Uzt08
Baserria ez galdu
Atalak: Sailkatu gabea
Asteburuan El Correo egunkarian Karmele Rotaetxek argitaratu zuen artikulu bat soziolinguistikari buruz. Oso artikulu dibulgatiboa, behintzat lehen erdian. Eta bertan topatu dut Joshua Fishmanen teoriak labur-labur azalduta eta denok ulertzeko moduan. Hona hemen (gaztelaniaz):
What profiteth (sic) it Irish or Basque to gain
Astrophysics and to lose Gaeltacht or the caserio?» («¿Qué beneficio le
aporta al gaélico o al vasco ganar la (variedad de la) Astrofísica y
perder la de la zona mayoritariamente gaélica o la del caserío?».
Joshua A. Fishman, Language Spread and Language Policy for endangereg
languages, 1998, 13)
E s tema recurrente cuando hay lenguas en contacto y una
de ellas tiene menos hablantes y/o menor poder social. Entre nosotros
no es habitual, por lo que han sido oportunas las declaraciones del ex
viceconsejero de Política Lingüística, publicadas en EL CORREO. Daba
cuenta del aumento significativo del conocimiento del euskera (franja
16-24 años), aunque no de su uso. Más tarde, y en unas jornadas sobre
cuestiones similares, dieron la misma información paradójica el ex
lehendakari y el rector de la Universidad: no aumenta el uso pese a
aumentar el conocimiento. Y esto es grave: una lengua que no se usa -o
se usa muy poco- carece del rasgo llamado ‘vitalidad’; no se desarrolla
ni, por lo tanto, evoluciona, y tiene el riesgo de ir siendo ‘lengua
muerta’. Sobre todo, si no se usa la forma de hablar (o ‘variedad’)
propia de nuestra vida cotidiana en comercios habituales, encuentros
fortuitos, etcétera, correspondiente a nuestra práctica informal de la
lengua (de toda lengua natural). Es la variedad vernácula que Fishman
llama ‘caserío’.
Porque toda lengua natural (y no ‘artificial’) es un
conjunto de variedades adecuadas, cada una, a la función que cumple en
su dominio social. Y la variedad de la ‘Astrophysics’ de Fishman o la
de la Lingüística no es la del supermercado, por ejemplo. Nos ha
costado mucho impartir docencia universitaria en euskera sin ningún
precedente al que acudir; pero la extensión del euskera en ese nivel
superior, aunque aporte prestigio a la lengua, no le da vitalidad, al
carecer de etoglosia o, digamos, de fuerza comunicativa. Salvando los
euskaldunes nativos y unos pocos más, el euskera sigue siendo una
lengua formal, aprendida, y su extensión es dificultosa.
“Por ejemplo, ’eman diezadakezu’ corresponde a ‘me lo puedes dar’, pareciendo ésta más fácil que aquella para usar por construirse con elementos independizables y reconocibles semánticamente frente a la forma vasca que es un bloque de morfemas abstractos inseparables”
Euskaldun askok (Nafarroan eta Iparraldean batez ere) “ematen ahal didazu” esaten dute. Jose Mari Iriondori entzun nion behin ahalerazko forma hau erabiltzea euskara pobretzen duela… baina ez dakit, aberastasuna eta erraztasunaren artean, bigarrena aukeratzea hobe nik uste.
Izan ere, nola esaten dugu euskaldunok esaldi hau: “Sí, podía haberte avisado pero no me acordé”. Nire herrian behintzat horrela: “Bai, deitu zintuzketetanehestooeeeh.. bueno, que podía haberte avisado”.
Begiratu ordea: “bai, deitzen ahal nizun, baina ez nintzen akordatu”. Ez al da errazago? eta bestea bezain jatorra gainera. Ni behintzat aspaldi hasi nintzen horrela hitzegiten, eta buruhauste asko kendu ditut gainetik.
Ni zentzu horretan ez nago ados Karmelerekin. Izan ere, hizkera informalean inork ez du erabiltzen halakorik, inon ez, baina ezta gaztelaniaz ere. Nork erabiltzen du hizkera informal baten “hubiera deseado” edo holakorik? Inork ez, …
Eta euskaraz ezta. Baina hori euskara batuaren ondorio al da? Eskolan ikasten den hizkeraren ondorio? Ez dut uste. Hori da gizartearen ondorio. Eremu erdaldunetan gazteek, helduek eta umeek ez dute eredurik, hizkera informalaren eredurik, edo baldin badute, euren errealitatetik urrun daude. Eta hori konpontzen da euskara sinpletzen? Ez dut uste. Hizkuntzaren normalizazioaren jokoa ez dago corpusean, horrek lagundu behar du eta lagundu dezake, baina jokoa gizarte indarrean dago, gizarte boterean, hegemonian, politikan, … Hor egin behar da indar, ez horrenbeste corpusean. Nik uste.
Eta zergatik da zaila “diezadakezu”? Adibidez, “ematen ahal didazu”: 8 silaba, aditz erroa + ahal + aditz laguntzailea NNN. “eman diezadakezu”: 8 silaba, aditz erroa + aditz laguntzailea NNN. Non dago aldea? Zerk egiten du zailago?
Mendebaldean forma hau zabaltzen hasi da aspaldion hizkera kolokialean: “emon leikestazu?”. Zergatik da “eman diezadakezu?” baino errazagoa?
Beste kontu bat gainera. Gaztelanian eta euskan potentzialak esparru berdina betetzen du? Hau da, “¿Me puedes dar?” baten funtzioak beti beteko ditu “eman diezadakezu” batek eta soilik horrexek? “Emango didazu?” batek ez du beteko askotan? Edo “Emaidazu hori, mesedez” batek?.
Hizkuntzen artean transferentziak ez dira beti unibokoak. Hau da, beti ez dira itzulpen zuzenak. Zailtasunaren arrazoiak beste batzuk izan daitezke, adibidez bi hizkuntzen artean dena parekideekin konpondu nahi izatea. Anderrek eman du adibide ona. Nik horrela esango nuen adibidez: “Deituko nizun, baina ahaztu”.
Eta edozein hizkuntzatan zailtasun bat egoten da hizkera jaso edo formalera etorri nahi izatean. Hau da “ondo” hitz egin edo idaztean. Adibidez, nik gaztelaniaz beti izaten dut arazo bat: “viniste” edo “vinistes” forma zuzena zein den. Badakit lehenengoa dena, baina beti pentsatu behar izaten dut, hori da zailtasun gehigarria “ondo” egin nahi dudanean.