Desazkundea

2016-06-06  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Azken aldian desazkundeari buruz ari naiz irakurtzen eta pasa den astean horren inguruko jardunaldiak egin ziren Bilbon. Teoria horren ideologo nagusia Serge Latouche frantziarra dugu. Eta hark “8R”en teoria dakargu:

• Birtestuingurutu/birkontzeptualizatu: errealitatea kontzeptualizatzeko moduak aldatu
• Berregituratu: aparatu ekonomikoa eta ekoizpen-aparatua balio-aldaketara egokitu
• Birlokalizatu: tokiko ekoizpenen kontsumoa sustatu
• Birbanatu: baliabide naturalak eta aberastasuna denon eskura egotea
• Murriztu: kontsumoa eta energia gastua
• Berrerabili
• Birziklatu

Kontzeptu horietako bakoitza zeharo iradokitzailea da niretzat (azken hirurak ezagunak badira ere). Semaforo soziolinguistikoa nik ere piztuta daramat eta horrek zuzenean horiek kontzeptu horiek gurera (edo hizkuntzen ekologiara zehatzago) zelan aplikatu bueltaka eta bueltaka ibili naiz.

Argi dago gauza bat: erdarek desazi egin behar dutela gurean. Eta euskara birlokalizatu behar dela, tokiko ekoizpenaren kontsumoa bultzatu, hau da, euskararen ekoizpenaren kontsumoa bultzatu. Edo ez dago hain garbi …

Aurre egiten aurreiritziei

2016-06-01  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Manuel Singala galiziarra da, soziolinguista, Compostelako unibertsitateko hizkuntza normalizazioko zerbitzuburua eta idazlea. Eta, batez ere, aurreiritzien kontrako borrokalaria. Eta horren lagin eta proba honako berbaldi labur hau:

Ez-lekuak

2016-05-30  //  Jakin  //  Iruzkinik ez

Elkar argitzen duten hitzak

2016-05-26  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Donostia 2016ren barruan sortu da Hitzargiak proiektua eta Soziolinguistika Klusterrak koordinatu du. Europako hizkuntza minorizatuetan biziberritzerako dauden praktika onak batzea du helburu proiektuak. Eta, ahal den neurrian, hizkuntza komunitate horien arteko loturak eta sinergiak batzea.

Horretarako, webgune batean batu dituzte praktika on horiek (80tik gora batu ere), eta mapa batera eraman (hona kopiatzeko asmoa nuen, baina ez dago aukerarik!).

Gainera, ekaina amaieran topaketa batzuk antolatu dituzte Hernanin. Sekulako egitaraua dakar topaketak. Besteengandik ikasteko aukera aparta.

Erakartze teoriak

2016-05-23  //  Jakin  //  2 iruzkin

Originala Jakin aldizkarian argitaratua.

Natur zientzien alorreko metaforak jendarte gaietan erabiltzea ariketa arriskutsua da oro har. Izan ere, natur zientzietako metaforek naturan dute sorburu, eta gizakion arteko harremanetara ekartzean beti arriskua dago. Arriskua gizakiok aukeratu ahal dugulako, agentzia dugulako (mugak muga), eta arriskua gizakion arteko harremanak aldakorrak eta askotan iragartzeko zailak direlako. Baina, tira, erabili erabiltzen dira.

Horien arteko bat ekarri nahi dut hona: erakartze teoria, hain zuzen ere. Teoria horren arabera, labur-labur eta argi utzita ez dela inondik ere nire espezialitatea, gorputz batek zenbat eta masa handiagoa izan, orduan eta erakartze indar handiagoa du. Beraz, masa handiko gorputz horrek masa txikiko gorputzak erakarriko ditu, eta ez alderantziz.

Teoria horren alde mintzatu da behin baino gehiagotan Fermin Etxegoien. Berak dio «erabileran dentsitate nahikoa harrapatzen ez duen mintzairak ez duela hiztuna erakartzen». Eta jarraian dio gurean oso mintzaira gutxik dutela (euskarari buruz ari da, jakina) erabileran dentsitate nahikoa: euskalki batzuek baino ez, alegia.

Hiztunak, beraz, erabilera dentsitate nahikoa duten mintzairak baino ez ditu erakartzen, Ferminen arabera. Berak aipatu ez arren, arau sozialek erakartze horretan berebiziko indarra dutela uste dut nik. Eta erakartze hori arau sozialen begiradapean esplika daiteke hein handi batean (dentsitate nahikoa dute mintzaira horiek, nire ustez, arau sozialek horiek erabiltzea saritzen dutelako).

Baina gehiago ere badio Fermin Etxegoienek. Erakartzeaz gain, hautu estetikoak ere berebiziko garrantzia duela, alegia. Hau da, mintzaira bati hurbiltzeko edo harengandik urruntzeko erabakia mintzaira horrek estetikoki emango diguna aurreikustean datzala, hain zuzen ere.

Hortaz, Fermin Etxegoienen arabera, erakarpen indarra euskalki batzuek baino ez daukate. Eta horrek azaldu dezake behinik behin zergatik Bilbo aldean (nik gehien ezagutzen dudan eremuan) euskaldun ‘berri’ batzuek bizkaieraren aldeko hautua egin duten egunerokoan, eta ez batuaren alde. Edo ez, akaso hori ezin daiteke esperientzia estetiko bezala esplikatu.

Estetikaren inguruko hausnarketa horrek beste leku batera egin du konexioa neure buruan. Jon Sarasuaren berba batzuengana, hain zuzen ere: «Inprobisatuko dugu, inprobisatuko gara, inprobisatuko dugu garena eta izan nahi duguna eta etengabe sortuko dugu eta erabakiko dugu zer izango garen eta zer egingo dugun».

Orri zuria. Euskaraz errazagoa da aitzindari izatea: lehen rap taldea, lehen eleberri grafikoa, lehen fikziozko dokumentala, lehen txosten teknikoa, lehen… Euskaraz orria zuriagoa dugu, eta hori izan daiteke abantaila. Jakina, benetako abantaila berrikuntza eta kalitatea direla burutik kendu barik.

Eta horrek zerikusi zuzena du estetikarekin. Eta abangoardiarekin. Eta abarrekin. Nire iritziz, hala ere, hainbat lekutan indarrean dauden arau sozialak aldatzeko, estetikak palanka batzuk ematen dituela ezin uka. Baina palanka batzuk baino ez.

Ohiturak berriro ere

2016-05-19  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Hiznet-eko ikerketa lanen gordailua behin baino gehiagotan goraipatu dut. Altxorrak gordetzen ditu. Gaur horietako bati egingo diot leku blogean. Amets Menikak hizkuntza-ohituren aldaketaren inguruan ondu du bere ikerketa-lana. Handik bi zatitxo ekarri ditut hona.

Ohitura bat aldatzeko Amets Menikak hiru elementu behar direla dio:

1. Determinazioa: Ohitura berri bat gureganatzeko edo dagoeneko gureganatuta dugun bat alde batera uzteko, ahalik eta determinazio handiena izan behar dugu. Gogotsu ekin behar diogu eta helburura iristen lagunduko diguten zirkunstantziak kateatu behar ditugu. Gure bide berria bideratuko duen kontestu bat sortu behar dugu eta gure ohitura zaharretara bultzatuko gaituzten egoerak ekidin. Gure erabakia behar beste laguntzekin inguratu behar dugu. Gure ohitura zaharretatik aldentzen garen egun bakoitzak norabide berrian jarraitzeko indarrak emango dizkigu.
2. Diziplina: Ezin diezaiokegu salbuespenik onartu gure buruari ohitura berria benetan gureganatu dugun arte. Atzera emandako pausu batek aurrera emandako asko desegin ditzake. Prozesuaren jarraipen eta erregulartasuna da gakoa ohitura guregan automatizatzea lortu ahal izateko. Desio bat elikatzen ez badugu, uste baino azkarrago hiltzen da gosez.
3. Motibazioa: Eskaintzen zaizkigun aukera guztiak aprobetxatu behar ditugu gureganatu nahi dugun hori praktikan jartzeko. Hasieran, ohitura hori garatzea baino, gure barnean erreakzioak sortzea da helburua, gure garunari jarrera berria helaraziko dioten ebazpen eta xedeak sortzea.

Honako hau ere esaten du:

Ohiturak aldatzea ez da beti gure erabaki askea izaten. Puntu honetan aipatu beharko genuke pertsuasioa. Gure jarrerak aldatzea helburu duten milaka mezu pertsuasiboz inguratuta bizi garela ezin uka dezakegu. Batzuek, dena dela, beste batzuk baino gehiago eragiten dute gure pentsamenduan. Mezuaren eraginkortasuna nolakoa, halakoa izango da gugan duen eragina. Iturria, edukia, kanala eta kontestua bezalako faktoreek ere eragin zuzena dute mezuaren arrakastan, baita pertsonaren adinak, sexuak, lanpostuak eta bestelako ezaugarriek ere.

Bestalde, ukaezina da, gizarte batean bizi den espezie bat garen heinean, gure bizirauteko arrazoirik garrantzitsuena ingurunearen hautemate egokia egitean eta aldatzen diren baldintza horietara egokitzean datzala. Horregatik, hautemate soziala ere kontutan izateko puntu bat litzateke.

Arau sozialak

2016-05-16  //  Jakin  //  Iruzkinik ez

Originala Jakin aldizkarian argitaratua.

Arau sozialak gora, arau sozialak behera aritzen gara askotan soziolinguistika mikroaren aldekook. Baina zer demontre dira arau sozialak? Arau sozialak jendartean dauden arau inplizituak dira, idatzi bakoak. Eta arau horiek portaera bat ohiko bihurtzen dute, portaera bat behin eta berriro errepikatzea dakarte. Baina hori zelan egiten da?

Arau horiek (beste edozein arauren antzera) zigorrak eta sariak ekarri behar dituzte. Hau da, talde bateko kideek besteengandik portaera bat espero dute eta, portaera hori gertatzen ez bada, zigorrak aplikatuko dituzte. Baina ez hori bakarrik. Arauak ere sariak dakartza portaera errepikatzen dutenentzako. Egile batzuek, ostera, esaten dute arauek ez dutela kanpoko zigorrik behar eraginkorrak izateko. Izan ere, batzuetan arauak ez betetzeak guregan emozio negatiboak eragin ditzake eta horrek araua betetzera ere eramaten gaitu. Kasu horretan, zigorra barnekoa litzateke, subjektiboa.

Arau horiek haragituta ditugu, gorputzetan zizelkatuta, gu konturatu ala ez. Eta, horregatik, horiek aldatzea gertatzen zaigu hain zaila. Baina arau sozialak eraikuntza kultural eta sinbolikoak dira. Beraz, aldatu daitezke, eraikiak diren heinean. Deseraiki eta berriak eraiki daitezke, zaila izan arren.

Eta zelan aldatzen dira? Nork aldarazi ahal ditu horiek? Ez daukat erantzun zehatzik, baina han eta hemen erantzun batzuk topatu ditut. Gehien konbentzitu nauena dakart. Serge Moscoviciren arabera, arau sozialak aldatu ditzaketenak gutxiengo aktiboak dira. Eta zelan definitzen ditu berak gutxiengo aktiboak?

Hiru ezaugarri behar ditu talde batek gutxiengo aktibo legez hartu ahal izateko: indarrean dauden arauen kontrako taldea izatea, bere buruaren kontzientzia izatea eta barne antolaketa izatea. Hala ere, hiru elementu horiek izanda ere, horrek ez dakar berez arauak aldatzeko aski indar izatea. Arauak eraldatzeko, gutxiengo horiek hiru kontu hartu behar dituzte aintzat: lehenik, pentsatzen denaren eta kanpoko zeinuen arteko erlazioaz kontziente izan behar dute, eta koherente izan, ahal den neurrian; bigarrenik, mezuaren jasotzaileak ez nahasteko, seinale sistematiko eta trinkoak erabili behar dituzte (hitz eta ekintza ezberdinekin berdina errepikatzea, ez ateratzea aurrez finkatutako portaeretatik…); eta, azkenik, saiatu behar dute ‘gatazkak’ irauten duen bitartean hitzen eta ekintzen esangura ez aldatzen.

Baina ez hori bakarrik. Horrez gain, portaera horien estiloa ere bada garrantzitsua. Bost estilo nagusi bereizten ditu Moscovicik (esfortzua, autonomia, zurruntasuna, ekitatea eta trinkotzea), eta luze joko luke bakoitzaren ezaugarriei zehatz-mehatz erreparatzea. Bere ustez, estilorik eraginkorrena trinkotzea litzateke (eta hemen neure buru madarikatuak Txepetx eta haren teoriak irudikatu ditu). Hala ere, berak dio garrantzitsuagoa dela estilo bat aukeratu eta horri estu lotzea, gertatzen dena gertatzen dela.

Eta orain galdera bateria: euskaldunok gutxiengo aktibo al gara? Erantzuna baiezkoa balitz, zein litzateke aukeratu dugun estiloa? Zein litzateke jendarteari behin eta berriro errepikatzen diogun mezua eta portaera? Erantzuna ezezkoa balitz, zer egin beharko genuke gutxiengo aktibo bihurtzeko? Zer portaera, mezu eta estilo hartu beharko genuke? Berariazko lana egin beharko genuke arau sozial horiek ikusgarri egiteko eta horiek itzulipurdikatzeko beharrezkoa dena jendarteari helarazteko?

(Bide batez, oso interesgarria da Jaime Altunak egin berri duen ikerketa –nerabezaroan gertatzen diren hizkuntza mudantzak aztertu ditu– arau sozialak eta haien eraginak aztertu nahi dituenarentzat.)

Aiputik aipura

2016-05-11  //  Aipuak  //  Iruzkinik ez

aipatutako aipuak

“Hizkuntzak nire ustez, berez ez du nortasunik. Ni hiru hizkuntzatan moldatzen naiz, baina horietatik bakar batek ematen dit nortasuna. Areago. Niri nortasuna ematen dit, edo nik nortasuna horren inguruan eraikitzen dut. Nortasuna ematen didan hizkuntza ez da nire ama hizkuntza izan; nire hautaketa baten ondorio da. Momentu batean —gaztaroan— erabakitzen dut euskara ikastea, eta hortik aurrera hori da nire hizkuntza-nortasun emailea. (…), iruditzen zait Euskal Herrian gaur egun, euskararen ezagutza mailaren hazkundearen ondorioz, jende askorentzat euskara dakiten hizkuntza bat dela, baina nahiko instrumentala; euskaldunekin hitz egiteko hizkuntza, baina ez nortasuna ematen dien hizkuntza”

Josu Amezaga

“Euskaldun asko ezagutzen ditut euskara oso gutxi erabiltzen dutenez ez dakitela ondo hitz egiten sentitzen dutenak. Gidatzeko baimena tiraderan laga eta sekula kotxerik ez hartzea bezalakoxea da hori”

“Irten hizkuntzaren armairutik” liburutik

“Euskararen iraganari ez dagokio etorkizunik”. Etorkizuna da guk geuk erabakitzen duguna eta eraikitzen duguna. Eta berdin dio zer iragana izan duen euskarak edo edozein hizkuntzak.

Joseba Barriola

Euskara batzorde batean zaude. Erabilera. Motibazioa. Hizkuntza eskubidea. Ehunekoa. Aisialdia. Estrategia. Behin eta berriz entzuten dituzu. Eta hor ez dago barrua mugitzen dizun ezer.

Manex Agirre

Hiztun berri bati elkarrizketa bakoitzean esaten badiogu ‘ze ondo, ez zara bertokoa eta euskaraz’…  arraroa den zerbait egiten ari dela esaten ari gara, behin eta berriro.

Gemma Sangines

Zelan gainditu berri eta zaharren arteko dikotomia?

2016-05-09  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Originala IVAPeko Administrazioa euskaraz aldizkarian argitaratua.

Euskaltasunaren itsasoan gutasun guztiak baliotzea beharrezkoa dugu, euskaldun izatearen modu anitzak jarri behar ditugu komunitatearen alde. Zentzu horretan, ez dirudi euskaldun berri eta euskaldun zahar kategoriak mantendu behar ditugunik. Alboratu beharko genituzkeela iruditzen zait (barka biezat Jone Goirigolzarrik lehen lerroetan egin diodan lapurreta).

Batetik, ematen du euskaldun berri kategoriak ez duela laguntzen hiztun berrien legitimitatean, benetako hiztun sentitzean, alegia. Eta ez diot nik. Nazioarteko zenbait unibertsitate ikerlari (gurean ere batzuk ari dira) aztertzen ari dira hiztun berrien legitimitatea. Eta, ondorioen artean, euskaldunberri kategoriaren desegokitasuna aipatzen dute.

Bestetik, bi horiek kontzeptu estatikoak dira. Hiztunaren eta hizkuntzaren arteko harremana ez dago berez ezarririk, egunero eratu, berreratu edo baztertu egin dezake hiztunak. Izan ere, Paula Kasaresek dioen moduan,  “Ama edo lehen hizkuntza izateak ez dakar per se mintzaira hori hiztunaren bizitzan nagusia izatea, ez ohikoena edo usuena, ez eta maiteena edo nahiena ere edo hiztunak seme-alabekin solasteko hautatuko lukeena izatea”.

Hori dela eta, azken aldion, kontzeptu berri batzuk entzun ditut nolabait kategoria bi horiek gainditzeko modua bilatzen dutenak: bidelaria, bidelaguna, euskaldun 2.0 eta transeuskalduna.

Goazen pausoz pauso. Bidelaria eta bidelaguna berbalagunen mugimenduaren abaroan sortutako berbak dira. Bidelaria litzateke euskara ikasten edo euskara hobetzeko beharra duen pertsona (Eustat-ek erabiltzen duen terminologian gutxi gorabehera ia-euskaldun deitzen dena eta Eusko Jaurlaritzak bere mapa soziolinguistikoetako euskaldun-hartzailearen parekoa). Bidelaguna, ordea, euskaraz ondo edo txukun jarduten duen pertsona da,  bidelari bati laguntzen diona bere euskara hobetzeko ibilbidean. Esan bezala, termino biak berbalagun (mintzalagun, solaskide edo mintzakide) mugimenduan sortu dira eta, gainera, batetik bestera salto egiteko aukera ematen dute (badira bidelari hasi direnak eta, gaur egun, bidelagun bihurtu direnak).

Bigarrenik, euskaldun 2.0 kontzeptua dugu. Nik Maisha MC barakaldar musikariari entzun egin diot. Haren ustez, badira ez zahar ez berri moduan kalifikatu daitezkeen euskaldunak. Txikitatik harremana izan dute euskararekin, baina akaso ez behar beste familian, euskaldun zahar kontsideratzeko. Eta berak euskaldun 2.0 kontzeptua proposatzen du horretarako.

Gure komunitate linguistikoan nahasketak gero eta ohikoagoak dira. Etxean jaso ez duen baina txikitatik euskararekin harremana izan duen gero eta euskaldun gehiago dago. Euskalkidun ez den gero eta euskaldun gehiago, nahi bada. Gainera, horietako askok seme-alabak dituzte (edo izango dituzte) eta datuek erakusten dute euskaldun horiek ere etxean euskara transmititzen ari direla. Berri eta zahar kategoria zurrun horiek ez dute balio euskaldun horien nolakotasuna adierazteko. Eta etorkizunean are gutxiago, nire ustez. Ondo etorria, beraz, 2.0 kontzeptua.

Transeuskalduna terminoa, azkenik, Lutxo Egiak sortu du, asmatu du. Bere berbetan, euskalduna euskaraz dakiena baino euskara erabiltzen duena da. Hau da, euskalduna ez da berez sortzen, egiten da, eraikitzen da, eta eraikitzeko ezinbestekoa da erabilera. Erabiliaren erabiliaz eraiki egiten da euskalduntasuna haren ustez.

Ondorioz, euskaldunok transitoan gaude hainbat herri eta hiritan, euskaratik gaztelaniara (edo frantsesera) eta alderantziz, etengabe, lotu barik. Gure garunetan deriba etengabea dabil batetik bestera. Ezinezkoa da 24 ordu euskaraz jardutea hainbat lekutan eta, ondorioz, euskaldunok behartuta gaude hizkuntza batetik bestera salto egitera. Beraz, euskalduna bada egiten duena eta zenbakit lekutan egiteko zailtasunak baditugu, horiek trans izango gara.

Era berean, ni Lutxoren kontzeptuari trans berbaren beste adiera bat gehitzera ausartuko nintzateke: trans horrek ere transformare aditzarekin lotura du, eraldaketarekin hain zuzen ere. Izan ere, transitoan gauden euskaldun askok ere nahiko genuke transito horietako asko (batzuk bederen) ez egitea, nahiko genuke gure praktikarekin ahal den heinean gure ingurunea eraldatzea. Baina horiek nire gogoetak baino ez dira. Transeuskaldun izatea beste gauza bat terminoa sortu duen pertsonarentzat.

Ez dut uste kontzeptu berri hauek erabat baztertuko dituztenik zahar eta berrien kategoriak. Agian, dena errazagoa da. Agian, bakarrik aldarrikatu beharko genuek ozen eta harro denok euskaldunak garela, etiketa barik, adjektibo barik. Agian.

Euskalgintzak

2016-05-04  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Euskalgintza mugimendu soziala al da? Ala hortik harago doa? (galdera sinpleak badira ere, erantzun zaila dute).

Izan ere, euskalgintzatzat bere burua duten asko komunikabideak dira, aholkularitza enpresak, elkargo profesionalak, … Azken aldian ere, erakunde publikoetan euskagintza egiten dela esaten ari dira han eta hemen (HPSkoek edo Gipuzkoako Foru Aldundikoek).

Ez naiz sartuko euskalgintzaren definizioan (bere garaian egin nuen). Baina hori guztia aintzat harturik (itzelezko aniztasuna), euskalgintza singularrean erabiltzen jarraituko dugu? Ala beste batzuen antzera (feminismoak, ezkerrak, …) pluralean jokatzen hasi behar dugu?