Diccionariu ilustràu de la llingua asturiana

2022-09-24 // bAst, Juan Luis Aizpuru Beristain // Iruzkinik ez

Diccionariu ilustráu de la Llingua asturiana liburuaren azala

Asturiasko hizkuntzaren hiztegi hau Asturiasko llinguaren oinarrizko hiztegia ezagutu nahi duten pertsonei zuzenduta dago, eta estatistikoki eguneroko hizkeran erabili ohi diren sei mila hitz inguru biltzen ditu, gure tradizioen, naturaren eta kultura tradizionalaren alderdi nabarmenetako batzuk erakusten dituzten ilustrazioekin batera. Lehen zatia asturianu-gaztelania da, eta asturianu hitza du, eta horren deskribapena gaztelaniaz. Bigarren zatia gaztelania-asturianu da, eta gaztelaniazko hitza eta asturianurako itzulpena ditu. Liburuaren azken zatian, Asturiasko alfabetoa, azentuazioa, artikulua, generoa, kopurua, apostrofazioa, posesiboa, materia-neutroak, zenbakizkoak, mugagabeak, galdetzaileak eta harridurazkoak, izenordain pertsonala, aditzondoak, preposizioak, juntagailuak, interjekzioak eta aditza azaltzen dizkiguten ohar gramatikalak garatzen dira.

Goxeru = saskigilea goxu=saski

Marrazkigilea: Ánxelu Manel Fdez Mdez.

Hemen hitz batzuk

Llépara = legenarra

Enlliblar= tolestu

Nortiada= Iparreko ekaitza

Panguillón= alferra

Picatuero= okila

Puñetazu= ukabilkada

Refolón= itsas-kolpea

Roñecer= herdoildu

Trebeyar= jolastu

Xera= zeregina

Dexuncir= askatu

Dulda= zalantza.

Esbillar= aletu.

Estragazáu= hondatua

Facina= meta

Golsar= oka egin

Guaciar= bidaiatu

Gumia= zikinkeria

Gulipu= haitz arteko bidexka

Llamarga= lokatzadi

Llariegu=etxekoi

Llobu= otso

Belurdieru= gezurti

Les mil primeres palabras umorez egina dago eta asturiera ezagutzen hasteko balio du, haur-estetika du, oso praktikoa.

Gorputza, etxeko zatiak, ingurua edo paisaia, hiria, familia, denda eta beste hainbat gai ukitzen ditu.

Liburuaren azken orrialdeetan, hurrenkera alfabetikoan datoz agertzen diren hitz guztiak eta gaztelaniazko eta ingelesezko esanahia.

Asturiar kantu herrikoiak 12 kanturekin bilduma. Diskoetxea: del Principado eta Picu Urriellu.

Lan honek gure lurraldeko abesti maitagarri eta ezagunenetako batzuk biltzen ditu, hala nola Asturias Patria Querida, Por el río Nalón edo Fuiste al Carmín de Pola, Gijón del alma, La mina y el mar eta beste asko, popurri batekin eta Asturias aberri maitearekin amaituz. Interpreteak asturiar kantagintzako eta herri folkloreko gure abeslari adierazgarrienetako asko dira, hala nola Torner laukotea, Luis Estrada eta Jorge Tuya, Pipo Prendes edo Manolo Santarrúa. Gure herri-nortasunaren oroitzapen ezabaezina, belaunaldi berriei gogorarazteko. Picu Urrielluren ekoizpena Printzerriko diskoetxearen laguntzarekin egina dago.

Liburua atal ezberdinetan banatzen da, gure izenen jatorria, garaipenaren gurutzea, gure hizkuntza, Asturiasko ereserkia, gure Covadonga leku sakratua, erromaniko aurreko monumentuak eta beste deskribatuz.
Sortu zenetik, lehen populatzaileak, ligureak eta zeltak, kastroak, burdin aroa eta Asturias mendiz bestaldekoa ageri dira. Hurrengo kapitulua astur-kantabriar gerrak, erromatarrak, bisigodoak eta arabiarrak zituzten inbaditzaileei buruzkoa da. Beste kapitulu bat Asturiasko monarkiari buruzkoa da, Covadongako gudua eta bere erregeen deskribapena. Ondoren, Erdi Aroko Asturiasekin jarraitzen du, non Asturias periferikoa, jaurerri handiak, kontzejuak eta poulak garatzen dituen, Asturiasko lurraldearen bilakaera. Hurrengo kapituluak Asturias Printzerri bihurtu zeneko une historikoa hartzen du, Asturiasko printze-printzesak izan baitziren, deskribapen kronologikoa, Asturiasko nobleziarekin eta printzerriko batzar nagusiaren sorrera. Azken kapituluaren izenburua artea eta jakintza da, eta Oviedoko unibertsitatearen sorrera, erromanikoa, gotikoa eta Oviedoko katedrala, jauregiko arkitektura eta asturiar ospetsuak erakusten dizkigu.

Teresa Antiñolo, mitologian espezializatutako artisau zeramikagilearen testua eta irudiak. Liburuak gure Asturiasko ahozko tradizioko pertsonaiarik garrantzitsuenak azaltzen ditu haurrentzat modu atseginean. Liburuak Trasgu, Xana, Cuelebre, Busgosu, Sumiciu, Ayalgas, Nuberu, Diañu Burlón, Sirena, Espumeru, Sorgina, Pataricu, Güestia, Lavandera eta Guaxa aipatzen dizkigu. Antzara-joko batekin eta hiztegi batekin dator, jokoaren jarraibideak eta erantzunak.
Asturiasko kultura ikasten duten haurrentzat gomendatua ikastetxeetan.

Asturies aldizkari urtean behingoa

Sumariu: Una revisión mamíferos fósiles cuaternariu d´Asturies – El castru de La Punta´l Castiello – L´horru asturianu – Torner y Lorca. D´añaes y cantares pa neños – Iconografía gaita de San Salvador – La páxara de Faro – El gaiteiru Las Curuxas – Memoria gráfica Grau – otros

Urkiarekin egindako madreñak

Gaueko berdeak Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain

Eguneko berdeak Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain

Kalaportutik Iurretara

2022-09-16 // bAst // Iruzkinik ez

azaleko irudia: gotzon garaizabal

JOSEBA SARRIONANDIA IRAKURRIZ

Habanako gaukariaren arrastoan ibili naiz iragan hiru urteotan, begiak sarri itzuliz, ezker-eskuin ari, haren ele, ale, pieza edota teselen ariora. Idazlearen itzuleraren aiduru, haren literaturaren paisaian barrena, haren herbestearen azkeneko pasaia igurikatuz.

Izan ere, ezaguna baita irakurzaleok bi paisaia behatzen ditugula: bizitzarena eta literaturarena. Askotan, baina, paisaia bakarra bailitzan bizituz; arian ari, bidean sarri geldituz, begiak usu itzuliz.

Joseba Sarrionandiaren literaturan ostertz berrietara eramaten gaituztenen artean menturatuz, azken idazlanetara mugatu naiz. Habanako gaukariak haintzat hartu ditut hain zuzen ere, gai anitzi buruzko gogoeta mamitsuak dakartzatelako eta, gainera, abantzu berrogei urteren ondoren ageriko maneran eta nondik idatzi dituen garbi utziz lehenak direlako.

Mikel Asurmendi Agirre

or.

Bibliomantzia:

Etorkizuna liburuen bitartez

iragartzeko artea.

“Bizitzea ez al da oso arriskutsua?”, itaundu digu Habanako gaukariak. Riobaldoren hitzak dira. Liburuaren Bibliomantziako azken aipua da, idazleak iturri anitzetatik ekarri ohi duen ur tanta bat. Oraingo hau, apika, 1985eko Ni ez naiz hemengoa lehenbiziko saioa berrestera dator. Ordea, Ni ez naiz hemengoa lanaren aldean, Bizitzea ez al da oso arriskutsua? (Habanako gaukaria) bestelako liburua da. Inguru erreal batetik idatzita baitago, Habanatik.

Gaukariak bere-bereki so egiten dio bizitzari eta literaturari. Asaldatzeko artefaktu bat paratu digu irakurleoi eskuetan, bizitzearen arriskuaz ohartarazi digu. Idaztea eta irakurtzea erbeste moduko bat da.

Erbeste politikoa iraganeko kontua bihurtzen hasi zaio idazleari. Trilogia sorta hau bestelako lan bat da bere obran. Uharteko lurretan eta hiriko kaleetan barrena dabil. […]

or.

1898ko abenduaren 31n amaitu zen Espainiaren soberania Kuban. Batzuek barre egin zuten, beste batzuek negar eta eztul. Espainolen sentimenduez aparte, kubatarrentzat ere tristuraz betetako alegrantzia izan zen. Izan ere, hainbeste borroka egin eta gero (Ameriketako) Estatu Batuen bandera altxatu zen Portu sarrerako gazteluan edota Armen Plazan. Hala ere, 400 urteren ondoren Espainiak alde egitea, ederra izan zen kubatarrentzat. Espainiaren “Más se perdió en Cuba” delakoarekin akordatu naiz.

El grito del Baire (elNacional)

or.

Julian Assangeren afera isegoria kasu bat da. Australiar kazetariak –Interneteko ekintzaileak- Interneten hitza hartzeko aukera bera izatea litzateke demokratikoena. Argi dago, legea indartsuenarena da. Haatik, ez dezagun ahantz, eraikitzen ditugun edifizio guztien gailuak baino, eraikinari eusten diogun harea edo lurra gu gara, gizabanakook alegia.

or.

Historian arakatzeak laguntzen digu historia osatzen jarraitzea. Pablo txinoaren historia dugu laguntzaile: Kubara heldu zen lehenengoetako txinatarra. Flor de Cuba ingenioko eskifaiako langilea izan zen. Bere “askatasuna erosten” ahalegindu zen esklaboa. Pablo Ignacio de Arrieta zen Flor de Cuba ingenioaren jabea. Historia lazgarria da. Gaukariak istorio bihurturik kontatuko balu, sinesgarritasuna galdu ote lezakeen nago. Bidenabar erranik, Sarrionandiaren historia ez ote den –ez ote garen- istorio bihurtzen ari?

Flor de Cuba ingenioa

Deskribapena	English: lithographic print, hand colored Español: Ingenio Flor de Cuba. Propiedad de los Sres. de Arrieta. Departamento Occidental, Jurisdicción de Cárdenas, Partido de Guamutas.
Data	1857
Iturria	Digital scan from Los ingenios. Colección de vistas de los principales ingenios de azúcar. Havana, Litografía de L. Marquier
Egilea	Justo German Cantero (1815-1971), author Eduardo Laplante (1818-1886), lithographer

or.

Udaberrian mina berritzen ei da. Mina dugu gaia. “Badaude min fisiko hutsaz gainerako beste min batzuk”, baita min atzizkiez osatutako sumin, samin, erdimin, maitemin, oroimin, dolumin, bizimin… kontzeptuak ere. “Minak min hutsak, minantzekoak eta batez ere alegiazko minak” bezala bereiz litezke. Ezinezkoa da ordea. Hizkuntza anbiguoa da –hizkuntza guztiak-, hizkuntzak ez du logika positiboz funtzionatzen, bizitzaren beraren antzekoa da. Mina, gogoan eta harremanetan, sufrimendua da. Bereizketa horrek erakusten du minak gogoarekin eta hurkoarekin duen berezko erlazioa. Areago, ondoezak eta doluak somatizatu egiten dira, ez gara besteen pairamenak neurtzeko gauza.

Saiogileak Ez da ezer, min apur bat bakarrik leloa ipini dio izena pieza honi. XXI. mendeko gizakion histeria kronikoak eta somatizazio-nahasmendu sintomak geroz eta agerikoagoak dira. Izan ere, minak ezabatu nahi ditugu gure bizitzatik. Egungo komunikabideen autolaguntza apur bat aski leloa da horren adierazle. Gure izatearen itxura nagusitu zaigu, itxurak bestela adierazten badu ere, “ez gara hain sendoak eta seguruak, eskasiaren eta amildegiaren ertzean bizi gara”.

or.

Arazoaren muinera heldu gara: “Espektakuluaren gizartean bizi gara”. Epidiktiko hitzak horixe esan nahi du, “espektakularra”, “ikusgarria”, abiltasun erretorikoen demostrazioa. Argumentazio epidiktikoa da nagusi jardun judizial zein politiko guztietan. Merkatuak bizimodu soziala kolonizatzeaz gainera, bilakaera teknologiek ustekabeko harreman birtualak bideratu dituzte. Inoiz “zuzen” bizi baginen, orain errepresentazio moduan bizitzera kondenatuta gaude. Jendeok baginen, gero bagenuen, eta, gaur egun, itxurak egin behar ditugu izateko. Errealitatea espektakulutik sortzen da, espektakulua da benetako errealitatea.

Baita muina honela ebatzi ere:

“Idazle ofizioaren arazoa epidiktikotasuna da, ez Theodor Adornoren Auschwitz ondorengo idateko ezintasuna, ez Jean Paul Sartreren konpromisoa. Literatura deitzen den komunikabide zabal konplexuaren ezaugarria epidiktikotasuna izan da beti”.

Kubako Armadako soldaduak, AEBetako armadaren lehorreratze unean ateratako argazki batetik. Harperren Historia piktorikoa, Espainiarekiko gerrari buruzkoa, Vol. II, Harper eta anaiek argitaratua 1899an.

Espainiar soldaduak Kuban.

Jose Martí Brújula Sur

ITZAURREA

Kuba’ko gerra eman diogu izena liburu oni, gaia ere ala baita. Bañan oar batzuk egin bearrean gaude. Kuba’koaz ez-ezik, Filipinetako gerraz ere mintatzuko gera. Izan ere, naiz-eta ugarte oiek alkarrengandik millaka kilometrora egon, gerra bakarra izan zan, bai Españia’rentzat eta bai Ipar-Amerika’rentzat. Gerra bakarra, bañan bi frentetan burruka egin zana. Bañan Kuba eta Filipinetako gerra, izenburu luzeegia egiten da, bai liburuaren azalerako eta bai izketarako ere. Orregatik, erriak, Filipinetako izena alde bat utzirik, Kuba’ko gerra esan oi du beti soil-soillik, bai erderaz eta bai euskeraz ere, naiz-eta gerra ori atzentzen ari dan eta gero ta gutxiago aitatzen dan. Kuba’ko gerra orrek oso alderdi berezia izan zuan Bidasoa’z ego aldeko euskaldunentzat. Bera izan baitzan, oker ez bagaude beintzat, fueroak galdu eta emengo mutillak soldaduzkara joaten asi ondorengo lendabiziko gerra.

[…]

Altxa –aldia

[…]

Altxa-aldia bideratu, tajutu eta jantzi zuana, Jose Martí izan zan. Idazle, olerkari eta izlari iaioa bera. 1892 urtean, Kuba’ko errepublika berriaren araudia eta oñarriak prestatu zituan, eta aien berri ematen asi zan Nueva York’en, Santo Domingo’n, Costa Rica’n eta abar. 1893’eko Garagarrillaren 5’an, Españia’ko gobernuak Kuba’ko autonomia onartzea nai izan zuan Antonio Maura’k; bañan etzuan lortu. 1895 urteko asieran, Abarzuza ministroak arazo ori berrituta, Kuba’ri zerbait autonomi eman zitzaion; Bañan Maura’k nai zuana baño eskasagoa eta murritzagoa. Urte bereko otsaillaren 24’an, bertara bildu eta Baire’ko oiua eman zuten, el grito de Baire alegia, Kuba Españi’rengandik berezi nai zutenak. Askatasunaren deia egin eta gerra asi. Kuba’ko sortaldean indar aundia artu zuan altxa-aldi onek.

(…)

BERTSO BERRIYAK l. (egile ezezaguna)

Españiya’ko mutil gaztiak

daramazkite soldadu,

guraso askok gauza orrekin

sentimentua izango du:

entrañetako semiarekin

ezin dutela agindu;

ori pentsatuta biyotz gogorra

egin liteke bigundu.

Edade ori semeari eman

Jaungoikuak dakin bezela,

gero zer pena amarentzako

soldadu biar dutela;

bestela berriz sei milla errial

dirutan paga dezala,

ez dun gajuak ezin kubritu

asko duenak bezela.

Maine korazatuaren eztanda Habanako portuan 1898ko otsailaren 15ean. (wikipedia)

Inor ez bedi hil ezagutu gabe Errezil

2022-09-08 // bAst // Iruzkinik ez

Errezil, balkoitik ikusita. bAst 2022

Errezil, balkoitik ikusita (II). bAst 2022

Mikel gidaria europar bisitari txit interesdun batzuei bailara erakusten. bAst 2022

Mikel olagizona bere haizeola zaintzen. bAst 2022

Haizeola gastronomiko orotarikoa bAst 2022

Errezil www.errezil.eus

Basarri bertsolari errezildarraren bertsoak dakartzan disko-liburua. bAst 2022

Paris, Paris!

Halaxe egin zen Urruñako bertso-jaialdi ederra. Eta gero, eguna etorri zenean, Parisera joan ziren han aukeratu zituzten lau bertsolari onenak, Endaian trena hartuta. Paris ikusteko asti gutxi izan omen zuten bertsolariek; baina Eiffel dorrera igo eta handik bazterrei begira egon omen ziren luzaro, erabat txundituta. Horrela entzun eta irakurri izan dugu behin baino gehiagotan. Bazkalosteko saioa etorri zen, eta Basarrik irabazi zuen lehenengo saria, saio bikaina eginda. Eta beste hiruak –Uztapide, Xalbador eta Mattin– berdin-berdin utzi nahi izan zituen epaimahaiak. 1958ko maiatzean Parisen egin zen jaialdi hartako bertsorik gehienak Egan aldizkarian, 5-6 alean (1985), argitara eman zituen Juan San Martín jaunak, Euskaltzaindiko liburutegian zegoen grabazio batez baliatuta. Aurkezpenean honelaxe irakur daiteke: “Paris’en izan zan bertsolari-saiaketaren azalpena 1985”. Lehenago inoiz argitaratu ez ziren txapelketaren agiri hauek Jokin Zaitegi zenaren paperetan aurkitu zituen eibartarrak, Euskaltzaindiaren Bilboko Azkue liburutegian, lehenxeago esan bezala. Ez ziren bertso denak jasoko; baina bai gehienak, seguruenik. Egan aldizkariaren orrialdeetan ohar hauxe idatzi zuen argitaratzaileak: “Lehenengo grabazio banda uts xamar degu; asko galdu da. Artu zan dana emen dijoa … “. Eta gero, banda horietan jasotako bertso denak argitara eman zituen, esan bezala. Jaialdia Nork noiz kantatu beharko zuen zozketa egin ostean, lehenengo Uztapidek bi bertso kantatu zituen; eta gero Basarrik, beste bi. Jarraian, Mattin eta Xalbadorrek ere berdin egin zuten, gidariaren aginduz. Nolanahi dela ere, Basarriren bertso-bilduma egiten ari geranez, hark kantatukoak, edo harekin zerikusirik duten bertsoak bakarrik jasoko ditugu gaur hemen, bere lehen agurra gogoratuz hasita:

Basarri:

Paris’ko euskaldun jende jatorra

ara ementxe batua;

anai-arreba pranko badegu

gaur onuntz inguratua.

Ameriketan zenbat dabillen

etxetik urrutiratua!

Egun onetan aiekin degu

gorputza eta gogua,

Jaunari esker egin baitegu

emen biltzeko modua.

Berriz ere autatu zagun

onelakoxe lekua.

Irrintzi eta zantzo egiteko

iritxi baita ordua,

bertsolariak ager gaur goitik

bertsoa eta kantua,

eman eta zabaldu dezagun

mundu guzian frutua.

Arrantzaliak boga ta boga

beti itsaso aundian,

artzai-mutilla txistu ta kanta

or ikusten da mendian.

Nekazariak beren lurretan

ari baitira lanian.

Igande egunez gu euskaldunok

ementxe aldamenian;

bein bear eta gure erria

dago umore onian.

Eguzkia’re dizdiratsu gaur

goizetik zeru gaiñian.

Auxe da poza kabitu eziña

edertasun au ikustian!

Zar eta gazte, aundi ta txiki,

guztiok alkartian,

maitetasunez bildu bai gera

gaur festa eder batian.

Anai-arrebak, ezta bildurrik

ola gabiltzan artian.

Borondegi taberna entzutetsua, abegitsua eta ikusmiratsua.

Ilunabarra Errezilen. Eguzkiaren sartzea.

Paulino Uzcudun boxeolariaren txapelketako kartela. Argazkia: Ibarbia liburutik.

Europako txapelketarako sarrera

Maria Villar Otegui Argazkilaria: Joseba Urretavizcaya Ibarbia liburuan

Errezilgo eliza ondoko kalea. Argazkilaria: Joseba Urretavizcaya

Bisitari batzuk inguruaz gozatzen, bizitzain behin bederen…

Antton Kazabonen txarapekoak

2022-09-02 // bAst // Iruzkinik ez

Biluztasunaren ederra

(Rufino Iraola Garmendia-ren hitzaurrea)

Jende gehiegi saiatzen da pintura, literatura, eskultura, bertsoa… janzten, artearen funtsa biluztasuna dela ohartu gabe. Bertso-liburu baten iruzkina egin behar dudanez, horra mugatuko naiz, beste sormen-mota guztientzat ere berdin balio lezakeela aitorturik, baina ezer baldin bada sinplezia eskatzen duen generoa, bertsoa dela esango nuke. Bertsolaritza produktu herrikoia da, herri xumearen izaera eta kontzientziari lotua dago, eta herri xehearen eta herri xehearentzako espresio-moldea da.

Bai, baina hemen bertso idatziez ari garela esango didazue. Eta arrazoi osoa! Beraz bigarren honek: hizkuntza jasoa onartzen du, pentsamendu abstraktua onartzen du, idatzizko forma eta beste figura literario batzuk onartzen ditu… Noski! Baina bada beste estilo bat ere, bertso jarria izan arren bertso inprobisatuaren arintasun, bizkortasun, zorroztasun eta erabaki-gaitasunarekin planteatzen dena, nahiz eta teknika aldetik askoz landuagoa izan, eta bat-batean onartzen diren lizentziak onartu ez.

Ni aspalditik nator esanez, bertso jarri mota batek eta besteak izan duten bilakaerarekin, epaitzeko orduan ez dagoela sorta guztiak zaku berean sartzerik. Zeren irasagarrak eta errege-sagarrak multzo berean tratatzea bezala da. Hori ez da posible, eta bi epaimahai eta parametro ezberdinak behar dira. Beraz, bertso jarrien barnean bi azpigenerorekin egiten dugu topo eta biak dira onargarriak.

Antton Kazabonek ondo asko daki hori, eta zaila da bertso kontuan hari nik lezioak ematea. Jakinaren gainean eta nahita kokatu da kokatu den tokian; zer egiten duen dakiela hautatu ditu estiloa eta bertso-mota, baita gaia eta kantatzeko motiboa eta motibazioa ere.

Gaiak sinpleak dira, hurbilekoak, askotan lagunartekoak, bertsolaritza hein handian den eran. Hurbiltasun horrek, maiz asko, interesgarriago egiten du bertsoa; zuzeneana ritzea bezala da, abstrakziorik gabe, nahiz eta Anttonek baduen abstrakziorako gaitasuna. Gaia “txikia” denean (herriko pertsona xume bati bertsoa jostea) meritua handiagoa da, zukua atera egin behar zaiolako. Gaia “handia” denean, zukua dariola dago gaia, bildu besterik ez da egin behar. Gainera, sarri askotan, gaiak estaltzen du eraikuntza.

Esan bezala, Anttonek lehenengo bidea hautatu du, eta eskertzen da hurbiltasun horren freskotasuna. Eskailerapeko arnoa bezala ondutako edo ganbarako belarretan umoturiko udarearen antzeko usaina eta zaporea dituzte Antton Kazabonek “Txarapekoak” izeneko sortan batu dituen bertsoek.

Era guztietako bertsoak aurkituko ditu Kazabonen “Txarapekoekin” gozatu nahi duenak. Asko dira “egun handira” arte esanda joan zaizkigunei eskainiak; beste asko erretiro, urtebetetze eta abarrekin lotuak daude. Inoiz, enkarguz eginak. Baina askoz ere gehiago dira Anttonek bere iniziatibaz sortutakoak, etaez gutxi lehiaketaren batera aurkeztuak eta sarituak.

Hasieran esaten nuen bezala, biluztasunak janzten ditu, sinpleziak korapilatzen; gainzama astunik gabeak dira, jostalariak eta irakurterrazak, kolpean irensten diren horietakoak, bertsoak izan behar duen eran.

Orain, ekin eta gozatu! Eta ez ahaztu, amaieran, “ipuinen atala” deiturikoan, aurki ditzakezun ipuinak irakurtzea.

Osasunari

Ez da oso lizuna

daukadan eginkizuna,

bertsorik bertso aztertu behar

baitut osasuna.

Belarritan oihartzuna

txikitandikan entzuna:

“Mundu honetan osasuna da

gure ondasuna”.

Zu, altxor estimatua,

zu, perla preziatua,

ez zaituztenek gau eta egun

aldarrikatua;

zaituztenek ahaztua,

behartsuek goratua,

loteriaren egun handian

hain gogoratua.

Birikak ondo haizatu

eta oxigenoz osatu,

alkoholak eta gaitz-iturriak

denboraz uxatu;

bizimodua lasaitu,

dena tamainan gozatu,

eta horrela urte askoan

bizitza luzatu.

Halere gure joera

xelebrea jokaera:

tabakoa erre, gehiegi edan

jan ere sobera.

Nahiz gure baitan aukera

gogoz saiatu ohi gera

gaitz guztiei gure gorputzean

ematen sarrera.

(…)

Maisu bat nola bizi den

Ez dakit noren bitartez

ta politikaren partez

magisteritza ikasi nuen

nire borondatez.

geroztikan nire kaltez

haur artean hogei urtez,

batek garrasi, besteak buila…

Herodes, itzuli zaitez!

Zazpì ordu egunean

umeen aldamenean

esker gutxi eta dedikazio

handiko lanean.

Astearen azkenean

dena bukatzen denean

asteburua jai baldin badut

igaro ohi dut ohean.

Oihu eta deiadarra

ia galdurik iparra

egunarekin batera haurren

garrasi zaparra,

horren ondorio txarra

kezkatzen nauen bakarra:

azken urteak eroturikan

lotuta pasa beharra.

Xabier Leteri

Non hago, zer larretan,

Oiartzungo poeta kantaria?

Non, erreka zikinen iturri garbiak

aurkitu nahi zituen

poeta tristea?

Non, zer larretan

makurka eta poliki

arrastaka bidea egindako giza aberea?

(…)

bAst 2022

Antton Kazabon Amigorena

Oiartzungo haurtzaro ikastolan irakasle ia berrogei urtez. Zuzendari ere izandua. Bertako Bertso Eskolaren sortzaile 80ko hamarkadan.

Euskal Herriko Txapelketa Nagusian eta Gipuzkoakoan epaimahai-buru 1991tik 2001era.

Gipuzkoako Ikastolen Elkartean lanean hiru urtez, Bertsolaritza irakaskuntzan izeneko proiektuan, horretarako materiale didaktikoa sortuz.

Haur eta gazte literaturan liburu askoren egile, laurogeitik gora guztira. Besteak beste, Kanpai hotsak isiltzean; Kaixo, Kattin; Momolo; Emozioen kulista; Txoria txori; Pirtzina zilborrean; Urtziren diarioa; Letrak elurretan; Bi kutxatxo…

Antton Kazabon txlprt

HAURRA, KANTA EZAZU

GOIZETIK GAUERA

ETA BIZIKO ZARA

TXORIEN ANTZERA.

LAI, LAI, LAI

TXORIEN ANTZERA.

Potto pottoka ardi eta arkume artean bizi zen, eta oso bakarrik sentitzen zen, ez baitzuen haien hizkuntza ulertzen. Horregatik, beeka mintzatzen ikasi zuen, gauza asko zituelako ardiei eta arkumeei galdetzeko. Nor zen eta zer zen jakin nahi zuen, nongoa zen, gurasorik baldin bazuen, non bizi ziren…

Esploratzaile sena du Katixak: bere kasa ibiltzea gustatzen zaio, eta jakin-min aseezina du. Egun batez, inguru ezagunetik gehiegi urrundu eta dorre ikusgarri bateraino iritsiko da. Kanpotik mirestearekin aski ez, eta solairuz solairu ikusi nahiko du, jira eta buelta eskailera kiribiletan gora. Horrela ezagutuko ditu dorreko bizilagunak, baita harrizko paretek gordetzen duten sekretu handia ere?

Dantza kontuei zegokienez oso gustura zegoen Mikel, primeran zihoakion dena, berak pentsatzen zuen bezalaxe. Bidea gero eta argiago, garbiago ikusten zuen. Buruan, ordea, bazuen beste kontu bat aspalditik bueltaka, eta horretan ez zituen gauzak hain garbi ikusten. Maiderrekin hitz egin behar zuen lehenbailehen horretaz guztiaz, baina ez zekien nondik eta nola hasi. Txikitatik biak beti elkarrekin… Maiderrek asko maite zuen Mikel, baina hori ez zen nahikoa.

Inor ez bedi hil ezagutu gabe Errezil

2022-09-02 // bAst // Iruzkinik ez

Errezil, balkoitik ikusita. bAst 2022

Errezil, balkoitik ikusita (II). bAst 2022

Mikel gidaria europar bisitari txit interesdun batzuei bailara erakusten. bAst 2022

Mikel olagizona bere haizeola zaintzen. bAst 2022

Haizeola gastronomiko orotarikoa bAst 2022

Errezil www.errezil.eus

Basarri bertsolari errezildarraren bertsoak dakartzan disko-liburua. bAst 2022

Paris, Paris!

Halaxe egin zen Urruñako bertso-jaialdi ederra. Eta gero, eguna etorri zenean, Parisera joan ziren han aukeratu zituzten lau bertsolari onenak, Endaian trena hartuta. Paris ikusteko asti gutxi izan omen zuten bertsolariek; baina Eiffel dorrera igo eta handik bazterrei begira egon omen ziren luzaro, erabat txundituta. Horrela entzun eta irakurri izan dugu behin baino gehiagotan. Bazkalosteko saioa etorri zen, eta Basarrik irabazi zuen lehenengo saria, saio bikaina eginda. Eta beste hiruak –Uztapide, Xalbador eta Mattin– berdin-berdin utzi nahi izan zituen epaimahaiak. 1958ko maiatzean Parisen egin zen jaialdi hartako bertsorik gehienak Egan aldizkarian, 5-6 alean (1985), argitara eman zituen Juan San Martín jaunak, Euskaltzaindiko liburutegian zegoen grabazio batez baliatuta. Aurkezpenean honelaxe irakur daiteke: “Paris’en izan zan bertsolari-saiaketaren azalpena 1985”. Lehenago inoiz argitaratu ez ziren txapelketaren agiri hauek Jokin Zaitegi zenaren paperetan aurkitu zituen eibartarrak, Euskaltzaindiaren Bilboko Azkue liburutegian, lehenxeago esan bezala. Ez ziren bertso denak jasoko; baina bai gehienak, seguruenik. Egan aldizkariaren orrialdeetan ohar hauxe idatzi zuen argitaratzaileak: “Lehenengo grabazio banda uts xamar degu; asko galdu da. Artu zan dana emen dijoa … “. Eta gero, banda horietan jasotako bertso denak argitara eman zituen, esan bezala. Jaialdia Nork noiz kantatu beharko zuen zozketa egin ostean, lehenengo Uztapidek bi bertso kantatu zituen; eta gero Basarrik, beste bi. Jarraian, Mattin eta Xalbadorrek ere berdin egin zuten, gidariaren aginduz. Nolanahi dela ere, Basarriren bertso-bilduma egiten ari geranez, hark kantatukoak, edo harekin zerikusirik duten bertsoak bakarrik jasoko ditugu gaur hemen, bere lehen agurra gogoratuz hasita:

Basarri:

Paris’ko euskaldun jende jatorra

ara ementxe batua;

anai-arreba pranko badegu

gaur onuntz inguratua.

Ameriketan zenbat dabillen

etxetik urrutiratua!

Egun onetan aiekin degu

gorputza eta gogua,

Jaunari esker egin baitegu

emen biltzeko modua.

Berriz ere autatu zagun

onelakoxe lekua.

Irrintzi eta zantzo egiteko

iritxi baita ordua,

bertsolariak ager gaur goitik

bertsoa eta kantua,

eman eta zabaldu dezagun

mundu guzian frutua.

Arrantzaliak boga ta boga

beti itsaso aundian,

artzai-mutilla txistu ta kanta

or ikusten da mendian.

Nekazariak beren lurretan

ari baitira lanian.

Igande egunez gu euskaldunok

ementxe aldamenian;

bein bear eta gure erria

dago umore onian.

Eguzkia’re dizdiratsu gaur

goizetik zeru gaiñian.

Auxe da poza kabitu eziña

edertasun au ikustian!

Zar eta gazte, aundi ta txiki,

guztiok alkartian,

maitetasunez bildu bai gera

gaur festa eder batian.

Anai-arrebak, ezta bildurrik

ola gabiltzan artian.

Borondegi taberna entzutetsua, abegitsua eta ikusmiratsua.

Ilunabarra Errezilen. Eguzkiaren sartzea.

Paulino Uzcudun boxeolariaren txapelketako kartela. Argazkia: Ibarbia liburutik.

Europako txapelketarako sarrera

Maria Villar Otegui Argazkilaria: Joseba Urretavizcaya Ibarbia liburuan

Errezilgo eliza ondoko kalea. Argazkilaria: Joseba Urretavizcaya

Bisitari batzuk inguruaz gozatzen, bizitzain behin bederen…

Avi, et trauré d’aquí!

2022-08-26 // bAst, Juan Luis Aizpuru Beristain // Iruzkinik ez

Avi, et trauré d’aquí!

Aitona, hemendik aterako zaitut.

ERREPUBLIKARREN MEMORIA ERORIEN HARANEAN

Aitona, hemendik aterako zaitut liburua promesa baten emaitza da. Joan Pinyolek Joan Colomi, ezagutu ez zuen aitonari, egin ziona da, diktadurak Lleidako hobi komun batetik atera eta familiaren baimenik gabe Erorien Haranera lotsagarri eraman zuen errepublikarrari. Bere hezurrak hartzen dituen kriptaren aurrean hartutako konpromisoa da. Hezurrak borreroaren hezurren ondoan pausatzen dira. Egunen batean Capelladesen atseden emango diote, etxean, bere jendearekin. Liburu honek, lehenengo zatian, Joan Colomek 1938ko urritik, Errepublikak mobilizatu zuenetik, 1939ko martxoan leridar presoen eremu batean hil zen arte, bizi izan zuen bidaia jasotzen du; bigarren zatian, familiaren odisea dokumentatzen da 2008tik, aitona mausoleo frankistatik ateratzeko borrokan. Kasu baten kazetaritza-kontakizuna, TV3ko Sin ficción saioak emandako izen bereko dokumentalean oinarritua, gerrak pertsonen bizitzan izan dituen ondorio negargarriak nabarmentzen dituena, diktadurari lehenik eta demokraziaren ondoren biktima errepublikarrei eta Trantsizioko miseriei zor zaien begirunerik eza, ahanzturara kondenatu dituena. Alerta eta salaketa deia guztiei…

Capellades

or.

Urtarrilaren 26an, tropa inbaditzaileek iparralderantz aurrera egiten dute. Garrigako aerodromoan utzitako azken hegazkinak Osona eta Gironesera irtengo dira, azkenean. Erretiratzen diren tropa errepublikanoek zubiak lehertzen jarraitzen dute eta kaosak lapurretari bide irekitzen dio. Iritsi den egoera muturrekoaren aurrean, baldintzarik gabeko errendizioa aztertzen da, gizaki gehiago hil ez daitezen. Ideiak ez du funtzionatzen. Girona, Figueres eta Olot arteko defentsa triangelu bat sendotzea erabakitzen da. Baina ezinezkoa da. Gironako egoera kaotikoa da, errefuxiatuz betea eta inolako aginte postu antolaturik gabe.

Francoren tropak Capelladesen sartu direnetik, isiltasun min bat nagusitzen da herrian. Garai hartan gobernuaren mobilizazioari entzungor egin zieten hainbat ezkutatu Cabrera d’Anoiatik eta Capellóko kobazuloetatik bueltan datoz. Milaka sutondotan, gerrak lekualdatutakoen hutsunea deitoratzen da eta okerrena espero da. Errepublikanoak, erretiroan, Guasch lantegiaren zati bat suntsitu izanaren ziurgabetasuna ere kezkaz bizi da, jende askok bertan lan egiten duelako eta orain zalantzaz betetako etorkizunari aurre egiten diolako. Lanik gabe eta gose ziur. Belar sortaren artean lurperatutako baratze askotan, konprometitu dezaketen dokumentuak erre egiten dira. Inposatutako isiluneen atzean, ondoko etxean bizi diren pertsonen artean ere salaketak egiten dira. Udaletxeko armairuak arakatu, tiradera asko hustu eta langile ohiak galdekatzen dituzte.

or.

1957ko abenduaren 30ean, Valle de los Caídos inauguratzeko urte eta erdi baino gutxiago falta zenean, Consejo de Obras del Monumento-k hildakoak etorkizuneko mausoleora lekualdatzea aipatu zuen eta Guardia Zibilak dokumentatu behar zituen toki ezberdinetahildakoen en eta eraildakoen kopurua, zegokion momentuan senideek aipatutako gorpuzkinak lekualdatzearen inguruan duten nahien kopurua eta txostena ezagut daitezen. Zalantzarik gabe, Francoren ondoan eroritako biktimen senitartekoei soilik zuzendutako deia zen. “Bere eroriak”. Ez zen, beraz, Joan Pinyolen aitonaren kasua. Baina mausoleoa eraiki zuten bi hamarkadetan, gauzek ustekabeko buelta bat hartu zuten. “Gurutzadako Heroi eta Martiriak”-en senideek begirune handia izan zuten lurralde osoan monumentu askorekin eta, hil eta hainbeste urtera, familia gehienek ez zuten onartu senideak Cuelgamurosera eramatea. Diktadurak arazo bat izan zuen, eta milaka gorpu eduki behar zituen mausoleo batean hainbeste diru inbertitu ostean, ez zuen gorpuzkirik eta monumentua bezain handia edo handiagoa den nazioarteko barrea eragitekotan zegoen.

Tirabirak eta eztabaidak egon ziren. Eta azkenean, iseka hori saihesteko, gorritzat hartzen ziren eta bere garaian Lleidako bezalako hobietan lurperatuta zeuden soldadu eta zibil errepublikanoen aztarnak Valle de los Caídosera ere eramango zirela erabaki zen. Diktadurak horrelakoak dira. Nahi dutena egiten eta desegiten dute, bizidunen eta baita hildakoen kontura ere.

CAPELLADES. Piscina blava. Campeonat de natació juliol 1936. foto: JOSEP Mª SAGARRA.

Rosanes-eko abiazio zelaia

Rosanes-eko abiazio zelaia

EL CAMP D’AVIACIÓ A ROSANES (Rosaneseko aireportua)

Visitalagarriga.cat

1930eko hamarkadaren hasieran, hegazkintzaz zalea zen enpresari argentinar batek aireportu pribatu bat eraiki zuen Rosanesen, Garriga eta Ametlla artean.

1937an, Gerra Zibilean, Errepublikak erabaki zuen zelai horrek hartzen zuen espazioan handitze bat egin eta gerrako aerodromo bihurtzea. Zelaiak garrantzi handia izan zuen Segreko eta Ebroko fronteetan eta, geroago, Bartzelonako aire defentsan. Horrez gain, inguruko udalerrietan ere eragin handia izan zuen.

Gure herriaren historia berrieneko espazio erabakigarria, bere osotasunean aurkez dezakeguna. Rosaneseko aireportuak espazioa eta azpiegiturak gordetzen ditu: aterpeak, kontrol-dorrea, aginte-eraikinak, jangela, zaintza-gunea, eskegitokia, txalet arrazionalista… eta ingurune eta paisaia bikain baten tartean dagoen guztia…

[Més de 100 metres de galeries subterrànies foradades a la roca, testimoni del treball col·lectiu de tot un poble per fer front a l’amenaça dels bombardeigs feixistes que va patir la Garriga durant la Guerra Civil espanyola] web la garriga [Harrian zulatutako 100 metro baino gehiagoko galeria, La Garrigak Espainiako Gerra Zibilean jasandako bonbardaketa faxisten mehatxuari aurre egiteko herri oso baten lan kolektiboaren lekuko] webgunea la garriga

Avi, et trauré d’aquí! és el resultat d’una promesa. És la que Joan Pinyol va fer a Joan Colom, l’avi que no va conèixer, el republicà exhumat d’una fossa comuna de Lleida per la dictadura i traslladat vergonyosament al Valle de los Caídos sense el permís de la família. És el compromís adquirit davant la cripta que acull els seus ossos, que reposen al costat dels del seu botxí. Algun dia descansaran a Capellades, a casa, al costat de la seva gent. Aquest llibre recull, a la primera part, el periple vital de Joan Colom des de l’octubre de 1938, quan va ser mobilitzat per la República, fins poc després de la seva mort en un camp de presoners lleidatà, el març de 1939; a la segona part, es documenta l’odissea de la família des del 2008 en la seva lluita per treure l’avi del mausoleu franquista. El relat periodístic d’un cas, conegut a partir del documental homònim emès pel programa Sense ficció de TV3, que posa en relleu les nefastes conseqüències de la guerra en la vida de les persones, la desconsideració primer de la dictadura i després de la democràcia amb les víctimes republicanes i les misèries de la Transició, que les ha condemnat a l’oblit. Un crit d’alerta i de denúncia a tots aquells que sempre miren cap a una altra banda quan s’ha de fer memòria, i també una mà estesa a l’esperança en forma de carta esc…

Argia basora I Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain

Argia basora II Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain

Argia basora III Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain

Liburu hau Fermin Irigaray, Larreko, euskal idazle eta sendakinak 1936-40 urte larrietan Iruñean idatziriko eskuizkribua da; argitaratu gabea zen.

Gerla urte, gezur urte aro zail eta ilun baten kronika hunkigarri eta bipila ez ezik, hertsitasun eta lanjer handien erdian izpiritu fineko euskalzale baketiar baten minak eta kezkak, aburu eta gogoeta interesgarriak ere biltzen dituena da. Honela dio egileak berak:

«Ni ere, euskaraz zerbait egiteagatik, orri oken zikintzen asi naiz, baldin gudu untarik bizirik ateratzen bagara, euskaldungoarenak eta euskararenak ez dakit nola aterako diren. Orduan egin ez badezakegu, orai, aldi untako oroigarri gisaz bedere izan dadiela”.

Orai [1993], mende erdia iragan eta gero, Pamiela argitaletxeak pozik eta ohorez du ez ohizkoa den liburu hau argitaratzen; baitaezpadan, lagunduko du Larrekoren maila hobeki ezagutzen eta preziatzen.

or.

Azillak gaur bederatzi egun dituela, iruñe iria gudulariz eta jendez koka ahala bete da: goiz goizetik karrika guztietan nabari zen zerbeit andiari buruz ginoazila.

Errietarik etorriak erriko gizonak eta asko gehiago; nik uste geienak Franco jeneralaren ikusteagatik.

Iruñen izan dute eskola irurehun gizon gaztek, oficial egiteko, eta orgatik gaur berexi dute gazte oriek Franco jeneralaren aitzinean zin egiteko, banderari atxikiak egonen direla.

Gaztelu zarraren arresi gora batean aldare gora-gora bat egin dute, erdian kurutzifikatu zurezko bat luze-luzea. Aldare aitzinean, zenbeit metro tartean, beste bospasei malla andiko egon eta jarleku bat, norata igan baida Franco jenerala bere lagunekin.

Zelai ederra bezain andia ta zabala koka ahala bete-betea zagon gudulariz eta ikuslez.

Jainkoak daki zenbat milla jende izanen zen.

Aldareko malletan bi aldetarik jarri dituzte Diputazioneko eta iri-etxeko mazero delakoak; Franco jeneralaren lekuko malletan bi aldetarik alabarderos delako guardiak.

Aldaretik eskuñ ezker egin dituzte olezko egon-leku gora batzuk, zabalak, jaun andere deituenendako tribunak erraten diotenetarik; oriek ere bete dire, baño, ala ere, gelditzen zen aski leku meza denboran belaunikatzeko eroso-eroso.

Apezpiku jaunak meza-ixil zalui bat eman du. Bereala irurehun ofizialak, berriki eskolatuak, zin egin dute bandera musutuz guztiek egin dutelarik; berriz guztiak iragan dire bandera petik.

Franco jeneralak itz batzu zuzendu ditiozte, zorionak emanez eta Españak ekenganik anitz igurikatzen duela. España aldezteko eta garatzeko leengo mallaraño. Gero, laudorioak Nafarroari eta nafartarreri, errekete eta falanje, Nafarrokoen indar andiez oraiko estu-alñdian eta eken biotz-ona eta biotz-beroa laudatuz.

Azkenik, erran du, irakurtzera doala Nafarroako eman duen agindu bat. Nafarroari ematen diola San Fernandoren kurutzea, bere arri-malletan kateekin batio ipintzeko.

Deskribapena

Garai iluna da Castroren eleberri honek arakatzen duena. Goiz-albako «paseoak», bide bazterretan tiroka hildakoak, satorraren bizimodura kondenatutakoak. Baina, baita ere, aldaketa, iraultza eta bizitza hobe bat ekarri nahi zituzten amets eta utopien garaia.

Halaxe zen, adibidez, Galiziako Flaviako Pazoan, 1936ko uztailaren 18an gerra hasi zen arte. Batzuek mendekurako baliatu zuten gerrak ekarritako nahasmendua, eta horietako batek aztarna dramatikoa utzi zuen: sei hilotz hobi komun batean. Horietako bost, buruan tirokatuak, eta seigarrenak, emakume baten hezurdurak, inork aipatzen entzun ez duen poeta baten liburua du bularraldean helduta.

Anxelak, indarkeriazko historia mingarri propioa duen ikertzaileak, bere gain hartzen du gerraren lehen egunetan pazoan gertatutakoa argitzeko lanen ardura, eta laster jakin nahi izango du nor ziren poeta misteriotsua eta haren liburuarekin hilobiratutako emakumea. Anxelaren ikerketak 1936tik gure egunetara ekarriko gaitu, eta bidaia zirraragarri horren narrazio bortitz eder honetan ikasiko dugu, besteak beste, nola gainditu dituen faxismoak garai eta mugak.

Deskribapena

Hernani 1936-2006 proiektuaren fruitu da liburu hau; Hernaniko udalaren ekimenez, Eusko Jaurlaritzako Justizia Sailaren eta Gipuzkoako Foru Aldundiko Giza Eskubideen Sailaren laguntzei esker sortua, EHUko Gaur Egungo Historia sailarekin hitzartutako lankidetzan gauzaturikoa. Urteetan egindako zorra genuen duela 70 urte, 1936ko udazkenean Hernanin hil edota hobiratu zituztenekin eta haien desagerpenaren samintasuna isilean, sarritan ezkutuan, malkoak erakutsi gabe luzaroan bizi beharra izan duten ahaide eta lagunekin. Errepublika demokratikoaren aurka 1936ko uztailaren 18an altxatu zirenek berrehunen bat lagun fusilatu edota lurperatu zituzten Hernanin, izenik gabe, epaiketarik gabe, inolako errukirik gabe. Eta orduan desagertutakoak ez dira ageri izan diktadurako urte luzeetan, ez zitzaien hilobi duin bat eskaini, are gehiago, amnesian oinarritu nahi izan zen demokrazia berria, eta oraintsura arte omenaldi bakan batzuk besterik ez zaie eskaini frankistek betiko ahanzturara kondenatu nahi izan zituztenei. Zor hori kitatu beharra genuen, eta memoria eta duintasuna berreskuratu. Ahalegin horretan egindako ikerketa da.

Liburua ez da izan proiektuaren emaitza bakarra. EITB eta Aranzadi Zientzi Elkartearekin batera egin da Udazkena oraindik. Memoria de la Guerra Civil en Hernani dokumentala. Horrez gainera, fusilatzeen 70. urteurrena ospatu zen 2006ko azaroaren 8an, Hernaniko kanposantuko sarreran, Gerra Zibilak Euskal Herrian odolez zikindurik utzi dituen tokirik gogoratuenean. Ekitaldi instituzionala izan zen, Euskal Autonomia Erkidegoko, Gipuzkoako eta Hernaniko goi-agintariak egon ziren bertan, 70 urte lehenago fusilatu zituzten euskaldunen hainbat senide eta lagunekin batera. 1936an frankistek hil eta desagerrarazi zituzten guztiak gogoan, haien omenez egin zen ekitaldia eta liburu hau.

Distira eta alderantzia

2022-08-21 // bAst, Juan Luis Aizpuru Beristain // Iruzkinik ez

Andre Kertesz-en argazkia

Andre Kertesz-en argazkia

Elsa Schiaparelli diseinatzaile dalizalea

or.

Parisen, monsieur Levequeren argazki dendatik atera eta Luxenburgoko parketik barrena eguneroko itzulia egiten ari nintzela, neskato bat aurkitu nuen aulki luze batean eserita negarrez. Nik artean ez nuen ezagutzen bere panpina galdu zuen neskatoaren eta kafkaren arteko istorioa, kontakizun eder hori oraindik orain irakurri baitut zaharren egoitzako zaintzaileak aholkatuta.

Berandu zen, ilunabarra, eta ez nuen pentsatu, Kafkak bezala, “neskato honek bere panpina galdu du”, baizik eta “neskato honek bere ama galdu du”, hori oraindik okerragoa baita, eta ondora joan eta euskaraz mintzatu nintzaion, nire frantsesa arteane dozein izutzeko modukoa zela pentsatuta, eta, gauzak zer diren, begiak zabal-zabal egin eta negar egiteari utzi zion eta bere izena Maddi zela esateko gai izan zen, eta ni Maria nintzela erantzun nionean, Maria Garrastazu alegia, irribarre murritz bat marraztu zitzaion ezpainetan, nire abizenak bi erre bakarrik dituen arren lauzpabost dituela ematen baitu, erre bikoitza “a” batekin lotzean eztanda ahalako bat egiten duelako mingainean.

or.

Eguna gautzen hasia zen eta, bere ama agertzen ez zenez, geuk joan beharko genuela esan nion Maddiri haren bila. Zutik jarri, eskutik heldu eta abaitu ginen Leveque jaunaren etxerantz. Argazki denda handi bat zuen boulevardera begira, eta atzean atelierra deitzen genion estudioa eta laborategiak. Gainean, lehen solairuan bizi ziren Leveque jauna eta emaztea, ehun metro koadroko etxe handiegi batean. Horren gainean, bigarrenean bizi ginen bere sei laguntzaileak edo langileak, eta seigarrenean, lau metro koadroko gela txiki bateane giten zuen lo Rosaliek, neskameak. Behin lagun bati bisita egitera joan zela Fresneseko espetxera eta hango ziegak bere gela baino handiagoak zirela esan ohi zidan.

Jostun gaztea bibelot

Neskatoa lehmann

Parisen gaude, 1920ko hamarkadan. Euskal Herriko baserri batetik heldu eta argazkilari bihurtu den Maria Garrastazuk, Luxenburgo parketik bere eguneroko itzulia ematen ari dela, neskato galdu bat topatuko du, zuberotarrez hitz egiten duen neskatxa bat bere amari deika eta negarrrez, eta honen ama topatu nahian emango dituzte hurrengo egun eta asteak. Bilaketa honetan, besteak beste, Belle Époque-ko glamourraren bestaldea ezagutuko dugu: ez goi mailako modaren diseinatzaile, modelo eta bezeroak, baizik eta lantoki ilunetan arropa garesti horiek josten aritzen diren jostun apalak.

Villa Larralde (Miarritze)

Agnes Souret ezpeletarra lehenbiziko “miss france”, 1910ean.

Maria Garrastazu hamasei urteko gazte bat da, neska eder eta argia, 1920ko hamarkada aldean Zestoako bainuetxean lan egiten duena. Monsieur Perrin deritzan bezero batek, dandya izatez eta ispilu marka bateko saltzailea ogibidez, berarekin lan egitea proposatuko dio, eta, gurasoak Aizarnako baserrian utzita, bere bizitzako lehen bidaiari ekingo dio, lehenik Biarritzera eta gero Parisera eramango duena. Dotoreziaz eta xalotasunez kontatzen digu Joxean Agirrek istorio hau, Belle Époque-ko edertasun eta xarma eta gaztaro galduaren ukitu nostalgikoa batzen dituena.

Zestoako bainuetxea Zestoa Turismo

Gudarien balentriak biltzen eta Loiuko aireportuan jasotako bezeroei kontatzen dizkien taxizaleak, bat-batean, argitaletxe baten enkargua jasoko du liburu bat idazteko; izan ere, Agirrezabal idazle zarauztarra –taxistaren emaztearen maitalea zena– istripu edo atentatu ilun batean hil berri da, El Lobo espioiaz idazten ari zen nobela erdibidean utzita, eta nor egokiago taxizalea baino, eleberri errealista hori amaitzeko?

Bere betiko ezaugarriei –sentsualtasuna, metaliteratura, idazketaren dotorezia– dohain berriak erantsi dizkie Joxean Agirrek eleberri honetan: hainbat hari aldi berean jorratzea, gure historia hurbileko istorio txundigarrienak aletzea, ironia dosi oparoak banatzea… Sasoi betean dagoela erakusten digu horrenbestez, eta bere narraziogintza koska bat estuago eraman.

or.

Nire lanbidea gustatzen zait eta gutxi edo gehiago konforme bizi izan naiz orain hilabete batzuk emazteak maitale bat zuela susmatzen hasi nintzen arte. Begirada urrunean galduta zuela susmatzen atzematen nuen larunbat goizetan leihotik begira, edo bere baitara bilduta igarotzen zituen orduak sofan etzanda, liburu bat eskuetan zuela baina irakurri gabe. Telefono dei bat aski izaten zuen, ordea, erabat suspertu eta euforiaren gailurrera igotzeko. Ahots apalez mugikorretik hitz egiten ikusi ohi nuen orduan, eta ni inguruan nintzela ohartzen zenean lorategira ateratzen zen eta, ertzean dagoen zuhaitz baten ondoraino joanik, niri bizkarra emanda jarraitzen zuen, esku librea airean mugitzen zuela, euliak uxatuz bezala, eta tarteka barre algara laburrak egiten zituen, hamar urte lehenago nirekin egiten zituen barre algara berberak edo antzekoak. Ordukoak naturalak, gardenak, sendagarriak iruditzen zitzazkidan, askotan esaten nion berari erreka garbiek egiten duten hotsa ekartzen zidatela gogora. Oraingoei, ordea, lekuz kanpokoak, txoroak, irizten diet. “Zer dabil hau gazte itxurak egiten?”, galdetzen diot neure buruari, gero eta barre laburragoak eginez etxera sartzen sumatzen dudanean.

or.

Badaude, gogorregiak direlako-edo, taxian doazenei oso gutxitan kontatzera ausartzen naizen pasadizoak. Horietako bat da Xanti Iparragirreren bizitzako pasarte hau: ezkondu eta emaztearen baserrian bizi zen Eskoriatzan. Goizeko lauretan loak hartu ezinik zebilen, baina zortzietan altxatu eta lanera joan zen, amona, emaztea eta bost seme-alabak lo utzita, Arrasatera. Goiz erdiko atsedenaldi bat baliatu zuen lanetik ateratzeko, hiru egun lehenago Gasteizera eraman zituen bi mutil ekarri behar zituelako. Martxoaren azken eguna izaki, gau hartan aldatua zuten ordua eta horrek zalantza batzuk sortu zizkion, esandako orduan eta lekuan ez baitziren agertu. Irratia piztu zuen eta hala enteratu zen bi mutiletatik bat hil egin zutela eta bestea atxilotu. Etxera abiatu zen itsu-itsuan eta bidean erabaki batzuk hartu zituen: etxean denbora gutxi egin behar zuen eta zer esan, zer hartu eta zer utzi pentsatuz egin zituen Gasteiztik etxerainoko hogeita bost kilometroak,…

Alanbre-hesia Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain

Behe-lainoa Argazkilaria: Juan Luis Aizpuru Beristain

Mesfidatu hitzez

2022-08-14 // bAst // Iruzkinik ez

Mesfidatu hitzez

or.

Antzina Afrikatik alde egin nuenetik inoiz baino erosoago sentitu naiz aspaldi honetan, non eta Paris arrazaniztunean. Bilboko San Frantzisko auzoan emandako urteetan bolada onen batzuk egon ziren, gehienbat han topatutako egiazko adiskideen sostenguari esker, baina ez zuten gehiegi iraun. Bolada txarrak, ordea, askoz gehiago eta askoz luzeagoak izan ziren. Denboraren poderioz, giroa gaiztotuz joan zitzaidan, hartutako erabaki oker batzuek kakaztu egin ninduten leporaino, poliziaren presio eta txantajeak jasanezinak bilakatu zitzaizkidan eta azkenean handik ihes egin beste irtenbiderik ez nuen izan. Nafar Pirinioetan bilatu nuen bakea, baina nire patu beltzak haraino jarraitu zidan, hautatu nuen herri txikia infernu handi suertatu zitzaidan eta handik ere ospa egin behat izan nuen.

or.

-Tira, ez zaitut entretenitu nahi gure istorioekin eta harira etorriko naiz. Kontua da lehen Nelson laguntza eske etorri zaidala.- Segundo bateko pausa baino ez du egin Yarelizek, baina oso deserosoa suertatu da hirurontzat-. Bere arreba, Zoila -jarraitu du-, gure lagun-taldekoa da, bilera eta festa gehienetan egoten da, baina azken egunotan ez da azaldu eta inork ez omen daki non egon litekeen. Beharbada onena Nelsonek berak azaltzea da.

or.

Pasaportea ipini dut haren eskuan. Ez du berehala ireki, tinko begira geratu zait, eta atzeko jarlekuko belzkotea jarrera berdintsuan zegoela sumatu dut. Zer arraio nahi zuten? Zalantzak pilatu zaizkit gogoan: nire lapur-zereginagatik izan behar nuen beldurra? Sasi-ikertzaile zereginagatik? Ilegala izateagatik? Bikote horrek bidali zidan segika izan nuen zuri ziztrin hura, horretaz ia seguru nengoen, baina zertan ikusi ninduen tipo hark? Karterak lapurtzen Sacré-Coueur-en? Legez kanpoko beste ekintzaren baten? Hura deskubritu ondoren beste norbait izan dut zelatan? Hala bada, zertan ikusi ote nau…?

or

Txakurrek ordu para bat eskatu didate txipa eskuratzeko tramiteak egiteko eta, denbora ematearren, Belleville kalean behera jaitsi naiz oinez, batere presarik gabe. Frehel plazara ailegatutakoan “mesfidatu hitzez” dioen mural erraldoia jo dut begiz, eta aurrekoetan oharkabean pasatutako xehetasun bati erreparatu diot. Esaldia idatzita dagoen arbela okertuta dago eta bi langile, aldamio baten laguntzaz, hura ondo orekatzeko ahaleginetan ari dira, irudi komikoa osatuz. Beste muraleko ikertzaile beltza hara begira dagoela dirudi, “Lacroix” kalearen bidegurutzera, eta eskuartean daukan paperean gurutze bat dago marrazturik, kale horretarantz abiatu behar duen seinale.

or.

Erabat blokeaturik geratu naiz luzaroan, lurrean jarrita, burumakur. Ez da inongo txinatarrik inondik azaldu, eta ez zait burutik pasatu niretzat onena toki honetatik berehala desagertzea zela. Polizia batzuk izan dira lehenak ailegatzen, galdera ugari egin dizkidate, batzuetan saiatu dira, baina ez naiz gauza izan erantzuteko.

-Burua galdu duela dirudi- entzun diet, eta bakean utzi naute.

Gero uniformedun gehiago etorri dira, anbulantzia bat ere bai, eta orain sirenen argiak daude inguruan, kolore desberdinetakoak, nire nahasmen-sentiera handitu baino egiten ez dutenak.

Belleville Viator

Bilboko Afrika Txikitik ihesi atera zen poliziak jazartzen zuelako; gero, Nafarroako Pirinio aldeko herri txiki batean bizi izan zen bolada labur batez; abenturaren jarraipenak Parisa darama Toure, Argien Hiri ederrera. Bertan bizi izan zen Sira alaba, eta bertan bizi nahi du gure pertsonaiak, nabarmendu gabe ahal dela, kamuflaturik Afrikar jatorriko hainbeste jenderen artean. Lehendabiziko aldiz bere bizitzan Toure diruduna dela esan daiteke. Yareliz lagunak irakatsi dio estutasun ekonomikorik gabe bizimodua ateratzen; Burkina Fasoko bere familiari dirua bidaltzeko moduan ere bada, eta era horretan zentzu pixka bat bilatzen hasten zaio migratzearen ofizio arriskutsuari.

Baina Toure, sakon-sakonean, lehengoko pertsona bera da, anaitasunez eta elkartasunez jokatzea atsegin duena; horregatik, bilatu gabe, berriz sartuko da peripezia arriskutsu batean, non bere erosotasuna eta bizitza bera ere airean jarriko duen. Argien Hiria Ilunbeltzena bihurtuko da gure detektibe igarlearentzat.

Jean Rostand plaza WC

Burkina Faso

Jon Arretxe Perez

Jon Arretxe Perez euskal idazlea da. Euskal Filologian lizentziaduna da Deustuko Unibertsitatean eta Basauriko euskararen inguruko tesi batekin lortu zuen doktoretza. Genero beltza menperatzen duen arren, askotariko lanak plazaratu ditu bizitzan zehar, Erein eta Elkar argitaletxeetan batik bat. Heziketa fisikoan lizentziatu zen eta Euskal Filologian doktorea da. Euskara irakaslea izan zen hamar urtez Deustuko Unibertsitateko Euskal Irakaslegoan eta Heziketa Fisikoa irakatsi zuen hiu urtez EHUn, Gasteizko Irakasle-Eskolan. Lan hari utzi eta azken urteotan idaztetik bizi da. Sortu dituen hogei bat liburuen artean bidaia-narrazioak (7 Kolore, Tubabu, Oroituz, Griot…) eta nobela beltzak dira nagusi. Azken genero honi dagozkio Xahmaran, Tangerko Ametsak eta Toure ikertzailearen sagakoak: 19 Kamera, 612 Euro, Hutsaren itzalak, Estolda jolasak eta Sator lokatzak.

GRIOT

(jon arretxeren webgunetik)

Burkina Faso ez du ia inork ezagutzen gure artean. Ez dauka kostalderik, ez mendi ederrik, ez monumentu miresgarririk ez ohiko turismoa erakartzeko inolako arrazoirik. Eta agian horregatik, oso herrialde interesgarria da, afrikar-afrikarra oraindik, onerako nahiz txarrerako.

Aljerian eta Malin ibili ondoren bidaia askotxo egin nituen Amazonian nahiz Asiako herrialde ugaritan, baina Tubabu-n kontatu nuen bidaia haren gomuta oso ona zen, gogo handia neukan kontinente beltzera itzultzeko, eta Gasteizen bizi den Aisha burkinafasoarra ezagutzea izan zen aitzakia ezin hobea nire asmoa errealitate bihurtzeko.

Aisharen neba Issouf zain neukan Uagaduguko aireportura heldu nintzenean. Issoufek bere familia eta bere lagunak aurkeztu zizkidan, eta lehenengo momentutik kontaktu zuzen-zuzena izan nuen afrikarrekin. Gero bigarren eskuko bizikleta erosten lagundu zidan eta tramankulu horretan abiatu nintzen Burkina Fasoko iparralderantz, plan zehatzik gabe.

Bide eginez makina bat pertsona interesgarri ezagutu nituen, batzuk euren bizikleta zaharrekin elkartzen zitzaizkidan bidean, beste batzuek euren etxeak eskaintzen zizkidaten. Pertsona haiek kontatutako egiazko istorio harrigarri, triste zein maitagarriak dira Griot (Griot, alma africana gaztelaniaz) kronika-liburuaren ardatza.

Uagaduguko aireportua (Burkina Faso) Roman Bonnefoy

Itzultzailea: Fernández Blanco, Cristina

– Argitarapenak: Zenbait itzulpen eta moldaketaz gain, neuk sortutako hogeitaka liburu daude argitaratuta, euskaraz. Horietariko asko gaztelerara itzulita daude, eta bat frantsesera (Rama et le trésor de la Grande Muraille de Chine). Azken urteotan nire liburuak euskaraz eta erdaraz argitaratzen dira aldi berean. (jon arretxeren webgunetik)

Argazkilaria: Ramon Plaza

Konbinazio bat da, hainbat gauzaren hibridoa. Benetako Mahamoud Touré duela hogei urte baino gehiago Afrikan zehar egin nuen bidaia batean joan nintzen etxeko familia-aita zen. Hilabeteetan bidaiatu nuen, Sahara zeharkatu nuen, milaka kilometro egin nituen… Eta hanka infektatuta iritsi nintzen Maliko herri batera, non familia honek hartu baininduen. Gutxienez hamabost egun eman nituen haiekin sendatzen eta han benetako elkartasun afrikarra ezagutu nuen. Familia horretan, senarrak Mahamoud Toure du izena, nire pertsonaiak bezala, bere emazteak Marian du izena, nire pertsonaiaren emazteak bezala. Baina Toure hori ez da inoiz Europara joan, hori alde batetik. Bestalde, balio izan dit han ezagutu nituen afrikar askoren esperientziak, beren bizitza komentatzen zidatenak, etorri zirenak edo Europan bizitzen jartzeko asmoa zutenak… Milaka Touré daude gure artean profil horrekin. Nire pertsonaia horien guztien nahasketa da. (Jon Arretxeri elkarrizketa, Deia, 2021eko maiatzak 2)

DORTOKAREN BEGIRADA. Bilboko San Frantzisko izan zitekeen, baina Madrilgo Lavapiés auzoa da. Bertako apartamentu batean bizi da bakar-bakarrik Toure, gure sasi detektibe ezaguna, Nafar Pirinioetako herrixka batean eta Parisen ihesi ibili ondoren. (…) Jon Arretxek, bere ohiko estilo dinamiko eta bizia baliaturik, Toureren sagako lehenengo liburuetara garamatza, umorea berreskuratuta. Edonola ere, kontakizun poliziakotik harago, zortzigarren entrega honetan, egun ikusten diren bidegabekeriak eta gizarteko baztertuen egoera lazgarria salatuko ditu zorroztasunez.

Bortz liburu udatiar edo

2022-08-09 // bAst // Iruzkinik ez

Urtzi Urrutikoetxea

Hitzaurrea

Azken urteotan bidaiatzea nabarmen erraztu dela diote. Hegaldiak ugaritu, kontsumo-ohiturak aldatu eta bidaia eta aisialdia oinarrizko betebehar bihurtu zaizkigu herrialde aberatsetan. Era berean, gure kontinentea gotortu eta etxetik mugitzea geroz eta zailago dute munduko biztanle gehienek. Pasaporte batzuek urrea balio dute, veste batzuekin ezin da kilometro batzuk baino egin. Geografiak ezarritako zailtasunak ingeniaritza lan garestiekin gainditu dituzte Europan, japonian eta Ipar Amerikan; hala, Eskandinaviako penintsulara Itsaso gaineko errepidez Joan daiteke. Vaina hamarkada asko pasako dira Europa eta Afrika lotuko lituzkeen tunela egingo bada. Asko jota, Afrikako errepideak hobetzera bideratzen dira garapenerako laguntzak. Horietako bat, baina, oso esanguratsua izan zen gure bidaiarako: Mauritaniako hiriburutik iparraldera zeuden 400 kilometroak asfaltatzeak, lehen aldiz, saharako basamortua asfalto gainean egitea ahalbidetu du. Luzaroan egon ginen lanak noiz amaituko zain, antigoaleko abentura handia autoen mekanikaz deus ez dakienarentzat ere erabilgarri bihurtzeko. Eta lanak amaitu eta berehala, gure Dakar partikularrera abiatu ginen. Hile bitik gorako bidaia da hurrengo orrialdeetan daukazuna, hasierako aventura puntu horretatik hasita Afrikako konplexutasunak ulertzeko ahalegin xumeraino. Dozenaka hizkuntza, etnia, erlijio eta ohitura dituen kontinentea sinplifikatzea pretentsio handiegia litzateke, bost mendeko kolonialismoaren ondorioak laburbiltzea ere bai. Baina abenturaren aitzakian dena beltz ikusi ohi dugun errealitatean pixka bat sartzea lortu badugu, bada zerbait.

Manex Goyenetche, Roldán Jimeno, Aitor Pescador, Romas Urzainqui

or.

Erresuma eta erregetza baten historia

Tradizio zaharrak eta ekimen berriak

Guztioi nekeza zaigu, garbi dago, antzinako gertakariak irudikatzea. Akatsik ohikoena izaten da gertakari historikoa bakartu eta unean-uneko gisa ikustea, iraganaren eragina nabarmena denean oraingo edozein jardunetan. Lehen orri hauetan iraganari begiratuko diogu laburki, eta hórrela, zuzenean jabetuko gara Iruñeko erresumaren bilakaeraz, jaio zenetik Antso III.a Nagusia errege bihurtu arte.

Ezin da ahantzi Antsoren jarduera politikoaren interpretazio asko eta asko, Iruñeko erresuma baskoiaren jatorriarentzat arrotz ziren juzkuetan oinarritu direla, nahita. Beraz, zenbait ikertzaile espainiarrek defendatutako teorikoa historikoen azterketa kritikoak, Iruñeko erresumaren eta Leongoaren proiektu politikoen arteko ezberdintasunez jabetzen antzematen lagunduko diote irakurleari.

Baskoien erresumaren memoria

Musulmanen garaipenaren ondoren (k.o. 711 urtea) zenbait visigodo Asturias aldean erbesteratu ziren eta pentsaera ideologiko-politiko bat gorpuztu zuten, Toledoko erresumaren oinordeko bihurtu nahian. Asturiasko monarkia berri horren ikuspegiaren arabera, penintsula guztia menpean izana zuten bisigodoek erresuma batu, egonkor eta aberats batean, zeina islamiarrek deuseztu baitzuten, agintarien bekatuen erruz. Geroztik Hispania hitzari esanahia aldatu zioten. Erromatarren garaian erreferentzia geografikoa besterik ez zena, estatu kontzeptu bihurtu zen. Horra hor historialariek errekonkista deitu duten horren abiapuntua.

[Aitor Pescador]

Eleberri honek Iqbal Masih mutil pakistandarraren benetako historia kontatzen digu, umeen lan esplotazioen aurkako sinboloa bihurtu dena. Beste zenbait ume mordoa bezalaxe bai Pakistanen bai munduko beste herrialde txiroetan legez bere familia nekazariak Iqbal saldu zuen 16 $ mailegua ordaintzeko. Iqbalek alfonbra lantegi batean egin beharko du lan egunero 12 orduz rupia bakar bateko soldataren truke familiak duen zorra kitatu arte (sekula gertatuko ez dena). Iqbal Ume Langileen Askatasunerako Frontearekin harremanetan jarriko da eta borrokatu eta ihes egingo du lanetik. Geroxeago, elkartean parte hartuko du eta beste zenbait ume askatzen lagunduko du.
Nazioarteko komunikabideek horren oihartzuna izango dute eta 1994an Gazte ekintzaileak Reebock saria eman zioten eta beka bat zuzenbidea ikasteko. Pakistanera itzuliko da eta gurasoen herrian oporretan dagoela alfonbragileen mafiak garbituko du.

or.

Gau hartan bertan, ugazabak argiak itzali zituenean, eta guk erdi lokartuta zegoela ziurtatu ondoren, guztion arteko gazteena, Ali, atea zaintzen jarri eta lantegia isilpean zeharkatu genuen mutiko berria ezagutzeko. Nirekin zihoazen Karim, zeinari bere zaindari zereginak galarazi egiten zion horrelakorik, baina ezin zuen jakinmina aguantatu; Salman, hamar urte inguru zeuzkan baina zaharragoa zirudien mutikoa, aurpegiko eta eskuetako azala pikatua zeukana eguzkiaren eta buztinaren eraginez, izan ere hiru urte luzez adreiluak egiten aritu baitzen Karatxi aldeko lekuren bateko labe batean, eta guztioi beldur pixka bat ematen zigun gogorra eta zakarra zelako; eta Maria txikia ere etorri zen, ni baino neskatila gazteagoa, txoriño bat bezain txikitxoa eta ile motz-motza zeukana, burua estaltzeko beti erabiltzen zuen kotoizko painuelo handiaren azpian. Sekula inork ez zion hitzik entzun negu hasieran ailegatu zen egunetik, ez genekien mutua ote zen edo zer. Maria izena guk jarri genion eta berak berehala ikasi zuen. Bere ehungailuan kiribilduta egiten zuen lo, eta beti eta edonora, itzal bat bailitzan jarraitzen zidan atzetik.

Besteek nahiago izan zuten lotan jarraitu, nekatuegiak zeudelako edo ez zeukatelako gogorik behin gehiagotan entzuteko ailegatu berria zen mutikoaren ahotik guztioi gertatutako historiaren antzeko beste bat. Denok pobreak ginen eta gurasoek saldu gintuzten lurraren jabearekin edo hiriko edozein merkatari aberatsekin zeukaten zorra kitatzeko esperantzarekin. Hori zen Hussainek gutariko bakoitzarekin arbelean markatzen zuen zorra.

Zer zegoen berririk?

Iqbal esnai zegoen. Bere katea ilunpetan txintxin egiten entzuten genuen. Lehen gauean, leku berri batera ailegatzean, inork ez zuen lo egitea lortzen, auskalo zergatik. Gutariko bakoitzak bi edo hiru ugazaba edukiak zituen, eta batzuk baita gehiago ere, eta hori ongi genekien. Bere ondoan pilatu gonen. Ez zegoen ilargirik, eta gure formak nekez bereiz genitzakeen ilunpetan.

-Adi egon, Ali- eskatu genion. Ugazaba asko haserretzen zen gauean jaikita aurkitzen gintuenean, eta esaten zigun hurrengo egunean tentelak eta motelak egoten ginela eta ez genuela behar adina lan egiten.

3 iruzkin “Iqbalen historia”

Aitor Mendizabal Urrutxi

2021-04-18 Txintxirri Ikastola

Liburu honek Iqbalen historia du izenburu eta Francesco D’Adamosek idatzia dago. Historia hau 16 urteko Fatema deituriko neskato batek kontatuta dago. Hasieran Fatemak kontatzen du pixka bat zelakoa den bere egunerokoa Italian etxe baten lan egiten. Esan dudan bezala, hau etxe batean egiten zuen lan bere anaiarekin batera, etxe hartako emakumeak bi seme-alaba ditu, eta Fatema umeak zaintzen edo erosketak egiten ari den bitartean Iqbalen izena etortzen zaio burura beti. Iqbalen gurasoek 16$ko mailegu bat ordaindu behar zuten, baina nekazariak zirenez ez zuten dirurik, eta Iqbal gizon baten etxean sartu zuten lanean. Bertan ezagutzen du Fatema. Leku horretan egin behar zuen lan denbora luzez, eta horren ondorioz Iqbal errebelde bihurtzen hasten da. Horietako egun batean Iqbalek bertatik joatea lortu zuen gizon baten laguntzari esker. Gizon horrek Iqbali paper bat ematen dio, baina Iqbalek ez daki irakurtzen. Zer egingo du Iqbalek? Berriz ere lantegira joango da laguntza bila? Ala beraiei ere askatasuna ematen?

Niri pertsonalki liburu hau asko gustatu zait, batzuetan ez baikara konturatzen zelako zortea dugun libre izaten, eta gainera askotan kexatu egiten gara, ni gehien bat. Ez du fantasiazko liburuen emoziorik, ezta misterio zein beldur zantzurik, baina badu errealitatearekin zerikusia. Orain, 2020an, baditugu arazoak, baina imagina zelan egongo diren explotazioa sufritzen ari diren umeak. Errealitatean oinarritutako istorioak gustuko badituzu, liburu hau irakurtzera animatzen zaitut.

Aroa Agirre

2017-12-09 Ander Deuna Ikastola

Fatima ume-ustiatzaile maltzur bati saldutako neska gaixoa da. Berarekin batera Iqbal izango dugu, eleberri honetan benetako protagonista. Biak batera izandako abentura guztiak primeran isladatuko ditu Francescok istorio honetan, gure sentimenduak eta irudimena berpizteko asmoz.

Fatima eta Iqbalek bizimodu oso zakarra dute, gaur egun oraindik herrialde txiroetan nabarmena dena. Momentu askotan oilo-ipurdia jarri zait esaldien esanahiari buruz hausnartuz oso gogorrak iruditu zaizkidalako. Gure bizimoduarekin konparatuz ez dauka zerikusirik, eta nahiz eta horrelako egoeratan daudela jakin ez dugu gehiegirik egiten hau aldatzeko. Hussain Khan gizon maltzurrarekin amorrua sentituko dugu eleberriaren hainbat zatitan, baina baita ere poza egongo da tartetik lortutako lorpen guztiekin.

Istorio honeri esker begiak benetan zabaldu ditut. Oso gomendagarria dela uste dut nerabezaroan zein heldutasunean dauden neska-mutilentzat. Batzuentzat aspergarria izan ahal daiteke ilustraziorik ez dituelako; hala ere, irudimena lantzeko eta honekin praktikatzeko aukera paregabea dela uste dut. Baita ere esku tartean duguna aintzat hartzeko balio du, munduko beste pertsona batzuen bizimoduarekin konparatu ahal dugulako gurea.

Horretaz aparte oso eleberri eramankorra izan da, ez zara istorioan galtzen eta beti hurrengo kapituluan zer gertatuko den jakiteko irrikaz zaude. Kapituluei begiratuz oso egoki egon dira eta modu ezinobean zatitu ditu Francescok eleberriaren parte desberdinak. Istorioak izan duen gauza eta hoberenetariko bat kapituluen amaierak izan dira; hauetan, esaldi limurtzaileak ezarri dira irakurlea jakin-min osoarekin geratzeko asmoz. Esan ditudan arrazoi guztiengandik liburua oso ondo egituratuta dagoela uste dut.

Eskerrik asko Francesco nire buruari hausnarketa bat egitera bultzakada bat emateagatik, benetan mundua aurrez-aurrez ezagutzeko emandako pausoagatik. Eta zu? Prest ahal zaude istorio liluragarri honen lehen orrialdeak irakurtzen hasteko?

Oier Burgaña

2016-04-19 Antoniano ikastetxea

Fatima Pakistaneko neskato bat da, bere gurasoek bere anaiaren gaixotasuna sendatzeko saldu zuten Hussain Khan ugazabarena beretzako alfonbrak egiteko.
Fatimak bere sorra ordaintzeko egunero lana egiten zuen, horrela, bere ugazabak egunero rupia bat ematen zion eta arbeletik marra bat ezabatzen zuen, arbela garbia ikustean libre izango zen. Hiru urte pasa ziren baina zorra etzen inoiz amaitzen.Egun batean Iqbal etorri zen, oso mutil errebeldea baina inor baino azkarro eta obeto egiten zituen alfombrak.Iqbalek Hussain Khanen etxetik ihesi nahi du.

Liburu hau ikaragarri gustatu zait izan ere ume esklabo batzuen eguneroko bizimodua kontatzen duelako,bestalde, liburua egitan gertatutako historia kontzen du, horrek, pentsatzen dizu nola dauden oraindik ume batzuk esklabo direnak hirugarren munduko herrialdeetan.

or.

Gaiaz eder da argizagia

Gaiaz eder da argizagia,

Egünaz ere bai ekhia;

Haien pare da ene maitia,

Arren haiñ da xarmangarria !

Igaran gaian, ametsetarik,

Botz bat entzün dit xarmantik,

Eztitarzünez betherik beitzen,

Haren parerik ezpeitzen.

Xarmangarria, lo ziradia,

Eztitarzünez bethia?

Lo bazirade, iratzar zite,

Ez othoi ükhen herabe.

Amodiua, gaiza erhua,

Jentia trumpa liuna!

Gaiak lo gabe, egünaz ere

Errepausürik batere.

Zure ganik orai phartitzia

Üduritzen zait hiltzia!

Indazüt pot bat, ene maitia,

Mentüraz date azkena.

ENTRADA

Agur bero bat züer lehenik
Giradeen güzien ganik
Esperantxa dügü ontsa jarririk zidela
Nahiz ez mardo izan jargia

Jei hontan aipagei dükegü
Betiko biziaren dantza
Eta hari lotüak diren
Erabakien balantza

Badira prest direnak
Zerbaitxko izateko,
Saltzera beren arima
Halakoa dügü Oiherko

Eskeinirik zaion bizia
Berari etzaio aski
Ohore eta fama
Gustüko beit dütü naski

Traiditüko dütü bereak
Amets handiusetan ebiliz
Ustezko lagün berriak
Ariko zaitzolarik erriz

Ixtoria honen irakurketa
Bakotxak egin dezala
Gük eskeiniko deizüegü
Idatzirik izan den bezala

Gure nahikeria da
Ixtant bat ziten liberti
Antsi hau gogoan
Jelkaldiak bite parti!

Dominika Rekalt idazlea dantzan

Maaza Mengiste idazlearen ”Itzaleko erregea”

2022-07-17 // bAst // Iruzkinik ez

Eleberri sendo honetan, Maaza Mengiste-k, 1935ean hasi zen italiar inbasio faxistaren aurreko erresistentzia-gerran parte hartu zuten bere jaioterriko -Etiopiako- emakumeen bizitza ia ezabatuak aztertzen ditu. Itzaleko erregea liburuko pertsonaien bidez, Mengiste-k agerian jartzen dizkigu orbain sakonak uzten dituen nonahiko indarkeriaren ondorio larriak.

Mussoliniren erregimenak, nazien sarraski-planaren konplizeak, ez du eragozpenik okupazio-gerran etiopiarren aurka antzeko indarkeria erabiltzeko. Baina badira beste indarkeria batzuk ere, historia honetako protagonista diren emakumeenak, gizarte patriarkal baten biktimak, non neskatoak behartuta ezkontzen dituzten, ezkontzaren barruan sexu-indarkeria normalizatuta dagoen eta morrontza inolako galderarik gabe onartzen den. Hirutek Ettoreri esaten dio: “Entzun itzazu hildakoak gero eta ozenago: entzunak izan behar dugu. Gogoan izan behar gaituzte. Ezagunak izan behar dugu .» Eta horrekin memoriaren uholdea sortzen da.

Oharra: liburuak bi aragazki bakarrik dakartza. Geuk batzuk erantsi dizkiogu idatzi honi, garai hura ezagutzeko lagungarri direlakoan.

Il Re Ombra, Maaza Mengiste, Einaudi, 2021, traduzione dall’inglese di Anna Nadotti.

Maaza Mengiste wikimedia

Maaza Mengiste (Addis Abeba, 1971) idazle etiopiar-estatubatuarra da. Bere eleberrien artean Beneath the Lion ‘s Gaze -Lehoiaren begiradapean- (2010) eta The Shadow King -Itzaleko Erregea- (2019) daude.

Fotografia della collezione privata di Maaza Mengiste che ha ispirato il personaggio di Hirut

ITZALEKO ERREGEA

or.

Galdu dena ez dago gehiago, ene neskatoa, galdu denak lekua uzten du bertze gauza batentzat.

or.

Inork ez du gerra ezagutzen, bizi duen arte.

or.

Haile Selasie bere bulegoan dago, isiltasunean.

Haile Selasie enperadore etiopiarra

or.

Fusil hori Etiopiarena da.

or.

Menen enperatriza: “Badugu konfiantza, nonahikoak direla ere, emakumeek badutela gogoa, munduan bakea eta maitasuna egon dadin”.

Gerra garaia: soldaduak kaian Massawa-n 1935ean. Argazkia: Mondadori via Getty

or.

Emakumeak amharieraz erran zion: Innateinna abbate motewal. Ene ama eta ene aita hil egin dira. Memot. Hiltzea.

or.

Baina 1935eko urriaren 3a da eta egun amaigabe horretako goizeko bortzetan, Emilio de Bono sartu zen Etiopian, Gash ibaia zeharkatuz.

Emilio de Bono italiar militar eta politikari faxista

or.

Emakumeok prest egon behar dugu. Egun batean benetako balak eta armak izanen ditugu.

or.

Haiek erranen dute ez zela gertatu. Haien hegazkinek ez zutela hegan egin Kidane-ren batailoiaren gainetik eta ez zietela bota ziape-gasa borrokalariei, errekei eta lurrari.

or.

Navarra! Navarra! Mugi, har! Postariak gutunzal bat jaurtitzen dio, haren abizena, Navarra, Navarra, taldean dabilen artean.

188

Teferi Mekonnen trenera igo da, herrialdetik irteteko.

Bigarren liburua (Erresistentzia)

198.or.

Bihur zaitez soldadu, hartarako jaio baitzinen. Zutik, Hirut.

or.

Ettore Navarra-k itzarri berri den baten aurpegia du. Hatsa sakon hartzen du, behatzen du presoa, eta amharieraz dio eta ondoren italieraz: Nola duzu izena? Simih man new? Come ti chiami?

or.

Gizona behin eta berriro saiatzen da, neskaren barnera sartzen, baina beranduegi da.

or.

Mussolini.ren inbasioa gertatu zenetik egunero, Jemberek bere galarik onenak jantzi ditu eta irten du ferenj aitzinamendua geratzera.

Hirugarren liburua (Itzulerak)

or.

Argazkia: Mutil gazte bat, sorbalda hezurtsuak dituena eta buru handia, dardarka eguzki-galdatan.

Argazkia: Emakume gazte batek bere bularraren aurka besarkatzen du gizon adintsu bat.

or.

Baina zuk, seme maite, ez dakizu neure benetako izena ere. Nire lehen emazteak, Anya-k, nahiko zukeen nik erratea. Neure bigarren andrea, zure ama, Gabriella, gai da ene zuhurtasuna konprenitzeko. Badaki zenbat daukan bere baitan hitz batek.

or.

Hirut! Hemendik, hemendik! Kontuz!

or.

Koroa: Kanta itzazue, alabok, emakume bat eta milaka emakume, haizearen pare korri egin baitzuten, herrialde bat pizti pozointsuetatik babesteko.

or.

Haile Selassiek poltsa lurrean uzten du, irteten du gelatik, zeharkatzen du korridorea eta eskailerak jaisten ditu, nora doan jakin gabe.

or.

Kartzelan gaude. Atxilo hartu gaituzte. Ez dakit non dauden bertzeak.

or.

Izena: Ettore Navarra. Jaioterria: Venezia, Italia. Jaioteguna: 1913ko uztailaren 20a. Aitaren izena: leonardo Navarra. Amaren izena: Gabriella Rachele Bassi Navarra. Aitaren jaioterria: Ezezaguna. Aitaren jaioteguna: Ezezaguna. Amaren aldetiko amatxiren izena: Rachele Bassi. Amaren aldetiko aitatxiren izena: Mauro Bassi. Aiaren aldetiko amatixren izena: Ezezaguna. Aitaren aldetiko aitatxiren izena: Ezezaguna. Erlijioa: Bat ere ez.

or.

Il mio segreto, erraten du gizonak, bere bularra seinalatuz.

Il mio segreto, erraten du emakumeak, haren bularra seinalatuz.

or.

Hiltzea. Morire. Memot. Hiltzea merezi duzu. Orduan fusila altxatzen du, heltzen dio kainoitik, eta buruan jotzen du.

or.

Zerk batzen ditu berebiziko indarra duten gizonak, aita?

or.

Ihesbide bakarra aitzina egitea da.

Hitzostea

or.

Orain bi egun, irten zuen etxetik eta pintada batzuk aurkitu zituen eraikinaren hormetan: Kanpora, ferenj! Behera inperialismoa! Kanpora Mussolini!

Interludioa: 1974

or.

Manifestariak bildu dira hiriko plaza eta eskola guztietan, destituzioa exijitzeko, baina Haile Selassie bere bulegoan dago gramofonoari korda ematen, Aida eta Radames leizera daramatzan azken ekitaldiaren zain.