Soziolinguistikaz berripapera: 26. zenbakia

2009-10-05  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Egin nahi ez dutenak

2009-09-30  //  Sailkatu gabea  //  2 iruzkin

Orain dela 5 urte Garan argitaratu zen artikulu batekin
egin dut topo gaur. Iruñerriko egoerari buruz ari da hizketan, baina
berak ere aitortzen du Euskal Herri osorako baliagarria dela berak
esandakoa. Artikulua oso mamitsua da eta askotan gure artean dagoen
tabu bati buruzkoa da: egin nahi ez duten euskaldunak egon badaude.
Ñabardura asko egin behar zaizkio baieztapen potolo honi, baina sinple
eta zuzena da, eta askotan horiek ere balio dute.

Hona artikulua:

LOS HABLANTES DE EUSKERA QUE DECIDIERON NO SERLO

Por J. S. Sesma

PRIMAVERA de 2001, un instituto de Secundaria de modelo D en la
zona mixta. Un grupo de bachillerato solicita a su profesora unos
minutos para debatir y votar una huelga contra el Decreto Foral de
Diciembre de 2000 que en su opinión (y en la mía) pretende restringir
el uso del euskara en las Administraciones públicas de Navarra; los
argumentos manejados por la asamblea de alumnos son, como es esperable,
que el citado Decreto limita sus derechos a vivir en euskara. Ante el
asombro de la profesora, los alumnos (escolarizados desde los tres años
en modelo D y habituales en cualquier movilización a favor del euskara)
desarrollan su asamblea ¡en castellano! Cuando la profesora les
pregunta al respecto, ningún alumno se sonroja o insinúa algún atisbo
de autocrítica; da la impresión de que ni siquiera son conscientes de
la contradicción. Cuando se les pide que expliquen por qué no sólo en
la asamblea sino en ningún momento de su jornada escolar hablan la
lengua en la que dicen querer vivir, no se produce lo que en la jerga
docente de hoy llamamos disonancia cognitiva, esto es, no sufren ningún
cruce de cables ante su evidente incoherencia; se irritan ante la
pregunta y sostienen que la responsabilidad no es suya, sino siempre es
de algo externo: la Historia, el sistema, el Gobierno español, la
globalización o el duque de Alba.

Y lo terrible de esta anécdota (y la tesis de este artículo) es que
no es una anécdota, no es un hecho aislado sino la situación general.
Hay dos excepciones pero la afirmación fuerte es que la inmensa mayoría
de los escolarizados y ex escolarizados en euskara en Navarra (que no
proceden de un entorno familiar euskaldun) ni hablan, ni al parecer
tienen ninguna intención de hablar euskara fuera de la tarea escolar y
el trato con el profesorado. Como decía, hay dos importantes
excepciones: los euskaldunes de familia y una minoría de escolarizados
y ex escolarizados que militante y coherentemente han integrado el
euskara en su vida. El problema del grupo de transmisión familiar no es
que sea más o menos pequeño, el problema es que no puede crecer más
allá del crecimiento demográfico. El otro grupo, importante por su
actividad pero muy minoritario, lo constituyen los escolarizados que
han decidido integrar el euskara en su vida; a menudo están ligados a
actividades en euskara; a veces estas actividades son profesionales
(traductores, profesores) pero otras veces no lo son (campañas pro
euskara, militancia política o sindical). Su postura es absolutamente
coherente e impecable. Su número es, como decía, escaso.

PORQUE el problema es la zona mixta, esos ya miles (¡!) de
escolarizados y ex escolarizados que acaban el bachillerato, que acuden
puntualmente a la Korrika y al Oinez, que se indignan periódicamente
con UPN y que están dispuestos a muchos esfuerzos por el euskara…
excepto hablarlo (o leerlo); que quieren que todo el mundo hable
euskara, excepto al parecer ellos mismos. Y voy a reformular aquí la
tesis de este artículo pero de un modo que estoy seguro va a resultar
mucho más polémico: el verdadero problema de la (no) utilización del
euskara en Navarra es que la mayoría de los euskaldunizados han
decidido no hablarlo. Y lo han decidido pero sin aceptar que lo hayan
decidido; porque aceptar que no quieren hablar euskara sí que les
produciría disonancia cognitiva, y también disonancia emocional y
vértigo vital.

¿Quiero decir con todo esto que la actuación de la Administración
navarra es irrelevante? No es así. Está claro para mí que UPN pone las
trabas que puede al uso del euskara en el ámbito público; imagino que
su sueño sería derogar una Ley del Vascuence a la que siempre se opuso
y hacer desaparecer los modelos D que han sido el verdadero motor de la
euskaldunización; en definitiva Miguel Sanz hace lo que puede, el
hombre, para reducir el uso del euskara y por ejemplo promulga el
Decreto de Diciembre de 2000. Pero digamos la verdad: aunque este
Decreto restringe el uso del euskara en las Administraciones, no es
ésta la causa por la que los euskaldunes de la Zona Mixta no hablan
euskara.

Por supuesto que no hablan o leen euskara porque les es más cómodo
hacerlo en castellano. Por supuesto que aquí está el quid del asunto.
Por supuesto que los euskaldunizados se encuentran en una situación de
diglosia que les viene dada por la historia; pero entonces deberían
formularlo de otra manera: “dado que por razones históricas,
culturales, de presión del medio, etcétera nos es más cómodo hablar en
castellano, hemos decidido hablar en castellano incluso en los ámbitos
en los que podemos hablar euskara” (hay además un evidente círculo
vicioso en el que no hay que insistir: puesto que no lo hablan, lo
hablan mal y todavía les resulta más incómodo hacerlo; entonces, no lo
hablan…). Y ésta es la afirmación fuerte que nadie, ni ellos -los
actores- ni los que sacan conclusiones y lecturas políticas o
lingüísticas de la encuesta del Gobierno vasco sobre el uso del euskara
entre 1991-2001 se atreven a hacer. La encuesta confirma (me remito a
la versión de Berria, 26 de septiembre) lo que cualquiera que trabaje
en la enseñanza en euskara sabe hace tiempo: incluso en la CAV y por
supuesto en Navarra hay un aumento del uso público del euskara
(enseñanza, Administraciones) y una reducción (porcentual) del uso
privado; esta reducción en el uso cotidiano se debe al aumento
porcentual de euskaldunberris. Es decir, lo que ya intuitivamente
sabíamos: los euskaldunzaharras siguen hablando y la mayoría de los
escolarizados en euskara procedentes de hogares castellanoparlantes han
decidido (o deciden cada día) no hablar euskara. Pero como este hecho
es difícil de digerir, o bien se niega (quiero hablar aunque no
hablo¡!), o bien se buscan causas no principales (el insuficiente apoyo
administrativo), o causas fantasiosas (el euskara escolar es
excesivamente gramatical). No me lo invento, lo leí en Berria hace un
par de meses (cualquiera que enseñe en modelos D de la zona mixta puede
dar cuenta del excesivo gramaticalismo del euskara de los alumnos).

Y a nadie, repito, a nadie le he oído pronunciar mi tesis, a saber,
que la mayoría de euskaldunizados en Navarra -hoy por hoy- no quieren
hablar euskara; y me temo que no lo he oído porque no es políticamente
correcto decirlo en ambientes euskaltzales. Para mí es muy comprensible
que los euskaldunizados no quieran hablar euskara, puesto que hacer
tuya de verdad una lengua que no es la primera en un ambiente
castellanoparlante es un esfuerzo muy grande. Es comprensible y es
respetable como opción personal; lo que no es comprensible y mucho
menos respetable es mantener la ficción de que se quiere (y se exige)
vivir en euskara cuando todos los días se decide no hacerlo. Si
preguntaran a los euskaltzales las causas de la escasa utilización del
euskara en Navarra en los últimos 20 años apuntarían al Gobierno, a los
medios de comunicación o al genocidio lingüístico; jamás a la propia
responsabilidad de los que han aprendido y no ejercen.

Mintzatzen hasteko gomendioak

2009-09-28  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Artikulu honekin sorta bat hasi gura dut. Han-hemenka badaude sakabanatuta hizkuntza ohiturak aldatzeko hainbat gomendio eta aholku, eta apurka blog honetara ekarri nahiko ditut.

Lehenik eta behin, euskaraz mintzatzen hasteko gomendio batzuk ekarriko ditut hona. AEK-k landutako ataza baten parte dira aipatutako aholkuak. Aholku hauek batez ere euskara ikasten hasi eta erabiltzeko jauzia eman nahi dutenei begirakoak dira. Hala ere, horietako batzuek beste askori ere on egingo liekete.

1. Ez lotsatu akatsak egiten dituzulako, funtsezkoak baitira ikasteko prozesuan. Lasai egon, beti daude gauza bera esateko modu bat baino gehiago. Izan ausarta eta hasi hizketan!

2. Irratia, telebista eta bideoak ahozko hizkuntza lantzeko material aberatsa da, baita azentu eta euskalkiak entzuteko aukera ere. Erraz aurkituko dituzu interesatzen zaizkizun gaiak. Hizlarien

ondoren esaldiak errepika ditzakezu, ahozko trebetasuna lantzeko; batez ere, intonazioa eta erritmoa. Anima zaitez!

3. Egin ezazu zeu bezalako hasiberrientzako “hiztegi txikia”. Ikas itzazu esaldi adeitsuren batzuk; agurrak, galdera-hitzak eta honelako adierazpideak: barkatu, baina ez dakit ongi euskaraz;

pixka bat mantsoago hitz egingo al zenuke; errepikatuko didazu azkenengoa mesedez? Jendea asko poztu ohi da bere hizkuntza interesatzen zaigula ohartzen denean.

4. Ikas itzazu elkarrizketari jarraitzen diozula eta entzuten ari zarela adierazteko esapide batzuk; esate baterako: oso ongi; a ze pena; horixe bai interesgarria; bai/ez; ulertzen dut; benetan?… Hizkuntza entzuten jarraitzeko aukera ematen dizu horrek, ikasiz zoazen heinean. Horrelako esaldiak irratia entzutean, edo telebista eta bideoak ikustean entzun daitezke.

5. Medikuarenera, okindegira edo bankura joan behar baduzu, entseatu ezazu aurrez egoera, rol jolasak eginez . Praktikatu telefonoz lagun batekin hitz eginez. Ikasteko materialetan gisa horretako elkarrizketetarako ereduak egon ohi dira. Entseatu zer eskatu behar duzun eta nola.

6. Ohar zaitez nola hitz egiten duten euskaldunek euskaraz, aurrez aurre daudenean edo telebistan edo filmetan, eta arretaz ikusi nola jokatzen duten elkarrekin (esaten dutena, keinuak, ahotsa,…). Entzun eta begiratu arretaz nola adierazten dituen jendeak bere sentipenak (haserrea, maitasuna, atsegina,… eta saiatu ikusi duzuna kopiatzen!

Gaztelania ohetik bota duten bikoteak

2009-09-17  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Aspaldi idatzi nuen Klusterrak egindako ikerketa baten harira. Ba, oraingoan Argiakoek ere gai berari heldu diote eta hizkuntza aldatu duten bi bikoteri elkarrizketa egin diete.

Gaztelaniatik euskararako abentura
Zestoan beharrean Murillon biziko bagina euskaraz egingo al genuke?
Sekula ez dugu hitzartu zein hizkuntzatan egin behar dugun

Hona hemen:

«Zestoan beharrean Murillon biziko bagina euskaraz egingo al genuke?»

Nagore Olazabalek (1978) eta Alfonso Ayesak (1976) umetatik
ezagutzen dute elkar. Olazabal udaratan joaten zen Nafarroako Murillo
el Fruto herrira. 700 biztanleko herria Tafallatik hegoekialdera dago,
ez zaio asko falta Aragoikin muga egiteko.

Murillo el Frutokoa da Ayesa. Lanean hasi eta pare bat urtera
euskara ikasten hasi zen, 20 bat urterekin. Eusko Jaurlaritzak
argitaratutako Bakarka metodoa erabili zuen. Bakarkako lana
zuen, bai; herrian inork ez daki euskaraz eta ETB1 ez da ikusten.
Autoan eta etxean Euskadi Irratia entzuten zuen.

Bakarka metodoarekin gora eta behera zebilen, baina
udaratan Olazabalekin gaztelaniaz hitz egiten segitzen zuen. Hirugarren
ikasturtea egiten ari zela hasi zen Olazabalekin. Harremanak
gaztelaniaz jarraitzen zuen hala ere, baina Olazabal zestoarra izan.
Hau da, %80ak baino gehiagok euskaraz dakien Gipuzkoako herrikoa.
Harako bisitak hasi ziren eta Ayesak dioen moduan, Kutsidazu bidea Ixabel
deskubritu zuen neska-lagunaren baserriko familiarekin. Murilloarrak ez
zien ulertzen, hika egiten zutelako, azkar eta hitzak janez… “Nagorek
asko laguntzen zidan egoera horietan”.

Zestoa ezagutu zuen, euskara poliki-poliki ikasten ari zen… baina
noiz hasi ziren elkarren artean euskaraz hitz egiten? Ayesak:
“Elkarrekin hasi eta gero”. Olazabalek: “Nik esango nuke Zestoara
bizitzera etorri zinenean [duela hiru urte] hasi ginela euskaraz”.
“Baina telefonoz egunero hitz egiten genuen. Orduan euskaraz egingo
genuen ba”. “Telefonoz euskaraz? Aurrez aurre bai, baina telefonoz ez,
zailagoa da”.

Olazabalek uste du oso lotuta daudela Zestoan bizitzea eta beraien
arteko harremana euskaraz izatea gaur egun. “Guk ez dugu inoiz
planteatu zein hizkuntzatan hitz egin behar dugun. Gaztelaniaz ezagutu
genuen elkar eta nik esango nuke Zestoara etorritakoan aldatu dugula
hizkuntza. Koadrila guztiz euskalduna daukat, herrian edozein tokitan
egin dezakezu euskaraz. Alfonso etorri zenean nire lagunek bazekiten
euskara ikasten ari zela eta euskaraz egiten zioten. Kalean euskaraz
egiten genuen, eta beraz, etxean ere bai. Zer gertatuko zen Zestoan
beharrean Murillo el Fruton biziko bagina? Euskaraz egingo al genuke?”.
Mutil-lagunari begira esan du: “Zure herrian ez zenuen lortuko orain
hemen lortu duzun euskara maila eta pazientziarik izango al genuen
euskara maila kaxkarragoarekin euskaraz egiteko?”. Ayesak ez dio
kontrarik egin, baina gauza bat argi du: “Nagorek esan du ez dugula
planteatu zein hizkuntzatan izan gure arteko harremana, baina ni
euskara ikasten hasi nintzen nafarra naizelako eta euskalduna izanda
euskara jakin nahi nuelako”.

Xantaia linguistikoa

Murilloarrak oso gutxitan jotzen du gaztelaniara. Ez omen dauka
sentimenduak-eta espresatzeko zailtasunik: “Nagoreri hitz egiteko
zailtasunak? Ez, berarekin da errazena, konfiantza daukat, okerrago
moldatzen naiz lanean eta urduri jartzen naizenean”. Hala al da,
Nagore? “Bai, bai, esango nuke berak nik baino gehiago eusten diola
euskarari. Zerbait konplikatua esan behar diodanean, azkar bukatzeko
batzuetan erdarara jotzen dut, baina berak ez”. Pazientzia handia dauka
Ayesak ikusita nola izaten dituzten haserrealdiak: Olazabalek lehen
kolpean esatekoak esaten ditu eta ondoren Ayesak, nola euskaraz
gaztelaniaz bezain ondo ez den moldatzen, bi aldiz pentsatzen du esan
behar duena. Hori xantaia linguistikoa dela esan diogu eta barre egin
du. Olazabalek beste xantaia linguistiko bat kontatu digu: “Batzuetan
esaten diot: ‘Esan nizun ba atzo halako eta halako!’ eta berak: ‘A, ez
nizun ulertu’”.

Ayesa ederki moldatzen da euskaraz, baina hala ere galdetu diogu
Olazabali ea zuzentzen dion: “Gramatikarik ez diot zuzentzen, nahikoa
ikasi zuen Bakarkarekin! Entonazioarekin ibiltzen da gaizki,
erdarazko entonazioa erabiltzen du euskaraz. Hori zuzentzen diot. Egia
da baita ere azkar, gutxi ahoskatuta eta hitzak janez hitz egiten
duela”. “Baina hitzak zuek ere jaten dituzue!”, “Bai, baina zuk hitz
klabeak jaten dituzu!”.

Elkarrizketa bukatzen ari garela izen-abizenak galdetu dizkiegu.
Alfonsok azkar-azkar esan dizkigu bereak, eta kazetariak: “Ayesa
Tamarín?” “Ez! Marín” eta Olazabalek: “Ikusten?”.

Bai, kazetariak ez dio ulertu. Alabaina, seinale ona da, “eta” esan beharrean “ta” erabiltzen du. Zestoartzen ari da.

«Sekula ez dugu hitzartu zein hizkuntzatan egin behar dugun»

Laudioarrak (Araba) dira biak. Natxo Urkijo (1960) Lanbide
Heziketako irakaslea da eta Bego Macias (1966) AEK-ko irakaslea eta
arduraduna. 1970eko hamarkadan, orain 17.000 biztanle inguru dituen
herrian, biztanleriaren %1ak baino ez zekien euskara. Orain,
herritarren erdiak baino gehiagok daki.

Maciasek eta Urkijok hurrenez hurren 17 eta 24 urte zituztela
ezagutu zuten elkar. Gaztelaniaz hasi zuten harremana. Urkijok ordurako
euskaraz egiten zuen, 13-14 urterekin lagun baten konpainiarekin hasi
baitzen euskara ikasten. Irakasle titulua ateratzea zuten helburu.
Euskararen munduan murgildu nahian, delineatzaile izanda, euskal
filologia ikasten hasi zen Urkijo. UEU ezagutu zuen eta
Hizkuntzalaritza Saileko arduraduna izan zen. Maciasek giro
euskaldunean zebilen Urkijo ezagutu zuen: “Txillardegi eta
horrelakoekin zuen harremana. Afariak eta bazkariak egiten zituzten eta
ni joaten nintzenean isilik egoten nintzen; dena ulertzen nuen, baina
ez nintzen hitz egitera ausartzen. Afari-bazkari haiek flaxa ziren
niretzat”.

Eta noiz hasi zineten bion artean euskaraz? Galdera zaila edo
aldrebesa bota duenaren sentsazioa du kazetariak. Hala dio Urkijok:
“Lehen bi-hiru urteetan erdaraz egiten genuen, baina ez gara konturatu
noiz aldatu genuen eta nola izan zen. Ez genuen erabaki bat hartu, ez
dugu sekula hitzartu zein hizkuntzatan egin behar dugun. Orain ez
daukagu erdaraz ezagutu gineneko oroimenik”. Maciasek gogoan duenez,
berak euskara maila lortu arte aritu ziren gaztelaniaz, “nik askatasuna
lortu arte, beldurra kendu arte”. Denbora gutxian asko ikasi zuen
Maciasek, mutil-lagunarekin mintzapraktika egiten zuen, nahiz eta
hasieran lotsatu. Urkijok emazteari hala bota dio: “Ustiatu ninduzun
orduan, zure onerako”.

Euskararako bide horretan zailtasun berezirik izan al duten galdetu
diegu. Urkijok: “Nik maila neukan eta eskua botatzen nion”. Eta
segituan Maciasek: “Deformazio profesionala zeukan eta ondo zetorkidan.
Baina komunikatzeko gaitasuna bagenuen”. Maciasek aitortu digu senarrak
asko zuzendu izan diola, baina zuzentzaile ona dela: “Batzuetan hasten
gara ergatiboarekin eta esaten dit: ‘nork nik’ eta nik: ‘k
esan dut’ eta berak ‘ez, ez duzu esan’… eta horrela ibiltzen gara”.
Urkijori lagun batek esan zion berarekin euskaraz egitera ez zela
ausartzen zuzenduko zionaren beldurrez: “Disgustua izan zen hori
entzutea, etxekoei zuzentzen diet, baina kanpokoei ez”.

Bere adineko oso gutxik elkarren artean euskaraz egiten duen herrian
eguneroko harremana euskaraz du bikoteak. 17 eta 13 urteko alabek ere
“identifikatuta” dituzte. Lagunak alabekin gaztelaniaz aritzea ohikoa
da, baina haien gurasoek telefonoa hartzen badute lagunek beti euskaraz
egiten diete.

Eta zergatik euskaraz? Urkijo serio jarri da: “Norbere buruarekin
kontsekuente izan dadila. Kanpotik begiratzeko gaitasuna izan behar
dugu kontura gaitezen zertan ari garen. Lagun batek kontatu zidan nola
ez zitzaion gustatu Hendaiara joan eta zerbitzariak euskaraz ez egitea.
Eta hemen zer gertatzen da? Hura gu bezain euskalduna izango zen, baina
frantsesez egiten zuen. Euskalduna banaiz euskaraz egin behar dut.
Agian oso atzerakoia naiz, baina nire baitan ez da ulertzen euskalduna
izan eta euskaraz ez egitea”. Teoriatik praktikara doa Macias: “Euskara
ikasi dugu erabili ahal izateko”.