Algoritmoa asaldatu

2025-12-02  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Hamaika lerroko manifestu herren bat, abenduaren 3ak eragiten didan nagi infinituaren aurrean:

Espainoltasun eta frantsestasun toxikoaren sasoietan bizi garen honetan, etengabe des-zentratzera behartuta gaude, geure burua linguistikoki autodeterminatu gura badugu. Galizian esaten duten modura, algoritmoa asaldatu edo aztoratu behar dugu egunero. Azken finean, eurek nahi dutena izateari uko egin behar diogu, minutuero, segunduero, beti.

Hormigoiari espazioa kendu behar diogula eta eukaliptoari, hori esaten digute ekologistek. Eta, guk ere algoritmoa aztoratzeko erdarei espazioak kendu behar dizkiegu. Ikuspegi kolektibo eta parte hartzaile batetik, identitate ostenduak plazara ekarrita, mugimenduetatik edo erakundeetatik, beste zapalketa batzuk kontuan izanda, baina espazioak kendu behar dizkiegu (eta, horrela, algoritmo toxiko horiek apur bat asaldatu). Arau sozialak hackeatu behar ditugu eta autonomia bilatu, bai gure gorputzena, bai gure teknologiena, bai gure berbena. Moztu ditzagun hariak.

Irakurgaiak: No hablaras

2025-11-18  //  Irakurgaiak  //  Iruzkinik ez

Galesetik abiatzen du kazetari honek bidaia eta geldialdi nagusiak Hawain eta Hong Kongen egiten ditu. Hego Afrika, Tibet, Israel eta Yucatanen ere egiten ditu geldialditxoak. Horietan guztietan zapalkuntza istorioak kontatzen dizkigu James Griffiths egileak kazetaritza testu hauetan. Zapalkuntzak han eta hor, antzekoak, bakoitzak bere xehetasunekin eta bere barne-gatazkekin.

Baina ez da hor geratzen. Zapalkuntzak bai, baina baita erresistentziak ere. Batzuetan erresistentzia armatuak, beste batzuetan mota askotakoak. Eta guztiak, zelan edo halan, hizkuntzei lotuak. Bai, hizkuntzei lotuak bai, baina ez erabat. Izan ere, zapalkuntza eta erresistentzia istorio hauetan bestelako zapalketak eta erresistentziak nahasten dira. Azken finean, Ngugi wa Thiong’oren berbetan, hizkuntzaren auzia ezin da ekonomia edo politikatik kanpo ebatzi, ezin da gura dugun gizartetik kanpo ebatzi. Hizkuntzarentzat bide berriak bilatzea guztiz lotuta dago emantzipazio borrokekin.

Liburuaren azken orrietan Leanne Hilton, Leena Huss eta Gerald Rocherena:

“Garrantzitsua da kontuan hartzea hizkuntzaren biziberritzea ez dela, benetan, hizkuntzarena bakarrik, beste hainbat gaitakoa ere badela: autonomia eta deskolonizazioa, balio eta praktika tradizionalen ezagutza, lurraren zaintza eta ulertzea, komunitate baten batasuna eta pertenentzia sentimendua eta identitate indartsua. Hizkuntza da horien guztien gakoetako bat eta hizkuntzaren biziberritzeak horiek guztiak lantzen ditu”.

Espezialistentzat ez den liburu hau hizkuntza zapalketa eta hizkuntza erresistentzia kontakizun apartak daude, kazetaritza erritmo bizian. Gure zapalketa eta erresistentzia hobeto ulertzeko balio dezakeela iruditzen zait. Edo, behintzat, munduan zehar gure antzera dabiltzan beste batzuen istorioak ezagutzeko balio du.

Fora da aula

2025-11-10  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Nel Vidalek, galiziar soziolinguistak, orain gutxi argitara eman du Fora da aula izeneko artikulua Nos egunkarian. Artikulu gomendagarri horretan, lehen pertsonan bere kontzientziatze linguistikoaren berri ematen digu egileak. Eta, artikuluaren izenburutik bertatik ondorioztatu daitekeenez, kontzientziazio linguistiko hori ikasgelatik kanpo gertatu zitzaion Neli.

Azken urteotan, geletan kontzientziazio linguistikoa lantzeko bideak jorratu izan ditu euskal soziolinguistikak (adibidez, Bat aldizkariaren 131. zenbaki monografikoa edo Equiling ikerketa taldeak argitaratu berri duen Euskaldun aktibo eta kontzienteak hezten izeneko gida-liburua). Geletatik kanpora ere, badira aktibazio bideak: Euskarabentura edo Euskal udalekuak edo bertso-eskolak edo …

Baina, agian, azken 40-50 urteotan bide informal, tokian tokiko, underground eta sozializazioari lotuak (hau da, Nelek aipatzen dituenak) nagusi izan direla. Gogoratu, adibidez, Jone Miren Hernandezek eta Ainara Santamariak zer esaten zuten kaleari buruz. Nago bide horiek indartzen, sustatzen, sortzen edo elikatzen ez dugula asmatu azken urteotan. Nago instituzionalizazioaren esku utzi dugula hein handi batean kontzientziazio linguistikoa. Nago ere familiari garrantzi handia eman diogula, eta eskolari, eta aisialdi antolatuari, baina ez berdinen arteko sozializazioari.

Aipugintza

2025-11-03  //  Aipuak, Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

“Euskara, estatus ofiziala izan barik eta kultur kapital mugatua izanagatik, bilakatu zen mezu antikapitalista eta emantzipatorioak jendeari helerazteko bide. Kontsentsuzko demokraziaren markoak agerian utzi zituenez desberdintasun sistemiko eta sakonak, euskara bihurtu zen erresistentziazko hizkuntza neoliberalismoaren narratiba nagusietatik kanpora. Hau ez da gertatu kontsentsuzko hizkuntza ezin delako euskarara itzuli, ez. Bere gatazka kolektiboko historia eta balio sinbolikoekin hizkuntza minorizatu bat ez delako ondo ezkontzen merkatu askearen eta indibidualismoaren marko neoliberalarekin”.

Nicholas Smith

“Jabetze-eskolak behar ditugu, eta horiek beteko dituzten gazte eroak”.

Haritz Azurmendi

“Euskarari gauza asko falta zaizkio (estatu bat, hiztunak, estrategia bat, hiri batzuk). Lasai, hau ez da purrustada bat. Izan ere, gabeziak aukera ere izan daitezke. Dena egiteko dagoenean, gauzak desberdin egiteko aukera daukagu. Hau da, euskarak mundu berri bat eraman dezake bihotzean. Gaur eta hemen, euskara da azpiratuon esperantza bakarra”.

Irati Agirreazkuenaga

“Zenbat milimetro gara estalagmita baten bizitzan? Baina estalagmita batean ur tanta guztiak dira beharrezko, dira nahitaezko, dira ezinbesteko. Hizkuntza komunitate batean hiztunak berdin”.

Txerra Rodriguez

“Batetik, «homogeneizazio faltsua» deitu duguna sortu da. Eskolak lortutako emaitzen bidetik euskal gazteria «euskalduna» bailitzan proiektatu da. Ikasgeletan belaunaldi berriak «euskaldundu» diren diskurtsoa entzun dugu maiz. Baina horretan arakatzean, era guztietako arrakalak agertzen dira, jatorria, klasea edota generoa horietako batzuk izanik”.

Jone Miren Hernandez eta Ainara Santamaria

“Gure berben errepertorio ohikoak gizakiok marraztu nahi izan ditugun bereizketak jasotzen ditu, lexikoa hiztun-komunitate baten kultur arima da, belaunaldi askotan zehar ondutakoa”.

Miren Ibarbehere

“Hiztun” osoak

2025-10-27  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Txepetxek hiztun komunitatearen erdigunean kokatzen zituen hiztun osoak (AB eta BA deitutakoak), funtzio informal eta formal desberdinak euskaraz egoki egiteko gai direnak. Ordutik ia 40 urte pasa dira eta gaur egun gutxi aipatzen da hiztun osoaren kontzeptua (ikastolek bai erabiltzen dute kontzeptua).

Gutxi aipatzen bada ere, praktikan bai erabiltzen da kontzeptua. Azken finean, horren atzean dagoena lau gaitasunetan trebe den pertsona baita: ulertu, berba egin, irakurri eta idatzi (bide batez, zergatik erabiltzen da hiztun oso, baldin eta idaztea eta irakurtzea ere barnebiltzen badu?). Esate baterako, euskaltegietan hori da lantzen dena, lau gaitasun horietan trebatzea. Noski, horrek kanpoan uzten ditu ikasle batzuk, nire ustez, eta zailtzen du, hein batean, euskalduntzea bera. Izan ere, Derion, adibidez, lau gaitasun horien arabera zenbat dira gaztelaniazko “hiztun” osoak? Atalasea jartzen den arabera: idatzi ondo gutxik edo oso gutxik, irakurri ere guztiak ez, eta abar.

Uste dut zentzu horretan agian gauzak sinplifikatu beharko genituzkeela eta dikotomiak desagerrarazi (nahikoa euskaldun al naiz? nahikoa gizon al naiz? nahikoa erdaldun al naiz? nahikoa ez-bitar al naiz?). Eta elitismoak suntsitu. Baina, tira, hau ere agian da beste proposamen ergel bat.

Gramatika ikasgaia

2025-10-20  //  Poema soziolinguistikoak  //  Iruzkinik ez

Poema soziolinguistiko bat, Berta Piñan Asturiaseko idazleak idatzia eta Gerardo Markuletak euskaratuta.

Nola esaten da woloferaz “muga”hitza, “aberri”

hitza? Eta soninkeraz, nola esaten diozue babesgabeziari?

Berbereraz esan nahi baduzue, adibidez, “nik etxe bat izan nuen

Rabateko aldiri batean”, ordena horretan ematen duzue esaldia?

Nola jokatzen dira banbareraz ipar aldera daramaten aditzak;

zein adjektibo dagozkio “itsaso” hitzari, “heriotza” hitzari?

Alde egin behar baduzue, “agur” hitza sustantiboa da?

Nola ahoskatzen da diakhankeraz “deserri” hitza? Ezpainak

bildu beharra dago? Min ematen dute? Zein izenorde darabilzue

hondartzan zain dagoenarentzat, ezer gabe itzultzen denarentzat?

Harantz, etxe alderantz, seinalatzen duzunean, zein adberbio

aukeratzen duzue? Nola esaten da zuen, gure hizkuntzan,

“etorkizun” hitza?

Burua deskolonizatzen: Ngugi wa Thiongo

2025-10-13  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Orain dela gutxi irakurri nuen Urtzi Urrutikoetxeak Ngugi wa Thiongo idazle handiari buruz egindako erreportajea Gaur 8 aldizkarian. Horrek bultzatuta, berriro irakurri dut Ngugiren “Descolonizando a mente” liburua, bere portugesezko bertsioan (eskerrik asko Sechuri opariagatik). Gomendagarriak dira ere bere literatur lanak, bere saiakerak eta bere memoriak (euskaraturik dagoen “Gerra garaiko ametsak” zoragarria, kasurako). Ikusi dut blogean ez dudala inoiz berbarik egin Ngugiri buruz eta hori dela eta, liburu ezagun horren inguruko ohar batzuk partekatu nahi ditut (2025eko irakurralditik, aurretik gauza batzuk azpimarratuta nituen, baina ez diet kasurik egin):

Baga: Kenian (eta munduko beste leku askotan) gure “eraztuna” ere erabiltzen zuten. Han eraztuna baino, botoia zen, baina funtzionamendua bera zen: inork berba egiten bazuen kikuyueraz botoia hartzen zuen eta egunean zehar ikaslez ikasle pasatzen zen. Guztiek jasotzen zuten zigorra, baina azkenak zigor berezia jasotzen zuen. Eta hurrengo klase egunean berdin, auto-gorrotoa ereiten.

Biga: Kenian (gurean ere, galdetu bestela euskal sortzaile askori) zalantzan jartzen zen (da) artean bertako hizkuntzak erabiltzea (izan kikuyuera, izan swahili, izan euskara). Beste herri batzuetan zalantzan jartzen ez dena, jakina.

Higa: afrikar literaturan (edo literatura neokolonialean) afrikar Txomin del Regato figura oso erabilia da. 8 abizen edo Vaya semanitan bezala, bide batez.

Laga: Ngugiren literatur tresna ingelesa zen hasieran eta gero pasatu zen kikuyuera hizkuntza erabiltzera. Baina arazo batekin egin zuen topo: bere hizkuntzaren estandarizazioa egin zutenak (ebangelizatzaileak) ez ziren hiztun trebeak eta ñabardura asko kanpo geratu ziren. Horrek erakusten du estandarizazio bezalako erabakiek ere zerikusia dutela politika eta kolonianismoarekin (hemen zein Galizian).

Boga: ahozko literatura, artearen kolektibotasuna, antzerki herrikoia, parte hartzea, … Horrek guztiak aipatzen ditu, teorizatzen ditu eta gurean Antton Luku eta Ander Lipusen teorizazioekin bat egiten du hein handi batean, baita bertsolaritzarekin ere. Edo Taupak egin berri duen jardunaldiarekin.

Sega: tradizioak ez du Ngugirengan kutsu esentzialistarik, moldagarria da bere ustez, etengabe berritzen eta eguneratzen da, ahozko literaturari (oraturari) dagokion eran.

Zai: forma eta edukia, edukia eta forma (bide batez, zer interesgarri Danele Sarriugarteren eta Ibai Atutxaren podcast hau). “Edukia da, azken finean, formaren epaile. Hortaz, ezinbestekoa da edukia eta forma ondo ezkontzea”. Hau irakurri, eta Koldo Almandozek elkarrizketa zoragarri honetan esaten duenarekin lotura egin du nire buruak. Erabilitako hizkuntzaren sinesgarritasunaren gaineko kezka ere agertzen da liburuan hainbatetan (Jone, batzuetan filmean ikusi-entzun dugun bezala).

Zoi: aipu bat, nik euskaratua. “Hizkuntzak izaera bikoitza du: batetik, komunikatzeko tresna da eta, bestetik, giza-kulturaren garraitzailea da. Hizkuntza, kultura gisa, herri baten esperientzia kolektiboaren historia oroitzeko tresna da. Hizkuntza kulturaren historiaren produktu da eta, era berean, kultura bera islatzen du”.

Bele: hizkuntzarena ezin da borroka isolatua izan, ez. Horren inguruan hauxe dio Ngugik: “Hizkuntzaren auzia ezin da ekonomia edo politikatik kanpo ebatzi, ezin da gura dugun gizartetik kanpo ebatzi. Hizkuntzarentzat bide berriak bilatzea guztiz lotuta dago emantzipazio borrokekin”. Beste berba batzuekin esanda, gurutzatzen diren borrokekin bat dator hizkuntzaren aldeko borroka; beste berba batzuekin esanda, intersekzionalitatea.

Harma: azken aipua, intersekzionalitatea berriro ere ardatz (berba hori eta haren ingurukoak liburuan zuzen aipatzen ez badira ere). “Gure hizkuntzak berreskuratzeak bat egiten du gu biziberritzearekin, gu izatearekin, baina munduan askapena eskatzen duten milaka hizkuntza iraultzaileekin lotuta. Azken finean, gizateriaren benetako hizkuntza berraurkitzeko balio du: borrokaren hizkuntza”.

Hizkuntza autodeterminazioa

2025-10-06  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Genero autodeterminazioa da norberak erabakitzea zer den bat, edo emakumezkoa, edo gizonezkoa, edo ez bata ez bestea. Genero autodeterminazioa da izenordain maskulino, femenino edo neutroak erabiltzea zeure buruarekin. Nork bere larrua asmatzea, azken finean (eta, ahal dela, narratiba ofizialetik kanpora, emakume edo gizon izatearen narratiba horietatik aparte). Baina, horrez gain, norberaren erabakia ofizialtzeko lege aukera ere bada genero autodeterminazioa. Hau da, disforia gainditzeko bide praktikoa (desadostasuna edo etena, nortasun ofizialarekiko eramanezina, Iñaki Segurolaren definizio txit gorenean). Zelan irakurtzen gaituzten, zelan interpretatzen gaituzten horretan eragina du, jakina, baina hortik harago doa autodeterminazioa.

Hortaz, genero autodeterminazioa bakoitza bere larrua asmatzeaz ari da, bai, baina hori aurrera eramateko baldintza sozial, kultural eta politikoez ere ari da. Uste dut analogia bat egin dezakegula eta hizkuntzara ekarri. Hortaz, nork bere identitate linguistikoa eraikitzea litzateke, zelanbait, hizkuntza autodeterminazioa. Baina, horrez gain, bakoitzak duen identitate linguistiko hori gauzatu ahal izateko aukera legal, kultural eta sozialak ere ekarri beharko lituzke.

Hau da, ni euskararekin identifikatzen naiz, baina gero ezin dut gauzatu autodeterminazio hori hainbeste eta hainbeste esparrutan. Beraz, identitatea dut, baina ez identitate hori adierazteko modurik. Uste dut agian, akaso, beharbada, apika, hizkuntza autodeterminazioaren bidez azaldu genezakeela gure egoera eta, hortaz, ulertarazi hori gauzatzeko beharrezkoak diren baldintza sozial, kultural eta politikoak eraiki behar ditugula, gure hizkuntza autodeterminazioa benetakoa izan dadin. Edo, agian, beste tontakeria bat idatzi dut, nik zer dakit.

Mitoaroa 11 galdera

2025-09-29  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Azken asteotan, agian ez da beste gairik zenbait forotan. Mitoaroa. Bai, eta Pello Reparaz. Eta bere egoa, eta euskarak behar duena, eta mitologia, eta kaskoak, eta San Mames beteko duela behin edo birritan, bere marka-irudia, eta abar.

Gustatu ala ez, ausarta denik ezin uka. Gustatu ala ez, kalitatezkoa denik ezin uka. Gustatu ala ez, esperimentala denik ezin uka. Gustatu ala ez, zeharo profesionala eta detaile guztiak zainduta egin denik ezin uka. Gustatu ala ez, kapitalismoaren trikimailu guztiak ondo maneiatzen dituenik ezin uka. Gustatu ala ez, ezin uka 40.000 pertsona batu zituenik asteburu batean euskaraz eta euskaldunontzat pentsatua (hizkuntza jakin barik, ez zegoen Mitoaroaren bigarren atala ulertzerik, ondoan izan nituen bi andreak horren erakusgarri).

Mitoaroa II. Nire ustez, Mitoaroaren kontu honekin, oinarri-oinarrian galdera batzuk daude (ez dut erantzunik eta agian ez dago erantzunik).

Baga: tradizioa erabiltzen du Zetak-ek edo tradizioa berritzeko lanean ari da? Zer da tradizioa erabiltzea? Zer da berritzea? Zer ekarpen egiten dio honek tradizioari? (Azken urteotan, Galizian “tradizioa” berritzen artista asko dabil, Tanxugueiras eta Fillas de Casandra, Mondra eta Baiuca, eta abar, baita beste herri batzuetan ere: mundu mailako joera da?).

Biga: tradizioa berritzen ibili diren euskal artista askoren ibilbidearekin (Oskorri, Kepa Junkera, Tapia eta Leturia, Oreka Tx, Juan Mari Beltran, Mikel Laboa, Gabriel Aresti, Gozategi, Kukai dantza taldea, Oteiza, Xabier Amuriza, Gose, Huntza, Maixa eta Ixiar, Alaitz eta Maider, Duguna dantza taldea, Kalakan, …) zelan ezkontzen da Zetak-en espektakulu hau? (Zergatik zerrenda horretan ez dago ia andrazkorik?). Mitoaroa zer dugu, folklore ala folklorizazioa? Zer da sinbolikoa bizitzeko ala biziberritzeko ahalegina? Ala merkantilizazio hutsa da?

Higa: kanpo-osagaiek (mitologia, akelarrea, inkisizioa, herri inauteriak, …) zer ekarpen egiten diote Mitoaroaren narratibari? Estetika hutsa dira ala beste zerbait dute atzetik?

Laga: kolektibotasuna eta norbanakotasunaren arteko dialektikan non kokatzen da Mitoaroa? Ikuskizunaren ostean, kolektibotasuna zelanbait piztuko da? (Adibidez, gogoratzen naiz Berri Txarrak-en agurrean Bihar denok ensaiora esaldi horretaz: ikuskizun horiek balio dezakete horretarako ala aurpegi garbitze hutsa da?).

Boga: handinahikeria dago honen guztiaren atzean? Erabili daiteke hori euskararen aldeko aldarriei oihartzun handiagoa emateko? Handira jotzeak erreparorik gabe zergatik sortzen dizkigu horren erreakzio biszeralak? Zergatik bilakatzen da (gizarte-)arazo urtean 25 bat aldiz futbolagatik betetzen den San Mames bitan betetzea, Itzea Urkizuk dioen modura?

Sega: zer legamia, zer hazi, zer lorratza utziko du Mitoaroa honek gure kultur panoraman? Edo, beste era batera galdetuta: Mitoaroak mesede edo kalte egingo dio euskarazko kultur zirkuituari?

Zai: euskal “harrotasuna” edo autoestimua edo atxikimendua elikatzeko balio du honek? Erdal erreferentzien zurrunbiloen erdian uhartea dugu Mitoaroa? Eusko labeldun “hegemonia” eraikitzeko balio dezake? Jendea bero jartzen al da euskararekin hegemonia lor daitekeela ikusita? Haur eta nerabeei zer ekarpen egiten die kontzertu honek?

Zoi: zer ekarpen egiten die honek euskarazko beste produktu txikiagoei? Eta herrietako jarduera komunitarioei? Zergatik sortzen du proiektu honek horrenbesteko lilura?

Bele: azken urteotan, Lanartea lan aparta egiten ari da (fruiturik eman ez duen arren, baina horiek ere etorriko dira) euskal sortzaileen baldintza materialak duintzeko. Mitoaroa (eta beste apustu erraldoi hauek) bide horretan aurrerapausoa da ala atzerapausoa da?

Harma: zelan eraikitzen dugu ikusletik arizale izatera pasatuko den kulturgintza bat? Zelan lortu horizontaltasuna eta parte hartzea? Zelan sortu kulturgile herrikoiak?

Aberriaren inpaseak

2025-09-22  //  Irakurgaiak  //  Iruzkinik ez

Askotan liburu bati eskatu ahal zaion gauzarik onena da pentsaraztea. Eta horixe izan da, hain zuzen ere, Joseba Zulaika antropologoaren “Aberriaren inpaseak” eragin didana. Eta horren erakusgarri liburutik erauzitako hainbat aipu, amu moduan-edo:

Euskara inpasean dagoela esatean, deserosoa izan arren espazio honetan bizitzea, derrigor atzerakada bat dela esan nahi al dugu? Edo ohartarazten digu aurreko analisiak eta ametsak ez zeudela errealitatean behar hainbat oinarrituak?

Agian aldatu ez dena euskaldunon autosabotaia eta agoniazko zaletasuna da.

Geure buruak konbentzitzen baditugu partidua goleadaz galtzen ari garela, zein gazte eta etorkin erakarriko ditugu kanzerrak harrapatuta dagoen euskararen kausa galdura? Azken helburua baldin bada euskararen inguruan komunitate justu eta aurrerakoia eraikitzea, honen benetako etsaia desio politikoaren hondoa jotzea da.

Ramon Saizarbitoriaz ari dela, honako hau dio egileak:

Arrazoi dute, dio, euskarak balio sinbolikoa galtzea bere garapenaren ondorio besterik ez dela diotenak, baina, ezin da ahaztu, halere, egoera kritiko batean gaudela, aurretikoa baino hobea, askoz hobea ere bai, baina garapenaren arriskuen aurrean jartzen gaituena, oraindik ere azpigarapenaren kalte guztiak gainditu gabe gaudela, alegia.