O primeiro que pagou (Sechu Sende)

2022-01-18  //  Poema soziolinguistikoak  //  Iruzkinik ez

Belen Garcia Cosidok istorio bat kontatu zion Sechu Senderi. Berak horrekin poema bat egin zuen galizieraz eta nik euskarara ekarri. Eider Palmouk, Lekandapean, grabatu zuen (poesia para passamontanhas):

Poema itzulia hemen:

Aipamenik aipamen

2022-01-17  //  Aipuak  //  Iruzkinik ez

“Identitate kolektiboak iraunkortasuna ematen dio komunitateari: iragan partekatuaren, orainaldi bateratuaren eta etorkizunaren bizipen jarraituak eskaintzen ditu”.

Ana Gandara

“Inoiz egon den ezagutza handiko talderik handiena dugu; hiztun apartak irrati edo telebistan, edo idazle apartak literatura, zientzia edo eguneroko kudeaketan. Eta haien ondoan, mordoiloz berba egiten duen hiztun masa gero eta handiagoa”.

Andreu Gonzalez

“Hizkuntza indigena batean berba egitea, gaur eta hemen, erabat konkistatu ez den lurralde kognitiboan bizitzea da. Egin dezagun ihes lurralde horietara, bizi ditzagun. Gogoratu hori guztia berba egiten duzun bakoitzean”

Yasnaya Elena Aguilar

“Edozer gauza bilakatu daiteke tradizio. Tradizioa, baina, aktiboa da. Mimesi aktiboa da, analogian oinarritutako interpretazioa. Orainean gauzatzen den iraganeko kontua da, baina orainaldikoa”

Angel Diaz de Rada

“Imajinaziorik gabe, ez dago zientziarik; sorkuntzarik gabe, ez dago zientziarik. Sorkuntzarik gabe, ez dago ezagutzarik”

Jule Goikoetxea

“Armairua” eta “arnasguneak” oso lotuta dauden bi kontzeptu dira. Lehenengoa LGBT+ izateari lotua dago, bigarrena, euskalduna izateari. Eta bien atzean sekulako estresa dago, alegia, gutxituen estresa.

June Fernandez

Nola pentsa, hala mintza

2022-01-10  //  Sailkatu gabea  //  2 iruzkin

Aurrekoan batek esan zidan premia sozialak euskaratik erantzun behar diegula; bestela, akabo. Eta, orduan, nik beste galdera batekin erantzun nion: zer paper jokatu beharko luke euskarak jendarte berdinzaleagoa lortzeko? Eta hor geratu ginen biok interesante aurpegiarekin zer erantzun jakin barik.

Eta hor gabiltza: mestizatu behar dugu? Hibridatu? Disruptibotik jo behar dugu ala konbentzionaletik? Edo zirrikituak bilatu behar ditugu konbentzionalean guk gura duguna egiteko? Maitasunezko interpelazioak egin behar ditugu?

Izan ere, kapitalismoak (gehitu gura beste adjektibo) desira eta espektatiba berdinak dituzten pertsonak nahi ditu munduko edozein lekutan. Hori dela eta, Sortuk plazaratu berri duen Arnasberritzen izeneko txostenean, honako hau esaten da:

“Euskara mundu berri baten ametsaren gogo-eroale bihurtu behar dugu. Globalizazio neoliberalaren totalitarismo berriari aurre egiteko lekune bat, praktika bat, politika eta estetika bat (ez hori bakarrik, baina hori ere bai)”.

Nora Salbotxek ere antzekoa dio (hezkuntza arloari dagokionez, behinik behin):

“Badagokigu intersekzioetan sakontzea eta geure buruak, gure komunitateak, gure espazio eta gauzak ere interpelatzea, eta galdetzea nola elikatzen duen burujabetza teknologikoak euskara gure ikastetxeetan eta nola euskarak elikadura subiranotasuna, nola horiek guztiek feminismoa eta, bueltan-bueltan, nola feminismoak elikadura, euskara eta teknologiak, bertzeak bertze”.

Ni bat nator euskara mundu ikuskera eraldatzailearekin lotu behar dela dioen horrekin. Nik uste dut narratiba berriak eta bizipen kitzikagarriak behar ditugula euskaldunok (edo euskarak). Baina, ahaztu barik sarritan titietaraino gaudela denok, ahaztu barik geure larrua asmatzeko askeak izan behar ditugula, ahaztu barik neoliberalismoari aurre egin behar diogula. Eta, kontuan hartu behar dugu egiten dugun edozein ekintzaren eragin pedagogikoa, grina komunitariotik abiatuta, beti.

Eko

2022-01-04  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Orain gutxi Unai Pascualek eta Dylan Inglisek ikerketa baten berri eman dute. Zeharo iradokitzaileak dira ikerketaren ondorioak. Eta horrek berriro ere hizkuntza eta lurraren defentsaren arteko harremana jarri du agerian, nire ustez.

Galizia aldean ere azken aldion ari dira eukalipto, eoliko eta erdaren arteko harremana aipatzen. Eta gurean zer? Nire ustez, Aroztegia edo Ipar Euskal Herrian Lurtzaindiak aurrera eramaten dituzten borrokek agerian utzi dute hizkuntza eta lurraren defentsa eskutik oratuta ibili daitezkeela (eta dabiltzala!). Eta itzela Asier Gogortza argazkilariak egindako hau ere.

Mexikon Futuros Indigenas erakundea sortu berri da. Jatorrizko herrien kide gazteek osatzen dute eta lurraren eta hizkuntzaren defentsa batera lantzen dute. Badute lelo bat, askotan errepikatu dutena: #raizrompecemento. Hau da, sustraiak zementua apurtzen du. Eta euren helburua da euren buruak oihantzea, basoberritzea.

Gure inguruan neu gaztea nintzenean baziren bi pintada ere, nire buruan oraindik daudenak: Bota piñue eta erein porrue, eta Bota piñue eta altza pague (Bap talde mitikoko maketako kanta baten izena da). Eta abar. Xurxo Souto galiziarrak esaten duen modura: Haberá primavera (Udaberririk egongo da). Gure aniztasunaren aberastasunarekin gura dugu mundua zoriontsuago bihurtu. Gure curriculum ekolinguistikoa sustatzeko.

Hitza da gure lurra (Amets Arzallusen berbetan).

Euskara elkarteek zer berrikuntza sozial ekarri dute?

2022-01-03  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Galdera hori pausatu didate eta ahalegindu beharko naiz horri erantzuten. Euskara elkarteen inguruan ondu nuen 2020an doktore-tesia eta gai horri ere oratu nion (beste askori ere bai).

Tesia egiten hasi nintzenean hipotesi batzuk formulatu nituen eta bosgarrena, hain zuzen ere, nire ustez bete-betean egokitzen zaio gai honi. Honela zioen:

Elkarteak berritzaileak izan dira; hasieratik, berrikuntza sozialak egin dituzte eta, gainera, modu batera edo bestera, ahalegindu dira berrikuntza horiek herri batetik bestera garraiatzen.

Gaur egun, seguruenik, beste modu batera idatziko nuke. Hipotesi horretan, gutxienez, beste bi kontzeptu sartuko nituzke: prototipatzea eta eskalatzea. Eta, hortaz, seguruenik honela geldituko litzateke 2021ean:

Elkarteak berritzaileak izan dira; hasieratik, berrikuntza sozialak egin dituzte eta, gainera, horiek prototipatzeaz gain, ahalegindu dira berrikuntza horiek eskalatzen, eta beste herri eta modu batzuetara eraman dituzte.

Baina, tira, hori iragana aldatzea da eta bego bere horretan idatzitako hipotesia. Tesian euskara elkarteen jarduna, egiteko moduak eta abarrak aztertu ostean, hipotesi hori ondorioetara eraman nuen, ea zenbat eta zer modutan bete den. Eta, seguruenik, hori garrantzitsuagoa da, orain arte esandakoa baino.

Nire ustez, estilo berria ekarri zuten elkarteek euskararen aldeko mugimendu sozialera. Baina euskara elkarteek ere edan zuten euskararen aldeko mugimendu sozialetik eta, beraz, mugimendu horren beste ezaugarri batzuk ere bereganatu zituzten, hain artean berrikuntza sozialak egitearena. Euskararen aldeko mugimendu sozialaren ezaugarrietako bat izan da beti berritzea, jendartea aldatzeko bide horretan esperimentatzea, sormena eta alternatibak eraikitzea ipar. Eta euskara elkarteak, kasu honetan, ez dira inondik ere salbuespena izan: berrikuntza sozial askotxo ekarri dute eguneroko praktikara. Gutxienez, nik bost berrikuntza nagusi identifikatu ditut euskara elkarteen jardunean.

Lehen berrikuntza nagusia tokiko hedabideen unibertsoa litzateke. Berrikuntza nabarmena zekarten hedabide hauek: batetik, tokikoak izatea, hau da, gertutasuna, komunitatea txirikordatzeko aukera eta abar; bestetik, masiboak izateko hautuarekin. Hedabide hauen funtsa (salbuespenak salbuespen mantendu dena denboran zehar) zen euskaldun bat zegoen etxe guztietara heltzea. Masiboak izateko hautu horri loturik, hedabideak doakoak izatea izan zen erabaki nagusietako bat. Baina, bigarrena eta agian apur bat oharkabean pasatu dena, izan zen hedabide hauek ez zirela militanteei edo euskaltzaleei zuzendutako hedabideak. Euskaldun guztiengana heltzeko bokazioa zuten eta bokazio hori praktikara eramaten ahalegindu ziren (eta dira). Horretarako, hautu politikorik gabeko hedabideak izan dira hauek (eduki pluralak landu dituzte, orekak oreka) eta herritarren gertuko gaiak landu dituzte (eta, hein batean, herritarren gertuko hizkeran ere landu dituzte). Gainera, horren ondorioz, lortu dute ia euskarazko beste ezein hedabidek lortu ez duena: produktua, hein batean gutxienez, erdaldunentzako ere erakargarria izatea (argazkiak begiratzeko baino ez bada). Hirugarrenik, hedabideek jende asko jarri dute euskaraz irakurtzen eta jende asko euskaraz idazten (eta denda, taberna eta enpresa asko euskaraz publizitatea egiten). Hedabideen inguruan egindako azterketetan ondorioztatzen da etxe askotan sartzen den euskarazko hedabide bakarra tokiko hedabidea dela (eta inkesta gehienetan eurak dira lider euren lurralde-eremuan). Gainera, azken urteotan hedabide batzuek komunitatea lantzeko hautua egin dute, batez ere sareetan. Emaitzak emaitza, tokiko hedabideez gain, gutxi dira esparru hori landu dutenak. Laugarrenik, hedabide hauek beti ibili dira berrikuntzei adi. Adibidez, hasiera batean eurak izan ziren autoedizioarekin euskal herrietan argitaratu ziren lehenak. Interneterako saltoa eman zuen lehen hedabidea ere tokiko hedabide bat izan zen (Bortziriak eta Baztan aldeko Ttipi ttapa hain zuzen ere), eta euskarazko lehen blog kolektiboaren atzean ere (sustatu.com) euskara elkarteek sortutako Goiena hedabidea bazebilen (beste batzuekin batera). Beste adibide bat litzateke Ttap hedabidea (euskal herrietan gailu mugikorretarako egindako lehen aldizkari digital multimedia). Horren sorreran ere hainbat tokiko hedabidek hartu dute parte (Anboto, Baleike, Goiena eta Tokikom). Bosgarrenik eta azkenik, tokiko hedabide hauek hasieratik tokiko maila transzenditzeko bokazioa izan dute. Hori dela eta, hedabide batzuek eskualderako saltoa egin zuten (adibidez, Uribe Kostan UK edo gaur egun Hiruka, Durangaldean Anboto, Debagoienan Goiena edo Tolosaldean Ataria). Eta hor daude elkarrekin lan egiteko ahaleginak (haietako batzuk porrot egindakoak Gune press publizitate-agentzia edo Asteon telebista-astekaria, kasu), batez ere, azken urteotan Tokikom-en bidez artikulatu direnak.

Bigarren berrikuntza nagusia hitzarmenak izan ziren, hitzarmengintza gurago bada. Elkarteek «asmatu» zuten metodologia hau herrietako dendak, elkarteak eta tabernak euskalduntzeko. Konpromisoan oinarritutako metodologia sistematikoa jarri zuten martxan hainbat euskara elkartek: erakunde batek konpromiso batzuk hartzen zituen eta euskara elkarteek horri aholkularitza eta jarraipena egiten zioten. Metodologia hau, gainera, hainbat udalek ere besarkatu zuten eta euren plangintzetan aplikatzen hasi ere. Eta ez hori bakarrik. Azken finean, euskal herrietan lan-arloa euskalduntzeko plangintzak metodologia honen garapena (itzela da garapena, lan-arlo horren konplexutasunaren ondorioz) baino ez dira. Erabilera-plan horien atzean dagoen metodologia konpromisoan oinarritzen da eta, nire ustez, hitzarmengintzatik edaten du nabarmen. Azken finean, hitzarmenetan esperimentatutakoa erakunde handiago eta konplexuagoetara eraman zuten lan-arloa euskalduntzen hasi ziren horiek.

Hirugarren berrikuntza nagusia Kafe Antzokia izan zen. Bilbon eduki zuen epizentroa berrikuntza honek, baina gero erreplikak beste hainbat herritara hedatu dira: Durango, Elgeta, Ondarroa, Derio eta Gasteiz, besteak beste. Kafe Antzokiak, izan ere, berrikuntza nabarmenak ekarri zituen. Batetik, euskaran ardaztutako proiektua izan arren, beste hizkuntzei ere irekia zen proiektua. Gainera, ordura arte ez bezala, euskaran ardaztutako proiektu batean ez zen ohikoa kokapena non eta Bilboko erdigunean izatea, ez zen ohikoa aldarrikapenez betetako kartelik ez egotea, ez zen ohikoa txukuntasuna, garbitasuna eta abar. Bestetik, ostalaritza-zerbitzua egon arren, zentroa ez zen ostalaritza, zentroa kultur eskaintza zen (bereziki, musika emanaldien kultur eskaintza). Eta hori ere berritasuna zen: euskaldunak eroso egongo diren taberna bat izateaz gain, Kafe Antzokiak kultur emanaldien zentro garrantzitsu bihurtu dira (esate baterako, urteetan Bilbon egon den kontzertu-aretorik garrantzitsuenetakoa Kafe Antzokia izan da).

Laugarren berrikuntza mintzapraktika-programak izan dira. Euskara elkarte batek hartu zuen tandem izeneko metodologia eta gurera egokitu eta moldatu zuen. Bagera euskara elkarteak urratutako bidera hainbat euskara elkarte batu ziren (baita beste eragile batzuk ere, batez ere AEK) eta mintzapraktika-programak hedatu zituzten euskal herrietan. Horrez gain, hasierako metodologia ere garatu zuten eta elkar ezagutzeko ekintza osagarriei sekulako garrantzia aitortu zieten. Izan ere, metodologia honek balio izan du euskara ikasten ari ziren batzuei edo euskara kamustuta zuten batzuei ikaskuntza horretan bultzada emateko eta, hein batean, euskaldunon komunitatera proiektatzeko. Eguneroko sozializazioan pertsona askori eman zaie aukera euskarazko harreman informalak eratzeko, eman zaie aukera hizkuntza-ohitura berri batzuk eratzeko.

Bosgarren berrikuntza aktibazio-programak izan dira. Iturri askotatik edan zuten Donostiako Egia auzoko eragileek lehen programa martxan jartzeko: feminismotik eta ahalduntze/boteretze kontzeptutik, Lutxo Egiak Bilbon egindako performancetik, hizkuntza-ohiturak aldatzeko egin diren ikerketetatik (Aldahitz ikerketa-ildotik bereziki), Kataluniatik inportatutako TELP tailerretatik… Baina, berriro ere, osagai horiek kokteleran sartu eta egitasmo berria «asmatu» zuten donostiarrek. Gerora, garapena izan zuen eta Lasarte-Oriako Ttakun elkarteak gehitu zien bi figura programa hauei: Ahobizi eta Belarriprest figurak, hain zuzen ere. Eta, azkenik, Topaguneak eta Eusko Jaurlaritzak programak hartu, eta Euskaraldia izeneko markapean euskal herrietara hedatu zituzten. Eta, seguruenera, urte batzuk barru, mundu osoko biziberritze-ikertzaileek eta biziberritze-ekintzaileek aztertuko dute eta ahaleginduko dira programa hauek euren komunitateetara zabaltzen.

Berrikuntza guztiak esperimentatu dira herri batean edo bestean, hau da, prototipatu dira eta gero ahalegina egin da beste herri batzuetara hedatzeko, hau da, eskalaz igo dituzte. Bide informalak egon dira kasu guztietan, baina bide formalagoak ere antolatu dira. Euskara elkarteen federazioa den Topaguneko sustatzaileek trakzio-lana egin dute (herririk herri ibili dira behin baino gehiagotan proiektu arrakastatsuen berri ematen). Eta, bestetik, aipatuko nuke berariazko ahalegina egin dela horiek hedatzeko. Adibidez, hitzarmengintza, mintzapraktika eta aktibazio-programei buruzko eskuliburuak argitaratu ditu Topaguneak berak. Hedabideen kasuan ere, asko izan dira antolatutako jardunaldi eta topaketak. Hortaz, zeharkakoa izan da prototipo hauek esperimentatu ostean, hedatzeko eta eskalatzeko egin den lana.

Berrikuntza gehiago aipatu ahal badira ere (Auzoko programa kasu), argi dago elkarteak euren jardunean berritzen ibili direla, batzuetan asmatzen eta besteetan hanka sartzen, normala den moduan. Uste dut aurrerantzean ere berrikuntzei adi eta berrikuntzetan esperimentatzen ere jardun behar dutela elkarteek. Izan ere, jendartera egokitu behar dira elkarteak, jendartea bera eraldatu nahi badute.

Euskahalduntze taldeak

2021-12-20  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Imanol Artola “Felix”-ek ikerketa egin berri du, Euskahalduntze taldeei buruz. Ikerketaren berri izateko Galtzaundik elkarrizketa egin dio egileari (eta ikerketa bera ere eskuragarri dago). Baina zer dakar ikerketa horrek?

Hipotesi batetik abiatzen da, euskaldunak aktibatzeko eta ahalduntzeko, estres linguistikoaren kontra. Eta hipotesiak honela dio: posible ote da, aditurik gabe, euskaltzaleek beraien bizipenak kontatze hutsetik ahalduntzen hastea? Edo beste era batera esanda: euskaltzale talde bat maiztasun jakin batekin eta epealdi zehatz batean elkartzen baldin bada beren hizkuntza-gatazkez hitz egiteko, horrek berekin dakar euskaltzale horien ongizatea.

Esperimentu bat egin du egileak. Ez berak nahi bezala, pandemiak pandemia. Baina ondorio nagusi bat atera du: euskaldunon bizi-kalitatea hobetu egiten da, haien estres linguistikoa txikitu egiten da, eta euskaldun ahaldunduago sentitzen dira, baldin eta euskaltzale talde bat maiztasun jakin batekin eta denbora batean biltzen baldin bada, aditurik gabe, baina dinamika aurrera eramango duen gidari batekin.

Hortaz, badirudi esperimentuak modu batera edo bestera funtzionatu duela. Eta orain datoz egileak berak ekimen hau zabaltzeko egiten dituen galdera batzuk:

• Garbi geratu da bost asteko esperientzia labur geratu dela eta hori horrela izanik esperientziak luzeagoa izan behar duela. Baina, zenbateko iraupena izan behar du? Hiruhilekoa? Ikasturte osokoa?
• Bost edo zortzi asteko ikerketan taldea astero bildu bada ere, norbere burua ahaldundu nahi duen norbanakoen multzoa zenbatez behin biltzea komeni da? Asterokoa erreala al da? Bi astez behin? Hilabete tarte handiegia ote da?
• Taldeak itxia izan behar du, ala irekia?

Norbanakoak ahaldundu eta ahalduntze eskolen eskema eta funtzionamendura hurreratzen den proba dakar Felixek, eta uste dut hurrengo urteetan tankera honetako esperimentuei ateak ireki beharko dizkiogula, han eta hemen.

Etnizitate prozesuak

2021-12-13  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Orain dela gutxi irakurri dut Eider Alustiza lankideak Emuni buruz egin duen ikerketa antropologikoa. Ez dago eskuragarri, baina, hala ere, hango kontu interesgarri batzuk (nire ustez, interesgarriak, jakina) blogeratzea erabaki dut.

Enpresetako euskalduntze prozesuak honela definitzen ditu Eiderrek: “Hizkuntza sustapena fazilitazio eta aholkularitza prozesuetan oinarritzen da, eta enpresen eguneroko bizitzako hizkuntza ohituretan eragiten saiatzea da”. Definizioa bere horretan ez da berritzailea, baina, bai, ostera, berak Diaz de Radari jarraituz, etnizitate edo etnia prozesu bezala hartzea (beti ere, ikuspuntu antropologikotik).

Eta zer dira prozesu haiek? Ba, prozesuak dira, intersubjektiboak eta ariketa praktikoen bidez gauzatzen direnak (gure kasuan, euskalduntze prozesuetako ekintzak). Prozesu komunikatiboak dira, eragileek sustatutakoak. Eta ekintza zehatzak dira prozesu horien errepertorioa osatuko dutenak (gure berbetan, metodologiak, prozesuak eta ekinbideak).

Horrez gain, galdera zeharo pertinentea dakar Eider Alustizaren ikerketak (eta neuk neure buruari mila biderrez egindakoa, edo behintzat antzekoa): “Posible al da produkzio enpresa batean mota honetako eraldaketa sozial bat ematea, enpresaren beraren produkziorako ahalmena jaitsi gabe? Hori horrela ulertzen al dute euskalduntze prozesuetan murgilduta dauden enpresetako kideak?”.

Ohitura indibidualak

2021-12-07  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkin bat

Ohitura aldaketa indibidualak ezinbestekoak dira, nahikoak ez diren arren. Hiru arrazoiengatik dira nire ustez ezinbestekoak:

1. Ohitura aldatzea ahalduntze ariketa da. Nork bere ekintzen gaineko ardura hartzen du eta horrek ahalduntze prozesuan laguntzen du.
2. Egiturazko aldaketek dakarte aldaketa sakona, benetako eraldaketa. Baina ez dago egiturazko aldaketarik aldaketa indibidualik barik. Ezinezkoa da egiturazko aldaketarik egotea norbanako askok aldatu ez badute bere egunerokoa.
3. Diskurtsoek komunikatzen dute, berbek indarra badute. Baina ekintzek askoz gehiago komunikatzen dute eta askoz jende gehiagorengana heltzeko gaitasuna dute.

Baina, kontuz. Aldaketa indibidualak ezinbestekoak dira, baina ez dira nahikoak. Ez. Bestelako lege babesak behar ditugu (eta ez zaigu ahaztu behar azken aldion babes juridikoa eskasten ari zaigula, handik eta hemendik, Iñaki Arrutik esan bezala).

Baina ez hori bakarrik. Aldaketa indibidualak eta lege babesak izateaz aparte, Petra Elserrek esaten zuen bezala, hizkuntza estrategia herrikoiak ere behar ditugu. Haren berbekin jarraitzeko, proba pilotu eta adibide asko ditugu dagoeneko. Bada garaia horiek gainditzeko eta sistematizatzeko. Eskalatzeko (hizkera politiko berri zatarrean esanda).

Tosepan 3.1

2021-11-29  //  Tosepan  //  Iruzkinik ez

Aurten ez naiz joan Tosepanera, aurreko bi aldietan ez bezala (Tosepaneko kronikak hemen). Baina Onintza Legorburu lankidea bai joan da. Eta podcast batzuk egin ditu, bere begiradatik eta bere min eta pozetatik. Eta oso identifikatuta sentitu naiz berarekin eta, horregatik, erabaki dut blogera ekartzea berak egindako podcast laburrak. Baina blog honetan testuaren zaleago garenez, ba podcastak barik, euren transkripzioa ekarri dut lerrootara. Entzun nahi badituzue, Emuneko blogean daude entzungai.

1. IRITSIERA:

25 ordu. 25 ordu pasa behar izan dira, Arrasaten irten, eta Tosepanera iristeko. Mexiko hirian lur-hartu dugu, gaueko 20:00ak aldera. Ilun dago, baina zarata da nagusi, bizitza. Lur hartu, migrazioko kontuak egin, eta gauza garrantzitsuei heldu diegu; 25 orduko bidaia baten ostean garrantzitsuena denari, alegia. Kanpora irten eta zigarroa piztea izan lehen lana,  “kalada” luzea; 25 ordu erretzeke dagoenaren tamainakoa.

Parean kotxeen joan etorria. Kotxe handiak, Hollywood-eko pelikuletan aberatsek erabiltzen dituztenen parekoak. Harritu egin gaitu kotxeen tamainak, eta glamourrak, zergatik ezkutatu. Ameriketako Estatu Batuetan kokatzen baikenituen horrelako kotxeak, goiko bizilagun aberatsenarenean, eta ez Mexikon. Minutu gutxira, Tosepandik etorri dira gure bila. Kotxeak ez dauka horrenbeste glamour, baina “pickup” estiloko kotxe handi bat da, eta honek ere, Amerketako Estatu Batuak gogorarazi dizkigu. Mexikar baino, Chicano sentipenarekin egin dugu Mexiko hiritik Tosepanerako bidaia.

Glamour, kotxe eta “pickup”-en artean, harrigarria da, 7 miloi pertsona inguruk jatorrizko hizkuntzaren bat hitz egiten duten herrialdean, ez dugula gaztelania ez den beste hizkuntzarik entzun, ezta irakurri ere. Aireportuan gaztelania da nagusi, baita Cuetzalango kaleetan ere. Nahiz eta, igandea izaki, Cuetzalango merkatura joan gara, turista onenen pare. Merkatuan baserritarren artean, eta helduenen artean, Nahuatl hizkuntza ere entzun ahal izan dugu. Merkatua, zaharrak eta baserritarrak… Ezaguna egiten zaigu kontua, ezta? Hemen ere, zakurrak ortozik.

2. TLAJTOLI (HIZKUNTZA):

Hizkuntza izan liteke, barea, mugitua, mugatua, azkarra, deserosoa, txikia, handia, edota baita, amaiezina ere. Urak, eta zehazki itsasoak, ezaugarri horiek guztiak ere barnebiltzen ditu. Poesian eta baita prosan ere, ura, malkoak, itsasoa… erregistro erabiliak izan dira. Ezta oso originala hortaz, itsasoarekin metaforak sortzea. Baina baliagarria da, eta gauzak baliagarriak direnean, ez aldatzearen aldekoa naiz ni. Ni baino dezente lehenago, Gabriel Aresti poetak hizkuntza eta itsasoaren arteko lotura edo konparaketa egin zuen. Horren arabera, euskara putzu sakon eta ilun bat zen, baina guri esker, itsaso urdin bilakatu omen zen. Ideia benetan eztabaidagarria da honakoa, hala ere, ez gara orain horretan sartuko.

Baina itsasotik urrun gaude hemen, Cuetzalango mendiek badute handitasuna, baina itsasotik urrun aurkitzen dira. Hala, nola azaldu itsasoa sekula ikusi ez duen bati, zein den itsasoaren handitasun eta edertasuna? Nola azaldu itsasoaren, eta gure itsaso partikularraren, hau da, hizkuntzaren handitasun eta sakontasuna ezagutzen ez dutenei, bertaratzeko nahia, bertan etengabeko bainuak hartzekoa? Hortxe egongo litzateke gakoa, izan Euskal Herrian eta baita, Tosepanen ere. Kasu honetan bereziki Tosepanen; hizkuntzaren ezagutza ezinbestekoa baita, hizkuntza ez dadin museorik dotoreneetako

pieza batean bilakatu. Ezberdintzen gaituzten gauza ugari dauzkagu, eta horiei buruz ere hitz egingo dugu, baina

batzen gaituztenak ere badira, itsaso zabal batek banatzen baldin bagaitu ere.

3. NAKAYOH (GORPUTZA):

“Herria da gorputza, hizkuntza bihotza”. Gorputzaren zentroan kokatzen zuen, hortaz, Urepeleko artzainak hizkuntza. Ez buruan, ezta eskuetan, ez eta ezpainetan ere… bihotzean kokatzen zuen, gorputzaren ardatzean, epizentroan. Baina nik esaterako, oso urrun sentitu izan ditut hizkuntza eta gorputza nire bizitzan. Bi elementuak apartekoak bailiran jardun izan dut urte askoan; hizkuntza gorputzean sortuko ez balitz bezala, eta gorputzak hitz egingo ez balu moduan. Gorputzari entzungor.

Hizkuntza eta generoaren inguruko formazio saio bat gidatzeko aukera izan genuen pasa den asteazkenean. Emakumeak ginen parte hartzaile guztiok, eta adin berdintsukoak. Emakume eta euskaldun bai, baina zuri ere banaizen neurrian, lehenengo nire “speech-a” jaurti, eta ondoren, zabaldu zen galdera, hausnarketa eta hizketaldirako tartea. Eta egiari zor, nahiz eta topiko bat izan, nik esandakoak baino, entzundakoak dezente interesgarriagoak izan ziren kasu honetan ere.

Bertan zen nahuatl hiztun gazte batek hartu zuen hitza. Urduri hasi zen hizketan, nahiko motel. Berarentzat bizitzan mugarri bat izan zen momentua deskribatu zigun. Lehendabizikoz, nahuatl hizkuntzan pertsona batekin laztandu, muxukatu eta larrua jo zuen lehen aldia: “Sentí que fue la primera vez, que mi ser nahuatl se sintió amado y acariciado”.

Izendatu, kategorizatu, kontzeptualizatu… Horretan espezialistak gara. Baina, bizipenak horren modu sakonean bizitzen ez dakit ohituta gauden. Buruarekin, arrazoiaren bitartez bizi dugu hizkuntza, eta nahiko kamutsak gara, horren inguruko bizipenak gorputzarekin irakurtzen. Euskaraz larrua jo genezakeen arren, ez dakit sekula, modu horren intentsuan, intimoan begiratu izan diogun gure izate euskaldunari. Guk ere, hobe genuke batzuetan, gelditu, eta modu honetan sentitzea, sakon. Zer, sekula sentitu ahal izan dugu guk, modu horren intentsuan, intimoan, gure izate euskalduna laztandu eta maitatua?

Batzen gaituzten kontuak badira. Baina argi dago, ezberdintzen gaituztenek ere, pisu nabarmena daukatela.

4. TSIKITSIN (TXIKIA):

Berezi izatea gustuko dugu; maite dugu bereziak garela sentitzea. “Izan zaitez berezi” diote hiriburuetako etorbide handienetan kokatuta dauden merkatal guneetako iragarkiek; “Zu ezberdina zara”. Honelako mezuak irakurri genitzake dendarik handienetako publizitate kanpainetan.

Orain dela hilabete batzuk, sare sozialetan bolo-bolo zabaldu zen euskararen edertasun eta berezitasunari gorazarre egiten zion ikus-entzunezko bat. “En euskera no decimos luna, decimos ilargi. Que quiere decir algo así como: luz de los muertos”. Edo “En euskera no decimos parir, decimos erditu, que quiere decir algo así como partirse en dos. And I think that`s beautiful” zioen hizkuntzaren influencerrak, gaztelania batuan.

Hemen ere, berezitasunean eta txikitasunean eraikitzen da hizkuntzaren edertasuna. Ama hizkuntzaz hitz egiten dute nahuatl hiztun gazteenek, baita, helduagoek ere. Nahuatl hizkuntzak gaztelaniarekin inongo zerikusirik ez daukala azalduko dizute. Eta nahuatl hiztun berrien hitz egiteko modu traketsaz ere, entzun ahal izango duzu baten bat. Arbasoen hizkuntza, Europako hizkuntzarik zaharrena, euskalkien purutasuna, euskaldun zaharren hitz jarioa… Antzekotasunak aurkitu genitzake hortaz, diskurtsoetan. Bereziak izan nahi genuke, baina zorionez, ez gara.

Tematu gintezke behin eta berriz, hizkuntzaren txikitasunari eta berezitasunari gorazarre egitean. Baina nekez eraikiko dugu modu horretan, noranahikoa eta edonorena den hizkuntza bat. Finean, nekez emango da hizkuntzaren normalizaziorako saltoa.

Amesten dut, egunen batean, Bilbon edota Pueblako aireportuan, bertan dagoen polizia kopetilunak gelditu eta nahutleraz edota euskaraz galdetuko digula: ¿Y usted, tiene algo que declarar? 

Eta orduan bai, orduan, berezi izateari utziko diogu, normaren baitan, askoz ere erosoago bizi baita pertsona. Anormalitateak neke amaigabea baitakar.

5. ITZULERA:

Itzuli gara. 23 ordu behar izan ditugu, Cuetzalanen irten, eta Arrasatera iristeko. Mexiko Hiritik Madrilerako hegazkinean, joatean baino, bi ordu gutxiago. Nik uste nuen, hegazkinen ibilbide ezberdinen eragina zela bi orduen gora behera hori. Baina esan didatenez, lurraren errotazioak, edota haizearen norabideak ere eragina omen daukate orduen gorabehera honetan. Batek jakin!

Dena dela, Bilbora iritsi garenean, Mexiko Hirian lur hartu genuenean baino dezente glamour gutxiago hauteman du gure begiradak. Ohiko irteerako kontrolak, ohiko pertsona profila, eta baita, ohiko kotxeak ere. Kotxeen matrikulak ere, ezagunak egin zaizkigu.

Umetatik gustatu izan zaizkit kotxeen matrikulak. Ez dakit zergatik, baina, beste herrialde bateko kotxeen matrikulek, atentzioa eman izan didate beti. Uste dut, herrialdearen inguruko hainbat informazio eman diezaguketela, herrialdearen antolamendu administratiboaren inguruan esaterako, informazio andana eskuratu daiteke matrikuletatik.

Kotxeen matrikulez gain, beste herrialde batzuetako etxeak ere gustuko ditut. Zehazki, etxeetako leihoak. Maite dut herri edota hirietara gauez iristea. Leihoetatik begiratu, eta bertan bizi diren pertsonen bizitzak imajinatzea gustatzen zait; eta gauez, askoz ere argiago ikusten dira etxe barruak leihoetatik. Begirada zorroztuz gero, leihoetatik hainbat gauza hauteman daitezke. Etxe horretan bizi direnen maila sozioekonomikoa, harremantzeko dauzkaten moduak, telebistan ikusten dutena, eta honekin lotuta, kulturari lotutako kontsumo ohiturak…Informazio asko lor liteke hortaz, zirrikitu batetik begiratuz; begirada zorroztean datza kontuak.

Eta horixe dakarkigu Tosepanetik. Bizitzari eta gure lanari begiratzeko leiho berri bat, hiriguneetako leihoetatik begiratuta bezala, begirada zorroztu, eta gauza asko ikusi eta ikasi baititugu bertan.

Soilik, Violeta Parra kantautore txiletarrak kantatzen zuen moduan, bizitzari eskerrak ematea gelditzen zaizkigu. Eta nola ez, eskerrak baita, besoak zabalik hartu gaituzten Tosepani eta Nawat herriari ere.

Mila esker. Miak tasohkamatik!

Baga, ega, higa

2021-11-22  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Hizkuntza gutxituen hiztun gazteen hirugarren mundu mailako topaketa Gasteizen egin behar zen 2020an. Jakina, atzeratu zen 2021ean. Eta aurten ere ezin izan da topaketa egin. Baina online topaketa egin da, online lehiaketa baten bidez.

Bi proiektu azpimarratu gura ditut, batez ere:

Baga: erabili euskara, kontxo bideoa. Irainak eta gramatika, gramatika eta irainak. Ona!

Ega: Morgane lagunak eta Amaiak egindako Kurdistanerako bidaia-kontakizun aparta. Itzela da, merezi du nire ustez denbora honetan “galtzea”, Kurdistanera hurreratzeko Morgane eta Amaiaren begirada ezagutzeko (eta, bide batez, aparta da kontakizunaren formatua ere).

https://readymag.com/2839383

Baina badira beste hamaika hemen. Baga, ega, higa …