Gizabere kooperatiboa elkarrekiko historian

Atalak: Komuna

Ez dakit zer karrikaratuko duen etorkizunean Joxe Azurmendi egile emankorrak, baina, nire iritziz, gaurdaino bere filosofia eta asmo antropologiko eta politikoa hoberen laburtu dituen liburua da Gizabere kooperatiboaz lana (Jakin, 2016). Gogoz eta zoriontsu irakurri dut. Elkarlanean ibilitako bizitza baten esperientzia sendo eta argitsua dugu idazki honetan. Egungo hondamendian, non kapitalismoak berba oro usteldu duen, non posmodernitateak adierazle oro hustu duen, eskertzekoa da sakontasunaren ahotsetako bat entzuteko aukera hau Joxeren eskutik.

Hasteko, ñabardura historiko bat sartu behar dut. Duela hilabete batzuk, Joseba Sarrionandiak Lapur banden etika ala politika (Pamiela, 2015) atera zuen, non egungo oraina eta etorkizuna azaldu zituen ezin hobean. Joxe Azurmendik orain honen eta etorkizun honen iragana argitu digu. Nik saiogile biok batera irakurtzea gomendatzen dut, errealitate baten argazki osoa atera dezagun –ibilbide historiko honetan Moroak gara behelaino artean? (Pamiela, 2010) eta Iñigo Aranbarriren Txanton Garrote agertokitik jaitsi zen eguna saio kritiko freskoa (Pamiela, 2016) leitzea ere lagungarria izanen litzateke dudarik gabe, bertzeak bertze–. Prolegomenoak jakinarazita, goazen harira.

Joxe Azurmendik historia propio batetik kooperatibismoa aztertzea proposatu digu (hala ere, esan beharra dago Joxek garatutako historiak bere aztarna pertsonalak dituela). Lehenengo orrialdetan itzulingururik gabe errana aurkituko dugu kooperatibismoa sozialismoa dela, eta jarraian kasik Mario Bungeren honako hitzak:

“Aunque prefiero la socialdemocracia a sus alternativas, propongo otra, a saber, el socialismo cooperativista, que aún no ha sido ensayado a escala nacional. Pero ya lo entrevieron los dos únicos auténticos socialistas que ha parido España: Louis Blanc (quien floreció en París aunque nació en Madrid) y el jesuita [sic!] vasco Jose María Arizmendiarreta, cofundador de Mondragón”.

Aspalditik dakigu Joxe Azurmendi aditua dela Arizmendiarretaren pentsaeran eta kooperatibismoaren gaian. Orain kooperazioaren sustrai antropologiko eta filosofikoak erakutsi dizkigu, bestelako historia batean, non darwinismo gupidagabea ez den azken hitza gaur: “aro garaikidean Darwinekin Naturak Ezjainko diaboliko baten itxura hartu du” (28 orr.), munduaren zati eta osagai guztiak elkarrekin etengabeko borrokan irakasten baitizkigute geologiatik biologiaraino. Joxe Azurmendi ez dator bat darwinismo politiko zabaldu honekin. Alde batetik, emakume-gizona aberetxo erkina eta lagunkoia da: ahula delako gizabere hauxe lagunzalea eta lagunbeharra da. Beste aldetik, Charles R. Darwinekin ados dago emaitza batean: gizakiak aberetik daukala bere morala: “bera den aberetxoaren biziera komunitariotik, hankabiko ahul horrek ibili duen eboluzio biologiko eta sozialetik hain zuzen ere” (37 orr.). Baina naturan guztia ez da bizi-borroka, Darwinen interpretazioaren aurka:

“Bizi-borrokak (besteren batzuentzat klase-borroka) espezieen jatorria eta garapena bezalaxe moralaren jatorria eta garapena azaltzen dizu. Hori da sistemak daukana. Ez da, beraz, gizaberearen jatorrian eta bilakaeran Darwinek ez duela aurkitu elkarlaguntzaz eta kooperazioaz existentziaren aldera gertakaria franko. Ezpada egon, besteak esan zuen bezala, ez dagoela gertakaririk, interpretazioak baizik” (43 orr.).

Sozial-darwinismoarekin eboluzioa eta hautespen naturala borroka berrietan sarrarazi zituzten, jendarte viktoriarraren hainbat emaitza ideologiko bezala, h. d., inperialismoa, arrazismoa, kolonialismoa, patriarkatua: historia razionalizatuz, bai Estatuen arteko harremanetan eta bai gizarteko bizitzan, Malthusen doktrinarekin batera, bizi-borrokaren printzipio biologikotik kapitalismo kolonial naturalizaturaino, abantzamenduak triskantza ekarri zuen. Martzialtasun inperialista horren espresio arraskatsua W. E. Henleyren The Song and the Sword poesia bilakatu zen: “I am the Will of God: I am the Sword”, “ni naiz Jainkoaren nahia: ni naiz ezpata”, dio zibilizazio mendebaldarraren inperio jainkotiar darwinistak.

Hemeretzigarren mendeko ideologia inperialista eta eugenesikoaren aurka, Joxe Azurmendik antidoto historiko bat ekarri digu: Piotr Kropotkin. Anarkista honi atal oso bat eskaini dio Joxek bere liburuan. Kropotkinek ez ditu eboluzioa eta hautespen naturalaren printzipioa ukatzen. Beraz, ez du Darwinen autoritatea kuestionatu, baizik berretsi eta Darwinen alde profitatu. Eboluzioan eta historian kooperazioa beti positiboa izan da: animalien arteko elkarbizitza taldeka kontuan izanik, natura ez da inola ere indarkeria librearen erresuma izan; hori mundu burgesa izan da. “Mutual aid is the predominant fact of nature” (dio Kropotkinek), kooperazioa naturala izan da: aurrerapena eta komunitatearen ongizatea besterik ez du eragiten, justifikazio zientifikoa eta justifikazio morala uztartu ondoren. Anarkista honentzat funtsean morala berdin solidaritatea da, solidaritatea berdin kooperazioa, ikuspegi naturalizatu batetik, mistikarik gabe, gizakiarentzat zein aberearentzat (“il n’y a là rien de mystique ni de sentimental”, zioen La morale anarchiste liburuan). Hori dela-eta, naturaren barruan, eboluzioan zehar, beste ardatz bat ikertuko du Kropotkinek: ‘zóon koinonikón’, abere komunitarioa, mutual aid edo elkar-laguntza dela medio.

Bestelako historia dugu begien aurrean, kooperazioaren errealitatera halako argudioek eramaten bagaituzte. Beste tarte batean, ildo honetatik abiatuz, natura kooperatiboari so egingo dio Joxe Azurmendik zorroztasun osoz, sistema biologikoen teoria berriak irakurri eta gero:

“Bizia ulertzeko, dio [Martin] Nowakek, kontzeptu giltzarrizkoa kooperazioa da, ez elkarborroka. Geneek elkartu eta, kooperatuz, kromosomak biltzen dituzte. Kromosomek, elkartu eta zelulak biltzen dituzte. Zelulen elkartasun eta kooperazioak organismoa osatzen dute. Organismoen elkartasunak komunitatea sortzen du. Eta horietako unitate eta maila bakoitzak bere eboluzio moduak dauzka… Lekutan gaude guztien guztiekin borrokaren perspektibatik” (107 orr.).

Sistemen teoriaren aldetik, organismoen bizia kooperazioaren modukoa da, elkarrekiko garapenean edo koeboluzioan, elkarlaguntzan. Mundu sinbiotiko honetatik ere ulertzen da nola kritikatuko duen Joxe Azurmendik Richard Dawkins neodarwinistaren teoria sasi-zientifikoa, “gene berekoia”:

“Dawkinsek daukan gauza bat da, alternatiba estremoetan pentsatzen duela beti gizakia: edo Naturaren guztiz mendeko eta egoista huts-hutsa da, edo altruista «puru eta desinteresatua». Natura eta kultura (morala) kontrastatu bakarrik egin litezkeen bi polo gisa tratatzen dira. Zergatik ez suposatu portaera faktikoan bederen bien artean eskala bat dagoela eta eskalan graduak, abereentzat ere gradu batzuk eta gizon-emakume ezberdinentzat gradu ezberdinak, eta beti Natura eta kulturaren jarraikitasuna eta nahasitasuna? (Tartean beti giza askatasunaren –Kanten berbetan «autonomiaren»– arazo zaila dagoela teoriarentzat). Kooperazioak, esaterako, ez dauka zergatik instintu egoista hutsa izan edo hezkuntzaren emari altruista garbi-garbia. Bietatik ukan dezakeela puska bat, ematen du” (94-95 orr.).

Mutur honetara helduta, Joxe Azurmendik Arizmendiarretaren pertsonalismoaren teoria ekarriko digu gogora, Frans de Waalen primate kooperatzaileak izateaz gain, pertsona kooperatiboak garelako. Alta, kontuan hartu behar dugu oreka berezitik datorkigula deitutako “pertsona”. Kontzientzian datza gakoa, eta kontzientzia landuz dator pertsona bera, baina pertsona hau ez da indibiduoa: gizabanakoa gainditu behar da jendarte kooperatibistara iristeko, elkarren errespetua ikasiz eta landuz, askatasuna lanean, hezkuntzan edo hizkuntzan elkarrekin zabalduz, komunitate askean elkar zainduz eta elkar lagunduz. Egia da formula honek anbiguotasuna dakarrela, baina hori ez da beharrez negatiboa. Joxe Azurmendiren burutazioetan:

“«La clave está en la conciencia de cada sujeto», irakatsi du Arizmendiarrietak. Kontzientzia landuz lantzen da pertsona: indibiduoa gaindituz, elkarren errespetua ikasiz, batak bestea askatuz, komunitate aske eta burujabea eraikiz. Arizmendiarrietaren ahaleginen jomuga gizon-emakume berriak ziren, baina ez aldarean eder-eder egoteko, ezpada ordena bere erreferenteen balioa galdua badu ere, Arizmendiarrietak hitzetik hortzera aipatzen zuen ‘ordena berriak’ sistema kapitalista gainditu beharra eta iraultzaren ideia iradokitzen du. Ekibokoa izan liteke: faxistek erabili zuten, Pio XII.ak erabili zuen. Baina L’Ordine Nuovo batez ere A. Gramsci eta P. Togliattiren aldizkari sozialista iraultzailea izan da Turinen (1919), gero egunkaria, 1921ean Alderdi Komunista Italiarraren organoa. Gramsciren ideia fabriketan ‘langile batzarrak’ antolatzea zen (‘soviet-ak’), langileen autoeraketako erremintak izango zirenak, demokrazia proletarioaren oinarriak” (127 orr.).

Urrats honetan Kropotkin bezalakoa da Arizmendiarrieta. Goitik behera eraikitako erakundea ez da helburu nagusia, ezta arazo bakarra ere, bosgarren atalean Joxek aurreratu zuen eran: “Inplizituki, bada, moralaren arazoan gizartearen eta Estatuaren arazoa dabil jokoan. (Gomuta bedi, Estatuari buruz Arizmendiarrieta eta Kropotkin, biek berdin pentsatu gabe, biak direla kritikoak –hain zuzen ere gizartearen autonomia defendatzearren Estatuaren buruz buru)” (64 orr.). Eta beranduago, bederatzigarren atalean, Arizmendiarrietaren kooperatibismotik garbiago geratuko denez, langileen autoeraketa eta demokrazia proletarioa dira gakoak, behetik gorako iraultzailean: “Arizmendiarrieta iraultzailea da, baina ez komunista (leninista); edo aldez beste, ez da komunista, baina iraultzailea bai” (127 orr.).

Gutti goiti beheiti, honakoak Joxeren hastapenak. Pertsonaren ideian komunitatearena eta elkartasunarena sartzen dira, solidaritatea eta kooperazioa agertzen dira, geure joera biologiko eta antropologikoetatik. Horren ondorio baino ez dira izan gero lan antolaketa kooperatiboa eta fabrikak, baina, Joxek onartzen duenez, kapitalismoaren garaian ez da erraza kooperazio biologiko-antropologiko hura enpresen kooperatibismo industrialean eraldatzea. Ikuspuntu honetan, nire aburuz, kooperazioa “komun” delako kontzeptu ahaztuarekin lotu behar dugu gure jendartean, historia kapitalistatik kanpo etorkizunari begira. Azurmendiren liburuaren hasieran Christian Felber austriarraren ‘Ongi komunaren ekonomia’ aipatu arren, hauxe ez da bide bakarra, ezta eraginkorrena ere, elkarrekiko komunaren eremuan. Zenbait bide ezberdin dauzkagu, kapitalismotik at gogo komuna hartzerakoan: alde batetik, “Blanchot-Nancy-Rancière” genealogia filosofikoa, eta, bestetik, Elinor Ostromek landutako ongi komunen ekonomia soziohistorikoa (Joxek Kropotkin berreskuratu eta bereganatu baldin badu, zergatik ez beste egile eta korronte hauek gure historia propioan?). Bide batez, “komuna” pentsatuz, Joxe Azurmendiren liburuan maiz Marx eta Engelsen filosofia politikoa kritikatzen da, Darwinen erara teoria marxistetan bizitza borroka etengabea delako. Borrokarena marxismo arruntetan egia izanik ere, halaber, «Gothako programaren kritika» idazlanaren barruan, “errepublika demokratikoan” sozialismo inozoak arbuiatu ondoren, Marxek azaldutako xede politikoa aintzat hartu beharko genuke: “bakoitzarengandik, haren gaitasunen arabera; bakoitzari haren beharren arabera!”. Nire ustez (apika oker nago), hauxe da azken urratsa kooperazioan eta justizian, baina agian ez sozialismoan, komunismoan baizik.

Bukatu baino lehen, Azurmendiren liburua beste lan eder batekin lotuko nuke, euskaldunon arteko eztabaidan ibilbide filosofikoa aberasteko asmoz. Elena Martinez Rubio pentsalariaren Bidaia filosofikoak lana (Utriusque Vasconiae, 2015) da buruan daukadana, kasu. Hor Hannah Arendt dugu lagun, “giza ekintza politikoa” miatzerakoan. Martinez Rubioren interpretazioan: “Gizaki bakoitzaren jaiotza baino lehen tai gabe aldatzen ari den harreman-sare bat dago hor, egon ere; sare horrek, gizabanakoaren bizialdia eta gero, bertan egoten jarraituko du. Ondorioz, giza aniztasuna ezin murriztuzkoa da, Arendten ustez (…). Hau da, mundu bat bera agertzen zaigu gizaki guztioi, nahiz eta bakoitzari era desberdinean agertu. Hala bada, talde-lanean edo ‘auzolanean’ ematen zaie hasiera ekintzei, ezinbestez. Ez dago isolaturik jokatzerik” (14 orr.). Eta honekin galdera geratzen zaigu: nola elkartu bio-politikoa (harreman-sarea espazio publiko eta aniztasunetik) eta bio-antropologikoa (elkarrekiko laguntza eta kooperatibismoa) kapitalismo suntsikorraren aurkako proiektu ekintzaile eta justu eraginkor batean?

Koda: spoilerrik egiteke, Joxe Azurmendiren liburuaren bukaera aipatuko dut. Hor ipuin sinple eder bat daukagu, Guatemalako komunitate txiki batean sortua, non protagonistak aroztegiko erremintak baitira: mailua, lixa, torlojua, … Eder-ederra da baina ez dakit egokien ote den kooperazioa azaldu nahian, ezen azken buruan kooperazioaren jakinduria ez den elkarrekin asmatua, baizik eta arotzak azaleratua, hots, kanpoko edo goiko adimen baten emaitza. Hala izanik, “hierarkiaren” arazo ontologikoa agertzen zaigu berriro kooperazioan, Peter Singer filosofoaren “ezker darwinistan” azpimarratua (Joxek ere ohartarazi du oztopo hau liburuaren aipamen aberats batean). Kooperazioan edo elkarrekin hausnartzeko bertze dilema bat.