Arau sozialak

2016-05-16  //  Jakin  //  Iruzkinik ez

Originala Jakin aldizkarian argitaratua.

Arau sozialak gora, arau sozialak behera aritzen gara askotan soziolinguistika mikroaren aldekook. Baina zer demontre dira arau sozialak? Arau sozialak jendartean dauden arau inplizituak dira, idatzi bakoak. Eta arau horiek portaera bat ohiko bihurtzen dute, portaera bat behin eta berriro errepikatzea dakarte. Baina hori zelan egiten da?

Arau horiek (beste edozein arauren antzera) zigorrak eta sariak ekarri behar dituzte. Hau da, talde bateko kideek besteengandik portaera bat espero dute eta, portaera hori gertatzen ez bada, zigorrak aplikatuko dituzte. Baina ez hori bakarrik. Arauak ere sariak dakartza portaera errepikatzen dutenentzako. Egile batzuek, ostera, esaten dute arauek ez dutela kanpoko zigorrik behar eraginkorrak izateko. Izan ere, batzuetan arauak ez betetzeak guregan emozio negatiboak eragin ditzake eta horrek araua betetzera ere eramaten gaitu. Kasu horretan, zigorra barnekoa litzateke, subjektiboa.

Arau horiek haragituta ditugu, gorputzetan zizelkatuta, gu konturatu ala ez. Eta, horregatik, horiek aldatzea gertatzen zaigu hain zaila. Baina arau sozialak eraikuntza kultural eta sinbolikoak dira. Beraz, aldatu daitezke, eraikiak diren heinean. Deseraiki eta berriak eraiki daitezke, zaila izan arren.

Eta zelan aldatzen dira? Nork aldarazi ahal ditu horiek? Ez daukat erantzun zehatzik, baina han eta hemen erantzun batzuk topatu ditut. Gehien konbentzitu nauena dakart. Serge Moscoviciren arabera, arau sozialak aldatu ditzaketenak gutxiengo aktiboak dira. Eta zelan definitzen ditu berak gutxiengo aktiboak?

Hiru ezaugarri behar ditu talde batek gutxiengo aktibo legez hartu ahal izateko: indarrean dauden arauen kontrako taldea izatea, bere buruaren kontzientzia izatea eta barne antolaketa izatea. Hala ere, hiru elementu horiek izanda ere, horrek ez dakar berez arauak aldatzeko aski indar izatea. Arauak eraldatzeko, gutxiengo horiek hiru kontu hartu behar dituzte aintzat: lehenik, pentsatzen denaren eta kanpoko zeinuen arteko erlazioaz kontziente izan behar dute, eta koherente izan, ahal den neurrian; bigarrenik, mezuaren jasotzaileak ez nahasteko, seinale sistematiko eta trinkoak erabili behar dituzte (hitz eta ekintza ezberdinekin berdina errepikatzea, ez ateratzea aurrez finkatutako portaeretatik…); eta, azkenik, saiatu behar dute ‘gatazkak’ irauten duen bitartean hitzen eta ekintzen esangura ez aldatzen.

Baina ez hori bakarrik. Horrez gain, portaera horien estiloa ere bada garrantzitsua. Bost estilo nagusi bereizten ditu Moscovicik (esfortzua, autonomia, zurruntasuna, ekitatea eta trinkotzea), eta luze joko luke bakoitzaren ezaugarriei zehatz-mehatz erreparatzea. Bere ustez, estilorik eraginkorrena trinkotzea litzateke (eta hemen neure buru madarikatuak Txepetx eta haren teoriak irudikatu ditu). Hala ere, berak dio garrantzitsuagoa dela estilo bat aukeratu eta horri estu lotzea, gertatzen dena gertatzen dela.

Eta orain galdera bateria: euskaldunok gutxiengo aktibo al gara? Erantzuna baiezkoa balitz, zein litzateke aukeratu dugun estiloa? Zein litzateke jendarteari behin eta berriro errepikatzen diogun mezua eta portaera? Erantzuna ezezkoa balitz, zer egin beharko genuke gutxiengo aktibo bihurtzeko? Zer portaera, mezu eta estilo hartu beharko genuke? Berariazko lana egin beharko genuke arau sozial horiek ikusgarri egiteko eta horiek itzulipurdikatzeko beharrezkoa dena jendarteari helarazteko?

(Bide batez, oso interesgarria da Jaime Altunak egin berri duen ikerketa –nerabezaroan gertatzen diren hizkuntza mudantzak aztertu ditu– arau sozialak eta haien eraginak aztertu nahi dituenarentzat.)

Aiputik aipura

2016-05-11  //  Aipuak  //  Iruzkinik ez

aipatutako aipuak

“Hizkuntzak nire ustez, berez ez du nortasunik. Ni hiru hizkuntzatan moldatzen naiz, baina horietatik bakar batek ematen dit nortasuna. Areago. Niri nortasuna ematen dit, edo nik nortasuna horren inguruan eraikitzen dut. Nortasuna ematen didan hizkuntza ez da nire ama hizkuntza izan; nire hautaketa baten ondorio da. Momentu batean —gaztaroan— erabakitzen dut euskara ikastea, eta hortik aurrera hori da nire hizkuntza-nortasun emailea. (…), iruditzen zait Euskal Herrian gaur egun, euskararen ezagutza mailaren hazkundearen ondorioz, jende askorentzat euskara dakiten hizkuntza bat dela, baina nahiko instrumentala; euskaldunekin hitz egiteko hizkuntza, baina ez nortasuna ematen dien hizkuntza”

Josu Amezaga

“Euskaldun asko ezagutzen ditut euskara oso gutxi erabiltzen dutenez ez dakitela ondo hitz egiten sentitzen dutenak. Gidatzeko baimena tiraderan laga eta sekula kotxerik ez hartzea bezalakoxea da hori”

“Irten hizkuntzaren armairutik” liburutik

“Euskararen iraganari ez dagokio etorkizunik”. Etorkizuna da guk geuk erabakitzen duguna eta eraikitzen duguna. Eta berdin dio zer iragana izan duen euskarak edo edozein hizkuntzak.

Joseba Barriola

Euskara batzorde batean zaude. Erabilera. Motibazioa. Hizkuntza eskubidea. Ehunekoa. Aisialdia. Estrategia. Behin eta berriz entzuten dituzu. Eta hor ez dago barrua mugitzen dizun ezer.

Manex Agirre

Hiztun berri bati elkarrizketa bakoitzean esaten badiogu ‘ze ondo, ez zara bertokoa eta euskaraz’…  arraroa den zerbait egiten ari dela esaten ari gara, behin eta berriro.

Gemma Sangines

Zelan gainditu berri eta zaharren arteko dikotomia?

2016-05-09  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Originala IVAPeko Administrazioa euskaraz aldizkarian argitaratua.

Euskaltasunaren itsasoan gutasun guztiak baliotzea beharrezkoa dugu, euskaldun izatearen modu anitzak jarri behar ditugu komunitatearen alde. Zentzu horretan, ez dirudi euskaldun berri eta euskaldun zahar kategoriak mantendu behar ditugunik. Alboratu beharko genituzkeela iruditzen zait (barka biezat Jone Goirigolzarrik lehen lerroetan egin diodan lapurreta).

Batetik, ematen du euskaldun berri kategoriak ez duela laguntzen hiztun berrien legitimitatean, benetako hiztun sentitzean, alegia. Eta ez diot nik. Nazioarteko zenbait unibertsitate ikerlari (gurean ere batzuk ari dira) aztertzen ari dira hiztun berrien legitimitatea. Eta, ondorioen artean, euskaldunberri kategoriaren desegokitasuna aipatzen dute.

Bestetik, bi horiek kontzeptu estatikoak dira. Hiztunaren eta hizkuntzaren arteko harremana ez dago berez ezarririk, egunero eratu, berreratu edo baztertu egin dezake hiztunak. Izan ere, Paula Kasaresek dioen moduan,  “Ama edo lehen hizkuntza izateak ez dakar per se mintzaira hori hiztunaren bizitzan nagusia izatea, ez ohikoena edo usuena, ez eta maiteena edo nahiena ere edo hiztunak seme-alabekin solasteko hautatuko lukeena izatea”.

Hori dela eta, azken aldion, kontzeptu berri batzuk entzun ditut nolabait kategoria bi horiek gainditzeko modua bilatzen dutenak: bidelaria, bidelaguna, euskaldun 2.0 eta transeuskalduna.

Goazen pausoz pauso. Bidelaria eta bidelaguna berbalagunen mugimenduaren abaroan sortutako berbak dira. Bidelaria litzateke euskara ikasten edo euskara hobetzeko beharra duen pertsona (Eustat-ek erabiltzen duen terminologian gutxi gorabehera ia-euskaldun deitzen dena eta Eusko Jaurlaritzak bere mapa soziolinguistikoetako euskaldun-hartzailearen parekoa). Bidelaguna, ordea, euskaraz ondo edo txukun jarduten duen pertsona da,  bidelari bati laguntzen diona bere euskara hobetzeko ibilbidean. Esan bezala, termino biak berbalagun (mintzalagun, solaskide edo mintzakide) mugimenduan sortu dira eta, gainera, batetik bestera salto egiteko aukera ematen dute (badira bidelari hasi direnak eta, gaur egun, bidelagun bihurtu direnak).

Bigarrenik, euskaldun 2.0 kontzeptua dugu. Nik Maisha MC barakaldar musikariari entzun egin diot. Haren ustez, badira ez zahar ez berri moduan kalifikatu daitezkeen euskaldunak. Txikitatik harremana izan dute euskararekin, baina akaso ez behar beste familian, euskaldun zahar kontsideratzeko. Eta berak euskaldun 2.0 kontzeptua proposatzen du horretarako.

Gure komunitate linguistikoan nahasketak gero eta ohikoagoak dira. Etxean jaso ez duen baina txikitatik euskararekin harremana izan duen gero eta euskaldun gehiago dago. Euskalkidun ez den gero eta euskaldun gehiago, nahi bada. Gainera, horietako askok seme-alabak dituzte (edo izango dituzte) eta datuek erakusten dute euskaldun horiek ere etxean euskara transmititzen ari direla. Berri eta zahar kategoria zurrun horiek ez dute balio euskaldun horien nolakotasuna adierazteko. Eta etorkizunean are gutxiago, nire ustez. Ondo etorria, beraz, 2.0 kontzeptua.

Transeuskalduna terminoa, azkenik, Lutxo Egiak sortu du, asmatu du. Bere berbetan, euskalduna euskaraz dakiena baino euskara erabiltzen duena da. Hau da, euskalduna ez da berez sortzen, egiten da, eraikitzen da, eta eraikitzeko ezinbestekoa da erabilera. Erabiliaren erabiliaz eraiki egiten da euskalduntasuna haren ustez.

Ondorioz, euskaldunok transitoan gaude hainbat herri eta hiritan, euskaratik gaztelaniara (edo frantsesera) eta alderantziz, etengabe, lotu barik. Gure garunetan deriba etengabea dabil batetik bestera. Ezinezkoa da 24 ordu euskaraz jardutea hainbat lekutan eta, ondorioz, euskaldunok behartuta gaude hizkuntza batetik bestera salto egitera. Beraz, euskalduna bada egiten duena eta zenbakit lekutan egiteko zailtasunak baditugu, horiek trans izango gara.

Era berean, ni Lutxoren kontzeptuari trans berbaren beste adiera bat gehitzera ausartuko nintzateke: trans horrek ere transformare aditzarekin lotura du, eraldaketarekin hain zuzen ere. Izan ere, transitoan gauden euskaldun askok ere nahiko genuke transito horietako asko (batzuk bederen) ez egitea, nahiko genuke gure praktikarekin ahal den heinean gure ingurunea eraldatzea. Baina horiek nire gogoetak baino ez dira. Transeuskaldun izatea beste gauza bat terminoa sortu duen pertsonarentzat.

Ez dut uste kontzeptu berri hauek erabat baztertuko dituztenik zahar eta berrien kategoriak. Agian, dena errazagoa da. Agian, bakarrik aldarrikatu beharko genuek ozen eta harro denok euskaldunak garela, etiketa barik, adjektibo barik. Agian.

Euskalgintzak

2016-05-04  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Euskalgintza mugimendu soziala al da? Ala hortik harago doa? (galdera sinpleak badira ere, erantzun zaila dute).

Izan ere, euskalgintzatzat bere burua duten asko komunikabideak dira, aholkularitza enpresak, elkargo profesionalak, … Azken aldian ere, erakunde publikoetan euskagintza egiten dela esaten ari dira han eta hemen (HPSkoek edo Gipuzkoako Foru Aldundikoek).

Ez naiz sartuko euskalgintzaren definizioan (bere garaian egin nuen). Baina hori guztia aintzat harturik (itzelezko aniztasuna), euskalgintza singularrean erabiltzen jarraituko dugu? Ala beste batzuen antzera (feminismoak, ezkerrak, …) pluralean jokatzen hasi behar dugu?

Hizkuntza da gure ingurunea

2016-05-02  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Sechu Sende idazlearen “Animais” liburuan agertzen den poematxo hau hartu eta itzuli egin dut. Hizkuntza ekologiaren bidean …

Oraindik bada jendea arrabio hori eta beltza

ikusten duenean

oinarekin zapaltzen duena.

Amuarrainak lixibarekin harrapatzen duena

eta gauez basurdeak hiltzen duena lakioz

aizkora batekin.

Eta gobernuak harrobiak baimentzen ditu Courel-en

eta gas planta bat itsaso ondoan

eta gure etxeen ondoan.

Babestu behar ditugu hitzen ibaiak

eta esanguraz betetako mendiak.

Infinitibo makurtua basoan ezkutatzen

den aizkonarra da. Ez

jarri aluminioa egurrezko leihoetan. Ez

utzi zure hizkuntza hitz egiteari zure seme edo alabei.

Legeak ez badu gure lurra babeseten ezta gure hizkuntza ere,

guk egin beharko dugu.

Ezagutu zure hizkuntzaren fauna:

koartza hartu, harren torlojua,

otsoek punk taldea sortu dute,

kirikinoen manifestazioa igande honetan:

Galizia ez da salgai.

Jendea gure hizkuntza mehatxatzen duten

makina hondeatzaileen aurrean paratzen da.

Ez dugu atzerapausorik ematen.

Poema izan daiteke kalea,

zapaldutako eski baten modukoa

edo otso baten belarria bezalakoa.

Batu ditzagun gure hitzak indartsuagoak izateko.

Ez bota sulfatorik zure ahots kordei.

Ez diezaiezun sal zure trazu dialektalak

espekulatzaileei.

Ez bota piztutako zigarrorik liburuen artean.

Zureei bizitzaren aldeko maitasuna transmititu.

Gure hizkuntza da gure ingurunea.

Loraldia loratzen …

2016-04-27  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Aurten bigarrenez egin da Bilbon, Loraldia du izena eta kultur zikloa da. Antzerkia, musika, literatura, artea, dantza, kalejirak eta kategoria horien barruan sartu ezin diren gauza asko. Sortzaileen arteko loturak bilatu ditu, gauza berritzaileak eta berriak Bilbora ekarri, tradizioa eta modernotasuna lotu ditu (lehen egunean, Pastorala eta beatbox txapelketa, gune berean), erdigunea ere okupatu du (Arriaga, Campos antzokia, Alondegia, Kafe Antzokia).

Eta jendeak erantzun duela ematen du (ni ibilitako hiru emanaldietan jende askotxo egon da), eta ez da gutxi. Hobetzekoak izango ditu, jakina, baina bide onean egindako pausoak iruditzen zaizkit, ikuspuntu soziolinguistiko batetik ere (akaso, Bilboko sortzaile eta mugimendu sozialekin harreman gehiago izan beharko luke, baina tira …). Loratzen jarraituko duelakoan …

Larruan sentitu

2016-04-25  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Hizkuntza ohiturak aldatzeko lanak tokatzen zaizkit batzuetan (edo askotan). Behin baino gehiagotan esan izan dut hizkuntza ohiturak aldatzea ez dela bakarrik hizkuntza batetik bestera pasatzea. Hori baino gehiago da, aldaketa kultural bat da.

Eta hori gure larruetan probatu, esperimentatu dugu Emuneko kideok (ez da performance-a izan baina ia-ia). Orain dela astebete pasatxo, erabaki genuen lanean egun oso bat gaztelaniaz aritu behar genuela. Eta egin genuen. Eta deseroso sentitu ginen. Eta kostatu egin zitzaigun. Eta erresistentziak eta intsumisioak egon ziren. Eta …

Gure haragietan sentitu genuen zer zen inertzien kontra aritzea. Eta askotan eragin nahi ditugun aldaketen aurrean, beste begirada bat lantzeko lehen pausoa eman genuen. Asko dago egiteko oraindik hizkuntza ohituren aldaketen didaktizaziorako, baina gertuago gaude helburutik.

Irakurgaiak: Uma ilusao necessaria

2016-04-20  //  Irakurgaiak  //  Iruzkinik ez

Sechu Sendek oparitu zidan liburua: Uma ilusao necessaria. Interesgarria da benetan. Eta liburuko hitzaurrea itzuli (eta laburtu) dut (amu gisara):

Gaurko mendebaldeko kulturan, “hizkuntza”ri buruzko kontzeptua estu lotzen da oinarrizko ideia batzuekin. Ideia horiek zentzu komunetik datoz eta, beraz, ezin dira zalantzan jarri egia bezala hartzen direla. Izan ohi dira ziurtasun zalantzagarriak -gutxi definitutako edukiak, zailak definitzeko- eta horregatik hain zuzen ere eztabaidatzeko zailak dira. Honako hauek dira labur beharrez:

• Estatu-nazio-hizkuntza bat datozela onartzea: estatu bat, nazio bat, hizkuntza bat.
• Aginte printzipioa onartzea: badago hizkuntza dakien jendea eta, hori dela eta, klase jantziaren eliteko kide izateko gaitasuna duena. Badago ere hizkuntzaz dakien jendea eta, hortaz, hizkuntzari buruz berba egiteko gaitasuna du eta jendearen erabilera esparruetan eskuhartzeko eskubidea duela uste du.
• Estandarra beharrezkoa dela onartzea: estandarra beharrezkoa da elkar ulertzeko (aniztasun babelikoaren mamuaren aurrean). Eta estandarra erregistro formal eta teknikoetarako egokia da, baita pentsamendua transmitizeko ere. Izan ere, kode hori aldaera familiar, dialektal eta bernakuloak baino landuagoa baita. Eta zuzentasuna, beraz, ezinbestekoa bihurtzen da.

Hiru oinarri hauek komunitate osoak bere egiten du, eta, ondorioz, hauxe da iritzirik zabalduena: “Hauxe da gure nazioaren berezko hizkuntza, zilegia den bakarra, denok berba egin behar duguna eta, berez, hori hitz egingo dugu hizkuntza horrek ematen duen prestigioa nahi badugu”.

Hiru oinarri hauek gure egitea posible diren bakarrak balira, balio du Estatuaren egituraketa zentralista babesteko, baita klase sozialen sistema hierarkikoa ere.

Mikrosupremazismoak #kontzeptugisa

2016-04-18  //  Sailkatu gabea  //  2 iruzkin

Supremazismoa (hizkuntza-supremazismoa nahi bada) ideologia bat da, aurreiritziz betetako ideologia hobeto esanda. Honen arabera, hizkuntza batzuek beste batzuek baino balio gehiago dute zenbait egoeretarako.Gainera, ustezko dohain horiek ez daude lotuta arrazoi politiko, sozialei, ez; hizkuntza bakoitzaren egiturari lotutako dohainak dira antza. Gehiago sakontzeko irakurri Moreno Cabreraren edozein liburu, hau adibidez.

Matxismoa dago eta matxismo horren ondorioak egunerokoan pairatzen dituzte emakumeak (eta beste batzuk ere). Batzuetan gordin-gordin eta beste batzuetan, berriz, ezkutuago. Eta ezkutuago diren horiei, naturalizatutako bortizkeria forma horiei, ikusiezinak diren horiei mikromatxismo deitu diete. Nik #kontzeptugisa mikrosupremazismoak proposatzen dut.

Eskertuko nituzke mikrosupremazismo adibide batzuk, artikulua hobeto ilustratua gera dadin.

Bibliografia non, Habe liburutegia han

2016-04-13  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Gurean harribitxi soziolinguistiko batzuk baditugu, arlo teorikoan zein aplikatuan. Hala ere, badugu beste harribitxi bat, oso gutxitan aipatua eta are gutxiago goraipatua: Habe liburutegia. Hizkuntzalaritza aplikatuan (beraz, soziolinguistikaren erpin ia guztietatik edateko moduko kategorian) sekulako altxorrak dituzte katalogoan. Benetan, edozein ikerketarako ezinbestekoak dira katalogo horretako funtsak.

Horrez gain, badaukate beste zerbitzu bat: eskatzaileari eurek lantzen duten esparruko edozein erreferentzia bibliografiko helaraztea. Hortaz, jo lasai eurengana edozein erreferentzia bibliografiko (haiek liburutegian izan ala ez) beti ere gai hauetako batekoa bada: soziolinguistika, hizkuntzen didaktika, psikolinguistika, euskarari buruz, euskaraz, …

Eta nik erabili izan dut, eta beti bizkor-bizkor erantzun izan dituzte egindako galderak. Benetan, merezi du.