Erruleta 6: Euskara baserriko hizkuntza da

2013-09-30  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Motibazioa sustatzeko baliabideak izeneko blog-etik seigarren aurreiritzia.

Euskarak historian zehar nozitu duen atzerakada sozial eta geografikoan, landa ingurua eta baserria izan da sarritan haren gotorlekua, euskarari hobekien eutsi dion gunea, eta horrek euskararen eta baserriaren arteko identifikazioa sortu du. Herritik eta kaletik desagertu den hainbat kasutan, baserriak eutsi dio. Baina ideia horri ñabardurak egin behar zaizkio. Euskara, historian zehar, idatziz ez bada ere, herri eta hiri txiki nahiz handietako herritarren hizkuntza izan da. Herritar xeheena, baina baita agintari eta “goi-mailako” pertsonen ahozko hizkuntza ere. Iruñeko hizkuntza ere izan da, historian zehar.

Gaur egun ere, euskara hizkuntza nagusi den hainbat herri dugu Euskal Herrian, eta horietako asko herri txikiak, landa girokoak eta baserri ugarikoak diren arren, 5.000 eta 15.000 biztanle bitarteko herri oso euskaldunak ere baditugu, aski industrializatuak eta baserri giro murritzekoak. Bestalde, euskarak aspaldi frogatua dauka zernahitarako hizkuntza dela, mendeetako ibilbide literarioa duelako, unibertsitatean erabiltzen delako, hedabide propioak dituelako, euskaraz ere zientzia egiten delako, lan-munduan erabiltzen delako, rokanrola euskaraz entzun dezakegulako, baditugulako euskarazko programa informatikoak… eta edozein behar asetzeko balio digula aspalditxo ikusi genuelako.

Baserriko hizkuntza izateak ez du inolako irakurketa negatiborik izan behar. On da hala izatea, horretaz gainera merkataritzako, eskolako, administrazioko, zientziako, kaleko… hizkuntza ere baldin bada. Eta hala da, espazio horietan guztietan euskararen erabilera guk nahi bestekoa ez den arren.

Erruleta 5: Euskara hizkuntza berezia da

2013-09-26  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Motibazioa sustatzeko baliabideak izeneko blog-etik bosgarren aurreiritzia.

Euskara berezia baldin bada, aurreko punturen batean aipatu ditugun arrazoiengatik izanen da akaso. Testuinguru jakin batean, Europako mendebaldean, hizkuntzen mapa zaharrenetik iraun duen bakarra da, eta hizkuntzari eusteko grinaren, erabakiaren, edo dena delakoaren erakusgarri berezia da, agian ez oso ohikoa. Egonen dira egoera hori azalduko duten arrazoiak eta faktoreak, baina egia da gutxienez deigarria dela. Baina askotan euskararen berezitasuna euskararen barruko ezaugarriei lotu diogu. Gure ondo-ondoko hizkuntzen aldean nahikoa desberdina denez gramatikan eta beste zenbait ezaugarritan, oso hizkuntza berezia dela pentsatzea erraza da. Gure inguruko hizkuntzak, gaztelania, frantsesa, katalana, galiziera… erromanikoak dira, familia bereko senide hurbilak denak, eta elkarren artean antzekoak, antzeko ezaugarriak dituztenak. Eta gurea, horien ondoan, desberdina.

Baina munduan hizkuntza asko dago, eta gure euskarak dituen ezaugarri berezi horiek han edo hemen ere aurki ditzakegu. Bereziak gara hemen, Europako txoko honetan, baina ez hainbeste mundu osoko hizkuntza aniztasuna kontuan hartzen baldin badugu. Adibide bat: gure ondokoei berezia irudituko zaie agian gure esaldien subjektuetan NI eta NIK bereiztea. NI etorri naiz, eta NIK esan dut. Gaztelaniaz YO he venido eta YO he dicho esaten dute, bi kasuetan berdin. Guk ez. Hizkuntza ergatiboa da gurea, ondokoak ez bezala.

Baina berezitasuna ematen duen ezaugarri hori gertaera arrunta da munduan barna, eta asko dira hizkuntza ergatiboak. Ez denak modu berean, baina hizkuntza ergatibo asko dago. Eta berdin euskararen beste ezaugarri batzuekin. Bereziak dira gure testuinguru geografikoan, baina ez hainbeste mundu osoko hizkuntzak kontuan hartuz gero.

Kanposantuko soziolinguistika (III)

2013-09-24  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkin bat

Derio eta Sondikakoak uztailean egin ostean, abuztu amaieran Zamudio, Lezama eta Larrabetzuko kanposantuetatik pasatu eta han ere egin genuen gure ikerketaren landa-lana.

Larrabetzura joan ginen lehendabizi. Txorierriko herririk euskaldunena da, eta gainera euskararen aldeko mugimendurik handiena izan duena historikoki. Hango emaitzak ikusteko irrikitan nengoen. Kanposantuko buelta egin ondoren, emaitzak honakoak: hilarrien %67a euskaraz (eta 2000. urtetik aurrera ia guztiak euskaraz).

Handik Lezamara jo genuen. Hango kanposantua behatu eta emaitzak honakoak: hilarrien %34 euskaraz (Lezaman populazioaren %70 inguru da euskalduna, Larrabetzun %80a).

Eta, azkenik, Txorierriko hilerri nagusien artean azkena: Zamudiokoa. Emaitzak guztiz harrigarriak izan ziren niretzako: euskarazko hilarriak %11 (Derion baino gutxiago bai ehunekoetan baita kopuruan ere). Harrigarria da Zamudion Derion baino euskarazko hilarri gutxiago egotea, kontuan izanda Zamudion populazioaren erdia euskalduna dela (Derion heren bat).

Hipotesirik baten bat?

Bestalde, oso interesgarria da Iñaki Peñak Lesakan egin duen behaketa. Han hilarrien %44 dago euskara hutsez. Emaitzak gehitzen ari dira …

Erruleta 4: Euskara hizkuntza zaila da

2013-09-23  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Motibazioa sustatzeko baliabideak izeneko blog-etik laugarren aurreiritzia.

Hori ere makina bat aldiz entzun dugu. Ez dugu esanen hizkuntza bat ikastea oso gauza erraza denik, eta ahaleginik eskatzen ez duenik. Hizkuntzaren bat ikastea zer den probatu duenak badaki saiatu beharra dagoela. Eta euskararen kasuan ere hala da. Kontua da euskararen kasuan askotan esaten dela bereziki zaila dela, eta munduko hizkuntzarik zailenen artean dagoela ere entzun izan dugu. Hizkuntzalariek badakite, ordea, berez ez dagoela hizkuntza zailagorik edo errazagorik. Hizkuntzen artean badira aldeak, eta batzuetan gramatikaren atal jakin batzuk sinpleagoak dira, eta beste batzuetan konplexuagoak. Baina hizkuntzen artean badago nolabaiteko oreka, eta konplexutasunean eta zailtasunean denak antzekoak edo berdintsuak dira.

Zergatik? Beharbada hizkuntzak gure burmuinarekin oso lotuta daudelako, eta haren ezaugarrien ondorioa direlako. Pertsonen artean eta herrien artean badaude aldeak, bistan da, baina munduko gizaki guztiok oso antzekoak gara, eta oso antzekoak dira gure burmuinak. Sor genitzakeen hizkuntza guztiek, beraz, antzekoak izan beharko lukete. Bestalde, herri batek oso hizkuntza konplexua eratuko eta erabiliko balu, ikasteko edo eskuratzeko oso zaila dena, ziur asko ez lioke asko iraunen, beste hizkuntza batzuen ondoan ez litzatekeelako oso praktikoa izanen eta, eraginkortasunak bultzatuta, alde batera utzi beharko lukeelako.

Azkenik, beste balizko azalpen bat ere eman dezakegu: munduko hizkuntza guztiak, beren oinarrian eta egituran, berdinak dira. Ikusten, sumatzen eta gozatzen edo sufritzen dugun aniztasuna eta ezberdintasuna, azken batean, azaleko kontu bat besterik ez da. Baina egia da, ezin ukatu, guri errazagoa egiten zaigula hizkuntza bat ikastea beste bat ikastea baino. Adibidez, errazago ikasiko genuke katalana nepalera baino. Hori ez da, ordea, katalana berez errazagoa delako nepalera baino. Indiako herritar batek ziur asko nepalera errazago ikasiko luke katalana baino. Errazago edo zailago bihurtzen duena abiapuntua da. Guretzat katalana erraz samarra izan liteke gaztelaniaz badakigulako eta hizkuntza horiek elkarren hurbilekoak eta antzekoak direlako. Indiakoarentzat, berriz, katalana oso arrotza izanen da, eta oso zaila gertatuko zaio. Euskara, beraz, ez da berez beste hizkuntzak baino zailagoa, baina zaila egiten zaio gure inguruko erdaldunei beren abiapuntuko hizkuntzak, normalean gaztelania edo frantsesa, oso ezberdinak direlako. Nolanahi ere, eta atal honekin bukatzeko: euskara ikasteak ahalegina eskatzen duela bistakoa izan arren, garbi dago behar adinako motibazioarekin eta gogoarekin ikas daitekeela, ongi gainera, gure inguruan ditugun euskaldun berri askok ederki asko erakutsi diguten moduan.

Erruleta 3: euskara hizkuntza garbia da

2013-09-19  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Motibazioa sustatzeko baliabideak izeneko blog-etik hirugarren aurreiritzia.

Hori ere nahikoa barneratua daukagu. Agian gaur egun gure birao edo juramentu gehienak, gazteek batez ere, gaztelaniatik hartzen ditugulako. Ez da, hala ere, topiko berria, aspalditik esaten baita euskarak ez duela biraorik eta hitz zikinik.

Ziur asko hori esaten duenak ez zuen ikusi nahiko inguruan zer zuen, edo nolabaiteko puritanismoak bultzatuta esanen zuen. Euskarak baditu, jakina, beste hizkuntzen morrontzarik gabe jendea iraintzeko, biraoak botatzeko edo gauzak zakar adierazteko baliabideak. Propioak, bere baitatik sortuak, edo baita inguruko erdaretatik hartuak eta geurera moldatuak ere. Itxura, forma eta esanahi gordineko hitzak, esamoldeak eta esaldiak ere erabili ditu euskaldunak bere hizkuntzan, gainerako hizkuntzetako hiztunek beren hizkuntzetan egin duten bezalaxe. Gaur egun askoz errazago eta maizago erabiltzen ditugu erdaratik zuzen zuzenean hartu eta egokitu gabekoak, esate baterako, baina hori ez da beti horrela izan. Eta horren froga dugu azken urteotan argitaratu diren euskarazko biraoen bildumak eta zerrendak. Esate baterako, Juan Jose Zubirik eta Patxi Salaberrik argitaratutako Biraoak.

Azatzak 71: Hendaia film festibal

2013-09-17  //  Azatzak  //  Iruzkinik ez

Urriaren 17tik 19ra izango da Hendaia film festival-aren lehen edizioa. Nazioarte mailako festibala egingo dute hendaiarrek. Hizkuntza eta kultura gutxituen inguruko nazioarteko film festibala. 170 film jaso dituzte eta orain ari dira aukeraketa egiten.

Jaialdiko egunetan filmez gain, bestelakoak ere izango dira: erakusketak, eztabaidak, eta abar. Ez dakit hurbiltzeko modua izango dudan, baina gonbidatzen zaituztet hara joatera, 71. azatza Hendaian jarri dudalako.

Erruleta 2: euskara hizkuntza zaharra da

2013-09-16  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Motibazioa sustatzeko baliabideak izeneko blog-etik bigarren aurreiritzia.

Oso topiko zabaldua da, eta, itxuraz behintzat, oso gure gustukoa. Eta txikitasunaren kasuan bezala, hori ere zehaztu eta argitu behar da. Hasteko, esan beharko genuke ez dagoela hizkuntza zaharragorik edo berriagorik. Munduko edozein hizkuntza hartuta, eta bere bilakaeran atzera eginez gero, hizkuntzak sortu ziren unera iritsiko ginateke. Ez dugu aurkituko historiaren edo historiaurrearen une jakin batean artifizialki sortutako hizkuntza naturalik. Hartu euskara, edo gaztelania, edo kitxuera, edo arabiera… atzera joan, eta hizkuntzaren edo hizkuntzen sorrera momentura iritsiko gara kasu guztietan. Ezagutzen edo kontrolatzen ez dugun une batera, betiere.

Hizkuntzei izena aldatu zaie, eta orain gaztelania dena lehen latina zen, eta aurrerago indoeuroparra-edo, baina ez dago hausturarik, dena kate bat da, denboran atzera etenik gabe jarraitzen duena. Eta hori hala da munduko hizkuntza natural guztietan. Munduko hizkuntza guztiak, beraz, zentzu horretan behintzat, zaharrak dira. Ezin esan, horrela ikusita, bat bestea baino zaharragoa denik, noizkoak diren ere ez dakigu-eta! Beste kontu bat da, eta ezberdina da, hizkuntza batek toki jakin batean duen antzinatasuna. Alegia, noiztik dagoen hizkuntza bat toki jakin batean kokatuta. Eta horretan badaude aldeak. Esate baterako, euskara gaztelania baino askozaz lehenagotik dago Europako txoko honetan kokatuta, bizirik. Hori badakigu, eta gauza ziurra da. Euskara, beraz, hemen, Euskal Herrian zehazki, gaztelania baino zaharragoa da, eta baita Europako mendebaldean dauden beste gainerako hizkuntza guztiak baino zaharragoa ere.

Euskara da mendebaldeko Europa zaharretik iraun duen hizkuntza bakarra. Baina beste hizkuntza horiek, aspaldiko garai haietan ere existitzen ziren: beste forma batekin eta beste toki batean, baina izan baziren. Ezinen diegu hori ukatu! Hori guztia esanda, ez diogu baliorik kenduko euskarak bertan duen antzinatasunari, eta horrek ematen dion berezitasunari. Garai bateko Europa zaharraren aztarna bat da, linguistikoki bakarra eta berezia agian, eta horrek besteak baino hobea bihurtzen ez badu ere, gauza interesgarria eta baloratzekoa badela esan genezake.

Erruleta 1: euskara hizkuntza txikia da

2013-09-12  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Motibazioa sustatzeko baliabideak izeneko blog interesgarritik “lapurtuko” ditugu eduki batzuk gaurtik hasita. Aurreiritzien kontrako pilulatxoak izan nahi dute hauek.

Euskara hizkuntza txikia da:

“Hizkuntza txikia” horrekin zer esan nahi dugun argitu beharko genuke deus baino lehen. Hiztun kopuruaz ari baldin bagara, orduan agian bai, agian hitz egin dezakegu hizkuntza txikiez eta handiez. Baina garbi izanda kantitate hutsaz ari garela, hiztunen kopuruaz. Kontua da askotan beste zerbait ulertzen dela “hizkuntza txikia” esaten denean, eta normalean usain edo konnotazio txarra izaten duela horrek. Alegia, “hizkuntza txikia” entzuten dugunean, askotan bizitasun gutxiko hizkuntza ulertzen da, edo hizkuntza pobrea, edo garatu gabekoa, edo balio gutxikoa, edo… Eta alde horretatik, gure ustez behintzat, ez dago hizkuntza txikirik eta handirik. Munduan diren hizkuntza natural guztiek balio handia dute, edozein gauza eta behar dugun guztia adierazteko balio dute, konplexutasun ikaragarrikoak eta oso aberatsak dira…

Hizkuntzak ezin ditugu, beraz, balio dutenaren araberako hierarkia batean jarri. Egia da, nolanahi ere, txikitasunak ez duela nahitaez konnotazio txarrik izan behar, eta gerok ere, euskaldunok, askotan balio on gisa erabiltzen dugula, gure txikitasunaz harro. Txikiak gara eta harro gaude. Baina txikitasun hori ongi azaldu eta zehaztu beharra dago, zertan garen txiki ongi azalduz. Alegia, beste hizkuntza batzuk baino hiztun gutxiago dauzkagu, eta hori ez da arazoa guretzat; baina gure hizkuntza, eta munduko hizkuntza “txiki” guztiak, ez dira hizkuntza “handiak” baino sinpleagoak, edo pobreagoak edo balio gutxiagokoak. Eta bestalde, zenbakiei begiratuta ere, txikitasun hori ere oso erlatiboa da. Jakina, gure ondoko hizkuntza “boteretsuekin” alderatuz gero, euskara txikia da: espainolak, frantsesak, ingelesak… hiztun asko dituzte, haien hiztunak milioitan zenbatzen dira. Baina munduko hizkuntza guztiak kontuan hartuz gero, gurea ez dago hiztun gutxien dituzten hizkuntzen taldean.

Euskarak 800.000 hiztun inguru dauzka. Munduan bizirik dauden 7.000 hizkuntzetatik % 80 inguruk 100.000 hiztun baino gutxiago ditu. Hau da, munduko hizkuntza gehienek gureak baino dezente hiztun gutxiago dituzte. Horrela begiratuz gero, ez da gurea, bada, “hizkuntza txiki” horietakoa. Baina horrek, esan bezala, ez du gurea beste horiena baino hobea edo ederragoa bihurtzen.

Derio eta Sondikako kanposantuak

2013-09-11  //  Sailkatu gabea  //  2 iruzkin

Aurrekoan hilarrien gaineko azterketa ekarri nuen blogera. Eta gaurkoan ere horrekin nator. Esan bezala, Derio eta Sondikako hilerriak bisitatu nituen eta emaitzak hauek izan ziren: Derion hilarrien %16 euskaraz eta Sondikan %7,3.

Zergatik ia 10 puntuko aldea herririk herrira? Ezagutzen ez duenarentzat, Sondika zein Derio Txorierrin daude. Deriok ia 6.000 biztanle ditu eta Sondikak ia 5.000. Euskararen ezagutza datuak antzekoak dira bi herrietan (euskaldunen kopurua gutxi gorabehera heren bat da herri bietan), eta erabilera ere antzekoa (neurketarik ez badago ere, bi herrietan oso-oso txikia da erabilera).

Datu horiek kontuan hartuta, zergatik ia 10 puntuko aldea? Hiru zergati bururatu zaizkit, baina nire hipotesiak baino ez dira:

– Derion Sondikan baino etorkin gehiago egon da (eta dago). Akaso horietako batzuk euren herrietara eraman dituzte lurperatzera (hala ere, Derion euskaraz dagoen hilarri kopurua Sondikakoaren bikoitza da).

– Derion Sondikan baino trinkotuagoa ei dago euskaldunon komunitatea. Hipotesi modura botatzen dut. Ez daukat datu zehatzik hori baieztatzeko: bi herriak ezagututa, intuizio hori badut baina besterik ez.

– Derion Sondikan baino indartsuagoa izan da (eta da) euskararen aldeko mugimendu soziala. Horrek zuzenean ez dut uste eragina duenik, baina akaso eduki dezake zeharkako eraginik.

Bestelako hipotesirik?

Hilarriak eta hilerriak

2013-09-09  //  Sailkatu gabea  //  3 iruzkin

Bernardo Penabade soziolinguista handia Galiziako hilerrietan azterketa egiten ari da: galizierazko hilarrien bila. Baina ez ondarea jagoteko, baizik eta herrietan galizieraren alde egon daitezkeen pertsonak aurkitzeko bide gisa. Sare soziala eraikitzeko bide gisa.

Bere azterketaren emaitzak dira Galizian %0,1etik %0,3ra direla galizierazko hilarriak. Eta, horren arabera, herri galegozaleak eta ez hain zaleak bereizi ditu. Bere emaitzak balioztatzeko eskatu zidan ea gurean hilerririk behatu ahal nuen, emaitzak alderatzeko.

Derio eta Sondikako hilerrietara hurreratu nintzen (Derioko hilerria ez da Bilbokoa, Derio herrikoa baizik). Derion 64 hilarri daude euskaraz (%16) eta Sondikan 34 (%7,3). Emaitzak harrigarriak dira. Biztanleen %40k baino gutxiagok daki euskaraz bi herri hauetan eta, hala ere, Galiziako datuak gainditzen dituzte erraz asko (gogoratu behar da Bernardok behatutako herri askotan galiziera herritar guztiek jakin eta egiten dutela).

Emaitzak hor daude …