aldean “basatuzte” (basa-aratuzte) eta Arratia, Txorierri eta Bilbo inguruetan “kanporamartxo”. Hiru lehenek argiro adierazten dute basoa. Izan ere, basoa, sua eta okela errea dire ezinbesteko hiru elementuak ospakizuna egiteko. Laugarrena ilunagoa dugu. Sartalde horretan inoiz ez da erabili izan “martxo” izena oraingo hille hori izendatzeko. “Epaila” edo “martia” bakarrik erabili izan dire. Beraz, beste zerbait dago ezkutaturik izen horren barruan. Arestian, arratiar ikertzaile zoli bati honako hau esan nion. “Ez ote da gero “kanpoan artxo” jateko eguna?” Eta mutila kezkaturik geratu zan.

Izan ere, beste lurraldeetan “arkume” edo “axuri” izendatzen dena, esneko bildots gaztea, eskualde horretan “artxo” da eta izen hau bizi-bizirik dago eta oso erabilia da. Beraz…

Egun-izen hauek gero eta ahulago ageri zaizkigu. Baina egun horretan egiten danak izen bakarra du lau eskualdetan: “txitxiburduntzi”, eta hau gero eta indartsuago doa, eta ikerbide oso ona dugu. Izan ere “txitxia burduntzian” izateak “okela errea” esan nahi du. Nik uste dut eufemismo hau (txitxiburduntzi) Inkisizioaren beldurrez asmaturiko hitza izan daitekeela, euskerak ez baitu eufemismoak erabilteko joerarik. Izan ere, “okela-erre”tik “akelarre” sortu izango zutena oso bidezko ikerbidea dugu, eta Inkisizioaren beldur (sutan errea izatearen beldur) izanez, eufemismo bat beharko zuten “okelarre” hitza ez erabilteko. Eta ez gara fantasiazko usteak haizeratzen ari, ez, bizi-bizirik ditugun hitz eta ohiturak aztertzen ari gara.

Gezurra badirudi ere, K.g. 2001. urtean bizirik ditugu azterbide zoragarria eskaintzen diguten ohitura eta izen hauek. Eta beste euskal lurralde batzuetan ageri zaizkigunekin lotzen baditugu, aintzinako erlijioa zer izan zan ikusteko argi eder bat iziotuko dugu.

Tolosa aldeko XIII. mendeko kronika baten honako zerbait irakurri dezakegu: “aquí, cuando se celebran las acepciones ermitas, acuden tanto cristianos viejos, como cristianos nuevos. Estos últimos tienen una extraña costumbre: llevan un carnero atado a una cuerda y lo colocan fuera de la ermita pero a la vista del oficiante hasta al menos terminar el ofertorio. Luego, cuando termina la función y se hayan marchado los cristianos viejos, ellos, encienden una hoguera y lo comen dentro de la ermita, todos en comunidad. Parece ser una reminiscencia de su anterior religión”. A zer harribitxia.

Nafarroan ere ageri zaizkigu, zerbait beranduagokoak, uste dut. Arakil eskualdeari dagozkionak eta honelakoak: “aquí es general la costumbre de comer un carnero castrado. En este pueblo a veces suele ser una oveja. Y la función ocurre así: un hombre entra en la iglesia con el animal en los brazos, avanza hasta el altar donde le espera el sacerdote que le recibe. Luego sale el hombre llevando al animal en los brazos y vuelve a entrar para entregar al sacerdote el valor del animal en dinero. Ellos matan al animal y lo asan fuera de la iglesia pero lo comen dentro.”

Sinestezina egingo zaie batzuri baina holakoxe argitasunean dugu arazoa. Bizkaian bizirik dagoena oraino, kronika hauek aditzera ematen digutena eta Nafarroa/Lapurdi inguruetako “zikiro jate” ohitura (lehengo baten saratar bati entzun nion irratian, “zikiro jate esan behar da, zeren, zikiro jana, jandakoa baita”), lotzen baditugu, argiro ikusten dugu aintzinako erlijioaren errito sakratua zein zan.

Bildotsa, “arkumea”, “axuria” edo “artxoa” baina beti bedeinkatua. Beste erlijio bedeinkapena ere baliagarri izaten zitzaien eta, Tolosa aldean apaizari amarru eginez, bera ohartzeke bedeinkatu zezan, eta Arakil aldean dirutruk, apaizaren doilorkeria erakusten duelarik. Erlijio berrian sartuta gero ere jarraitzen zuten ospakizun hori egiten, milaka urtetan egin izandakoak benetako erroak izango bait zituen jende harengan. Eta Bizkaian iraun du.

Arestian, kontu hauek norbaiti esaten ari nintzelarik, Irurtzun inguruko herriska bateko kazetari batek hauxe esan zidan: “nosotros teníamos la costumbre de matar un cordero por Pascua, para comerlo en casa y el abuelo tenía la manía de llevarlo al cura para que lo bendijera antes de matarlo. Para nosotros era una chocholada del abuelo”. Eta nire erantzuna: “lo que hacía vuestro abuelo era cumplir un precepto milenario, mucho más antiguo que el cristianismo”.

Beraz, argiro ageri zaigu erlijio zaharreko errito nagusia zein zan Euskalerri osoan. Udaberrian axuria izango zan, eta gero, hurrengo udaberrira arte, bildots irendua, edo iria. Hau ulertzeko ez dago teknikaria izan beharrik, zeren hainbeste denboran bildots arra bizirik edukitzeko irendu beharra zuten, zikiratu beharra, bestela udazkenean ardiak arkera izaten zirenean, a zelako komediak. Urruzak, berriz, hazi egingo zituzten orain bezela, ardi berriak izateko.

Bildotsa, gaztea edo irendua, Jainkoari eskainia eta honen izenean “arakeitua” (sacrificado, beraz, convertido en sagrado) mendietako leku aukeratuetan erre eta jatea, oraingo mezaren aurreko ospakizuna, gero etsai berrien mihin gaiztoetan “akelarre” bilakatua, eta gizaki xaloak sutan erretzeko erabilia.

Gero, eta ulergarria da, mendi goietako lekuak ermita berri bilakatu ziren eta hortxe egin behar zuten ospakizuna. Bizkaiko kasuan, mendiko lekuok edozein baso bilakatu ziren, eta bildotsa oraingo saiheski, lukainka edo okela. Baina maila oso apalean bada ere, bizirik iraun du.

“Okelarre/akelarre” bilakatzea oso bidezkoa da. Eta bigarren horren zentzu gaiztoa nondik sortua dan ere oso ulergarria. Alde batetik “imperio” berriek kultura zaharraren suntsitzea behar zuten nola edo hala. Eta difamatzea izaten da zerbait suntsitzeko biderik onena. Beste alde batetik, mendira joaten ikusten zituzten, erdi isilean bada ere, zikiro bat lokarri batez loturik zeramatela. Eta hortik susmo gaiztoak: “zer egiten ote dute adardun horrekin?”. Eta “deabrua”, “antikristoa” “larrujotea”, “lizunkeria”, “mozkorkeria” eta horrelakoak izan bide ziren kristautuen asmamenek ekoizten zituzten uzta oparoak. Gero gizaki errukarriak sutan erretzeko balio izango zutenak.

Adaria aker bilakatzea, Europa aldetik zetozten haizeek eragina izan daiteke. Eta behin gure eruditoren batek aurkikuntza “maravillosoa” egin zuen: “aker-larre” eta bide horretan dihardugu oraino. Baina etsaiek beti esan izan dutena zera da: “hacían aquelarre” eta ez “iban a Aquelarre”. Beraz, ez zan leku-izena, ospakizuna baino “aquelarre” hori. Eta zentzu honetantxe erabilia da gaur ere. Beraz, “aker-larre” horrek ez du nondik heldurik ere.

Niri gaur pentsameneko mina eragiten didana zera da, euskaldun artista, marrazkilari, kantari eta abarrek “akelarrera” joten dutela euren asmakizunak burutzeko gaien bila, harrigarrizko iturri bat dutelakoan. Garai bateko etsaiek asmaturiko ipuin zikina, euskaldunen buruak iraintzeko egina, orain euskaldun “argitsuen” eredu iturri. Lotsagarria dugu, baina horrelaxe makurterazia izan da gure herria.

Funtsean, esandako hau dugu erlijio zaharreko ospakizun gorena, bildots errea jatea, Jainkoaren izenean eta herritar guztien artean.

–Hori aspaldiko ohitura zaharra da, bai erromatar aldian eta bertze erlijioetan…

Euskaldunen gauza izateak ez du esan nahi euskaldunena bakarrik izatea. Bai erlijioan, ohituretan, hizkuntzan,… lotura sakonak direla uste dut euskal kulturaren eta mundu zaharreko beste kultura batzuen artean, batez ere Mediterraneoko eta Kaukasoko kultura batzuekin.

Ganera, bildots errea jateko ohitura sakratu hori, dirudienez, mundu zahar gehienean hedatua zegoen. Judutarren erlijioan ere ageri zaigu. Eta txetxeniarrek aurreko gudan garaipena lortu zutenean, bildots erreak janez ospatu zuten. Uste dut oraingoan ere berdin egingo dutela. Hala izan bedi.

– Oiartzunen debekatu zuten duela ehun bat urte bertako baserritarrak igandeetan elizarat idiekin joatea. Eta eliza atean uzten zituzten, haiek ere meza entzuteko eskubidea zutelakoan. Eta honetan ere, bistan bazeuden, bedeinkatzen zirela garbi da.

Bildotsak bedeinkatuak izaten baziren, bidezkoa da idiak ere bedeinkatuak izatea nahi izango zutena. Hauek ere azken batean irendutako abereak ditugu, zikiroak bezela.

 

Zikiratzeaz (ahotsak bildumatik) joxe luis usarralde lasquibar esteka

 

 

https://kapanaga.wordpress.com/ esteka

Ara egin

(…)

Aramaio eskualdearen izena badugu ere gaur, nire ustez mendilerroaren izena genuke. Honen goialdeko herrisketan, Araba aldean, mendilerroak Arangio izena hartzen du (mendizaleen artean Orisol tontorraren izena erabilten badute ere), baina behe aldean, beraz, eskualdeko bederatzi herrisketatik zortzitan, Arangio hegoaldeko tontorra bakarrik da, eta beste guztia “Etxaguengo atxa” eta horrelakoekin izendatzen dute. Honetatik ageri zaiguna zera da, Aramaio (“ara-maia”) izango zala goiko gainaren izena, eta Arangio angia zegoen tontorrarena, hegoaldeko tontor horrena.

Gogoan izatekoa dugu, Aramaio inguruan kokatu izan dituztela azken paganoak hainbat kronistek, eta berdin lehen sorginak ere, Durango -Aramaio- Otxandio triangeluan, batek zioenez. Izan ere, hortxe barruan kokatua dago Arangio mendia (mendilerroa) eta honen gainean Santikurutz ermita dago.

 

(…)

Nire ustez, “ara egitea” “txitxiburduntzi egitea”ren parekoa genuke, beraz, oraingo kristauentzat “meza egitea” edo esatea dana, aintzinako sinestunentzat “ara egitea” izango zan. Honek eskatzen duen inguru guztiarekin: sua egin egurra txingartu arte, bildotsa (edo oparitzeko zuten aberea) Jainkoari eskaini, hil, erre eta jan. Begira nolako aberastasun harrigarria dugun hizkuntzan honen inguruan: sua egiteko “arakia” erabilten zuten, ez abarra eta ez enborra (anporra), txondorra egiteko erabilten dan egur mota, txingarra egiteko onena baita. Araba aldean oraino bizirik dago hitz hau eta erabilten da. Azkuek ere ez zuen asmatu zer zan.

Eta “araki” ara hitzaren partitiboa dugu. Bestalde, okela ere behar zuten ekintza burutzeko eta “aragi” bihurtzen zan ara egitean. Hau ere “aragi” (nahiago baduzue haragi), berdin berdin ara hitzaren partitiboa dugu bestea bezelaxe, berbera baita. Beraz ara egiteko bi gauzak. Eta “okela errea” edo “aragia” lortzeko aberea Jainkoari eskaini eta hil egin behar zuten, bizia kendu. Erderaz ekintza hau adierazteko, “sacrificar” hitza erabilten dute (“matar” hitzak beste zentzu bat baitu). Eta “sacrificar” hitzak adierazten diguna hauxe da: “hacerlo sagrado, matándolo”. Erlijio mundutik hartutako hitza argi eta garbi.

Eta “sacrificar” hitzaren ordainekoa euskeraz, aintzinako hitz zahar bat dugu: “arakeitu”. Inor ere ez da ohartu hitz honen esanahi sakon eta garrantzitsuarekin: “ara-gei-tu”. Beraz, ara egiteko gei izan dadila egin. Zenbat ezusteko ematen digun gure hizkuntzak, eta nolako gauza harrigarriak eskaintzen dizkigun.

 

 

Eid al-Adha arabieraz ( «Sakrifizioaren jaialdia») edo Eid Qurban persieraz), Abrahamek bere semea sakrifikatzeko (arakeitzeko) nahia erakutsi zuela ospatzeko jaialdi musulmana da. Semea arakeitu behar izan ez zuelako, esker onez, ahari bat hil eta eskaini zuen Abrahamek. Eid al-Adha> arekeitze-jaia.

———————————————————————

Gorbea
Itzalezko
kantua
kantatzen
dizut
gaur,
ene
bihotzekoa,
mendigain
xumea,
benetan
maitagarri
antxinako
Gorbea.
Eskeintzen
dizkiguzun
pagadi
trinkoak
eta
errekatxo
kantari
ta
miresgarriak…
Emankor
ta
ederra
zara
bai,
Gorbea.
Zure
gain
biribila
ta
larre
lehuna
hamaikatxo
alditan
zapaldu
dudana,
benetan
gozoa
da
heltzea
zugana¡
Euskaldunen
gogoa,
euskal
gizartea,
euskaldunen
doinua…
Gauza
eder
hauen
babeslea
zaitugu
betiko,
Gorbea?
Zure
ohian
goxuan
murgiltzen
naiz
eta
bihotza
betetzen
dit
basoko
magiak,
haren
hatsa
sentituz
barren
barrenian.
Gorbea
hain
maitea
mendigain
gurtua
zuk
mendizale
nauzu
nik
zu
berriz,
mendi.

———————————————————————

Urratuko dituzte bizibide berriak

Lekuko
dira
harkaitzak
igainka
diren
odeiak,
sortuko
dela
bizi
berria
lehen
bezainbat
indarrez,
eta
berezko
legez,
halaxe
beharrez,
urratuko
dituzte
bizibide
berriak…
Sortuko
dira
gazteak
eraberriko
jendeak,
gauza
batzutan
izango
dira
aro
berriko
kimuak,
baina
hala
ta
ere,
asaben
argiak,
gidatuko
dituzte
geroaren
bidean…
Urratuko
dituzte
bizibide
berriak…