Txerra Rodriguez: “Euskara elkarteek erabilera diskurtsoaren erdigunera eramateaz gain, praktikak bultzatzeko mekanismoak sortu dituzte”

2021-03-18  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Txerra Rodriguez (Derio, 1977) ez da hasiberria euskara elkarteen mugimenduan. Herriko Tximintx elkartearen sorrerarekin murgildu zen euskaltzaleen mugimenduan eta geroztik bide oparoa egin du euskalgintzan militante modura, profesionalki eta soziolinguistika arloko dibulgatzaile modura ere. Azken urteak ikerketari eskaini dizkio Emun aholkularitzan duen lanak utzi dizkion orduak, euskara elkarteen hiru hamarkadako ekarpena aztertu baitu bere doktoretza tesian. 

“30 urte mihigintzan. Euskara elkarteek euskararen biziberritzean izan duten eragina 1987-2017” liburuan (UEU, 2020) argitaratu du Txerrak tesia. Euskaltzaleen mugimenduan ari garenontzako irakurri beharreko lana da, euskara elkarteen ibilbidean izandako lorpenak, hutsuneak eta erronkak xehe-xehe aletzen baititu. Dokumentazio lan handia egin du egileak eta euskara elkarteetako hainbat kiderekin izandako elkarrizketak baliatu ditu ondorioak ateratzeko. Gutxi ikertu da orain arte gure mugimenduari buruz eta oso lan interesgarria da esku artean duguna. 

Elkarrizketa luze honetan liburu eta tesian jasotakoen gainean aritu gara Txerrarekin. Hurrengo hilabeteetan egingo dugun aurkezpen saioaren aurrerapen modura balio dezala elkarrizketan esandakoak.  

Ikerketa lan handi baten emaitza izan da “30 urte mihigintzan” liburuan jaso duzun tesia. Lau urtetako lana, dokumentazio azterketa, 26 elkarrizketa sakon, 16 adituren ekarpena. Nola eta zergatik erabaki zenuen horrelako lan erraldoi bati ekitea?
Duela sei urte unibertsitatera bueltatzea erabaki nuen. Masterra egin nahi nuen, tesira bideratuta. Hor hasi nuen prozesua. Basauriko Euskarabila elkarteari buruzko Master amaierako lana egin nuen. Lan hori gero tesian egin nahi nuena testeatzeko izan zen. Lan hori beste modu batean eginda dago, baina lehenago buruan nuen ideia bat diseinatu nahi nuen nolabait. Zergatik? Alde batetik iruditzen zitzaidan euskara elkarteen gainean oso gutxi dagoela ikertua. Orain arte elkarteetan ibilitakoek egindako hausnarketak eta gogoetak kaleratu izan dira. Eta horri garrantzirik kendu barik, nahi nuen beste begirada batetik abiatzea, jakinda nik ere hanka bat ikerketan nuela eta beste bat militantzian. Nire buruari jarritako erronka izan da.

Ematen du asko idatzi dela euskara elkarteetatik edo euskal elkarteetaz, baina gutxi ikertu dela, ezta? Eta tesian hain zuzen hori aipatzen duzu: gehiago sakondu behar dela, garrantzitsua dela elkarte bakoitzaren ekarpena ondo aztertzea, gero ondorio orokorragoetara heldu ahal izateko.
Hasieran neukan helburuak azkenean gauzatu dena baino anbizio handiagoa zuen. Heldu zen momentu bat egin nuela bide bat baina hortik aurrera ezin nuela gehiago sakondu, gehiago findu, materiala falta zitzaidalako. Nik elkarrizketa batzuk egin ditut, galdetegiak landu ditut eta irakurri dut euskara elkarteei buruz idatzita dagoen guztia edo ia guztia. Baina beste informazio mota bat falta zitzaidala sumatzen nuen. Zer lortu du AED moduko elkarte batek Arrasaten bere ibilbidean? Non eragin du? Gauza batzuk badaude, baina ez dago oso garatuta. Eta elkarte txikietan zer esanik ez. Hori izan da seguruenez ikerketak berak eduki duen erronka handienetako bat. Horregatik heldu nahi nuen lekura heldu ahal izateko ikaragarrizko buelta eman behar izan dut. Historia, zutabe filosofikoak eta beste hainbat aspektu aztertu ditut elkartez elkarte eragindakoa ez zegoelako modu orokor batean aztertuta.

Militantziaren betaurrekoekin egin duzu lan hau gainera, urte asko baitaramatzazu euskara elkarteen mugimenduan, Derioko Tximintx elkartean hasita.
Nik euskara elkarteekin izan nuen lehen lotura Tximintxekin izan zen, bai. 2002an elkartu ginen Derioko batzuk euskara elkarte bat sortzeko gogoarekin. Urtebete eman genuen bide horretan eta 2003an sortu genuen elkartea. Nik ordurarte ez neukan harremanik euskara elkarteen mugimenduarekin. Eta hasiera hori tesiaren bukaerarekin lotzen dut. Gu Tximintxen hasi ginenean gure artean rol banaketa bat egin genuen. Gogoeta batetik abiatu genuen rol banaketa: gu denok militantziatik gentozen, beste mugimendu batzuetatik eta ez genuen ideiarik ere ez euskararen biziberritzeaz eta soziolinguistikaz. Orduan taldean ardurak banatu ziren eta niri tokatu zitzaidan arlo honetan janztea. Hortik hasita heldu naiz hona. Garai hartan ez nuen asmorik nire bizitza soziolinguistika aplikatura dedikatzeko, ni beste mundu batetik nentorren. Baina dena dela azkenean hortik hasita emandako urrats guztiek eraman naute hona.

Elkarte askok ez dute bide hori egin, ezta? Tesian aipatzen duzu soziolinguistikaren oinarrietatik baino elkarte askok ekintzaren erreprodukziotik antolatu dituztela bere jarduerak.
Bai, esango nuke hor bi etapa egon daitezkeela. Beharbada etapa esatea gehiegi esatea da eta ez nuke jakingo mugarria jartzen, baina bai igartzen da hasierako elkarteetan bazegoela kezka ekintzaz gain gogoetarako ere. Eta ematen du gerora joan dela gehiago kopiatzera (eta horretan ez nuke ezberdinduko 1995ean eta 2005ean sortutako elkarte bat). Esango nuke ahaztu egin direla ekimen horiek zeuzkaten oinarri teorikoak. Orokortzen ari naiz eta salbuespen asko daude, baina fenomeno orokor modura hori ikusi dut.

Ikerketaren galdera nagusiari erantzunez, zeintzuk dira zure ustez euskara elkarteen mugimenduaren ekarpen nagusiak?
Alde batetik, nik uste dut ekarpen nagusiena izan dela erabilera erdigunean jartzea eta erabilerarako edo praktika horiek bultzatzeko mekanismoak sortzea. Euskara elkarteek ez dute bakarrik erabilera diskurtsoaren erdigunera eraman. Hori egin dute, jakina, baina horrez gain, saiatu dira sortzen erabilera hori bultzatzeko formulak, tokiko komunikabideetatik hasita Euskaraldirainokoak. Horiek izan dira, nire ustez, euskara elkarteen bi ekarpen nagusienak, behintzat euskararen biziberritzeari dagokionez. Euskararen aldeko mugimendu sozialari bestelako ekarpen batzuk egin dizkiote, estilo aldetik, gauzak egiteko moduetatik eta abar, baina emaitzen aldetik bi horiek izan dira: batetik, euskararen erabilera zentrora ekarri, eta gaur egun hori euskararen aldeko mugimendu osoan eta baita administrazioan ere diskurtso nagusia da, erabat gailendu da; eta bigarrenik, erabilera sustatzeko bideak eraikitzea: herri komunikabideak, mintzapraktika programak, antzokiak, aisialdi egitarauak eta abar.

“amets handiak egin genituen, baina garaiei zegozkien ametsak ziren”

Berrikuntza sozialean egindako ekarpen handia izan dela azpimarratzen duzu, erabileran eragiteko. Baina era berean ekarpen asko egin arren, hasieran egindako amets handiak ez lortzeak nolabaiteko frustrazio eta nekea sortu dituela aipatzen duzu tesian. Amets handiegiak egin genituen edo ez dugu asmatu egindako guztia kontatzen?
Seguruenez bietatik izango du. Nire ustez ametsak handiak ziren, hasiera batean, baina garaiei zegozkien ametsak ziren. Euskararen aldeko mugimendua ahul zetorren, alderdikeriek janda, nolabait esateko. Elkarteak sortu ziren herrietan izugarrizko ilusioa sortu zuten eta ilusio horrek eraman zituen seguruenik ametsak altu xamar jartzera. Baina gero, egindako ekarpenak ikusiz gero eta zenbat jende aritu den euskara elkarteetan militatzen eta ekarpena egiten, uste dut kontatutakoa askoz politagoa izan zitekeela kontatu duguna baino. Nik uste dut, egon den jende kopuruari begiratuta, ekarpena oso handia izan dela. Baina gertatzen dena da euskara elkarteak ez zirela etorri hori egitera, hori baino askoz gehiago egitera etorri zirela eta nik uste horrek sorrarazten duela frustrazio puntu hori.

Erabileran eta egitasmoen garapenean egindako ahaleginak zer neurritan zaildu du euskaldunon komunitatea trinkotzea moduko helburuetan urrats gehiago ematea?
Uste dut ez dakigula oso ondo zer den komunitatea trinkotzea. Derion edo Elgoibarren komunitatea trinkotzea zer den ez dugu argi definitu. Ez badakigu oso argi zer den egin nahi duguna eta horren ukigarria ez den helburua badugu, logikoa da inertziak beste egitasmo batzuetan indarrak jartzera eramatea. Horrek ez du esan nahi trinkotzea ahaztu dugunik, baizik eta ondo definitzen ez dugula asmatu. Eta seguruenik euskaldunen komunitatea zer den ere definitu beharko genuke hobeto. Eta nik, hala ere, uste dut trinkotzera heltzeko bide bakarra egitasmo konkretuen bidez egiten dela.

“horizontaltasunean irabazi beharko genuke, bestelako militantzia eredu batzuk txertatzeko aparteko ahalegina eginez”

Lehen aipatu duzu estilo berri bat ere ekarri dutela euskara elkarteek euskalgintzara. Baina era berean azken 10 urteetan bada funtzioen gaineko eztabaida, mugimendu sozialaren funtzioa zein neurritan betetzen duen euskara elkarteen mugimenduak. Gainera gizartea eraldatzen zentratu izanak barne dinamikak zaintzea alde batera uztea ere ekarri duela aipatzen duzu.
Mugimendu sozialari dagokionean bi gauza aipatuko nituzke. Alde batetik, barne egitura eta barne funtzionamendua aipatuko nuke. Gizarte eraldaketek bestelako militantzia eredu batzuetara eraman gaitu denok. Uste dut horretan horizontaltasunean irabazi beharko genukeela denok, bai herrietan eta baita Topagunean ere. Eta horretan aparteko ahaleginen bat egin beharko genuke, bestelako militantzia eredu batzuk txertatzeari begira. Bestetik, egitekoetan, hor dago Euskaraldia moduko ekimen bat, nire ustez oso indartsua dena eta hortik elikatu eta indartu dena hein handi batean (ez hortik bakarrik, baina hortik ere). Eta nik uste badela momentua bestelako Euskaraldia batzuk asmatzeko, filosofia beretik abiatuko diren ekimenak, aktibazioa bilatuko dutenak, norberarengatik emanda kolektibotik elikatuko dutenak. Horrelakoak orokortzera jo beharko genuke. Gainera nik Euskaralditik bereziki nabarmenduko nuke behingoz Euskal Herriko mapa osoa estali izana eta hori pozgarria da.

Horizontaltasunarekin lotuta tesiaren amaieran aurrera begira egiten dituzun proposamenetan eredu malguagoak beharko liratekeela aipatu duzu. Saiakera batzuk egin dira azken urteotan (Derion, Aiaraldean,…), badago erreferentziarik edo asmatzeke dago oraindik eredu berri hori?
Nik uste dut igual gure mugimenduan ez dagoela pista handiegirik, baina beste leku batzuetan badaudela pista batzuk. Kooperatibismo berriari begiratu beharko genioke, hortik seguru asko ikaskuntza batzuk etor daitezkeelako. Era berean, nahiz eta antolaketa moduekin zerikusi zuzenik ez izan, Azpeitiako San Agustinen inguruan sortutako kooperatiba hirukoitza edo Goienaren bide horretatik abiatuta badaude gauza interesgarriak eta jarraitu behar ditugu. Feminismoan ere eztabaida hauekin badabiltza, zelan uztartu militantzia eta egitura profesionala, herrietako berdintasun teknikariekin osagarritasuna. Ez dago barita magikorik eta esperimentatzea ezinbestekoa da. Ez da erraza. Nik proposamenak egin ditut lan honek, behintzat, aldaketarako pista batzuk eman behar zituela sinestuta.

“euskara elkarte batean ibiltzeak partaideon bizitzan arrastoa uztea bilatu beharko genuke”

Proposamen ugari egin dituzu tesiaren bukaeran etorkizunari eskaini diozun atalean. Lehen erronka modura kideen zaintzan inbertitzea aipatu duzu: formazioa, eginkizunaren transmisioa eta bazkideekin harremana. Eta beste alde batetik, hiztunari orain arte baino arreta handiagoa eskaini beharra ere aipatu duzu. Badute lotura, ezta?
Nik ez nituen biak lotu erredakzioan, baina lotuta daude. Batera landu arren, gero bide desberdin modura landu nituen, baina biak guztiz uztartuta daudela uste dut. Euskara elkarteetan jende asko ibili gara eta ari gara oraindik ere, eta geure burua zaintzea dagokigu: militantziatik, formaziotik,… jendea euskara elkartera hurbiltzen denean kezka eta preokupazio batzuekin hurbiltzen da, gauzak aldatzeko gogoarekin. Nik uste ez dugula jende horri eginkizunak ematen asmatu. Militantzia erotikoago egin behar dugula aipatzen dut liburuan. Ni Tximintxen hasi nintzenetik nire bizitza aldatu egin zen. Aurretik euskaraz gehiago edo gutxiago bizi nintzen, ez oso kontziente ere, baina ordutik euskaraz bizi naiz ia ehuneko ehunean, gauza asko ikasi ditut eta horrek niri bizitza aldatu dit. Beharbada ez da posible hain aldaketa sakona, baina bilatu beharko genuke euskara elkartean ibiltzeak arrasto bat uztea partaideon bizitzan. Horri ere begiratu behar diogu.

Diskurtsoa sortu eta gizarteratzen ahalegin txikia egin dugula aipatu duzu liburuan, baita barne formazio eta transmisioan. Politikan gehiago eragin beharko genukeela ere idatzi duzu. Nola?
Lehen ere esan dugu euskara elkarteek erabilera zentroan jartzen asmatu zutela. Baina euskara elkarteen mugimenduak eta Topaguneak zer lan pedagogiko egin dute hizkuntza ohiturak aldatzeak dakarren edo ekar dezakeen zamaz? Ni diskurtsoaz ari naizenean hortaz ari naiz. Erabilera oso garrantzitsua dela esatea foro batzuetan beharrezkoa zen eta oraindik ere batzuetan bada beharbada. Baina beste foro batzuetan bestelako mezu batzuk ere bota behar zirela uste dut. Erabilera areagotu nahi zuten pertsonei seguraski beste mezu batzuk helarazi behar genizkien. Jendea prestatu egin behar dugu hizkuntza ohiturak aldatu eta euskaraz bizitzeko. Eta, era berean nik hori politikan eragitearekin ere lotzen dut era batera edo bestera. Eta politika aipatzean era zabalean aipatzen dut, alderdi politikoek egiten dutena politika baita, baina beste gauza asko ere. Ni politikan eragiten duen pertsona naizela uste dut, nahiz eta sekula ez alderdi politiko batean aritu. Azken finean guk gizartean eragin behar dugu. Guk bilatzen dugun aldaketa ez da norbanakoaren aldaketa. Hori ere bada, norbanakoaren ahaleginetik aldaketa handiak lor ditzakegulako, baina gizartean ere aldaketak eragin behar ditugu: gizarte politiketan, politika ekonomikoetan eta abar. Horietara bideratzeko ere diskurtso batzuk beharko ditugu, hartzaileei egokitutako diskurtsoak.

“hamar urte pasa dira kongresutik eta mugimenduak bere burua aztertzeko momentu egokia dela uste dut”

Euskara elkarteen ezaugarririk nabarmenena tokikotasuna izan dela aipatu duzu tesiaren ondorioetan eta horrek komunitategintzan eragiten lagundu duela. Zer funtzio tokatzen zaio jokatzea Topaguneari zure iritziz?
Euskara elkarteen arrakastaren faktore nagusietako bat tokikotasuna da eta euskara elkarteek lortu ez dutenaren faktore garrantzitsuenetako bat tokikotasuna izan da, aldi berean. Tokikotasunak bi aurpegi horiek baditu. Alde batetik, oso ona da elkartea txertatuta dagoen herrian eragiteko gaitasuna duelako, baina herriko hori herrian geratzen da, zaila da eragin horrek herriko mugak apurtzea. Zentzu horretan, nik uste dut euskara elkarteek Topagunea sortzea erabaki zutenean oso modu utopikoan planteatu zutela: behetik gorako elkarte nazional bat. Eta hori berrikuntza sozialetan aipatu ez dudan arren, berrikuntza ikaragarria izan zela uste dut. Beharbada lehenago beste batzuk egongo ziren, baina horrenbeste urte eta horrenbesteko arrakasta izan duenik ez dakit dagoen. Arrakasta diot, hainbeste urtetan ez delako eszisio edo banaketarik egon, eta hori XXI. mendeko Euskal Herrian meritua da.
2010-2011ko gogoeta prozesuan Topaguneari beste funtzio batzuk eman zizkioten euskara elkarteek eurek, eta nik uste dut Topaguneak bide horretan ondo egin duela, kritikak kritika, beti egin daitekeelako kritikaren bat. Uste dut euskara elkarteekin, behintzat 2017rarte (nik aztertu dudan epea hori baita) harremana lehenagokoa modukoa izan dela. Euskara elkarteek Topaguneari gehiago tiratzea eskatu zioten eta hori egin da neurri batean. Baina hor bi gauza gertatzen dira: batetik, euskara elkarte batzuek gehiago tiratzea eskatu arren tokikoari erantzuten nahikoa lan badute, eta bestetik, erritmo ezberdintasuna. Elkarte handienen bueltan ardaztu da Topagunea urte batzuetan. Eta ez diot ondo edo txarto dagoen, baina egia da zaila dela hain tamaina eta erritmo ezberdineko elkarteen artean oreka bat bilatzea. Hamar urte pasa dira kongresutik eta nik uste balantzea egiteko momentu egokia dela. Nire ustez ondo bete du bere bidea Topaguneak, baina 2018tik hona, hau da, lehen Euskaralditik hona biratze bat egon da, ulergarria den biratzea: Topagunea pasa da 90 bat euskara elkarteren federazio izatetik hirurehun eta piko talde kudeatzeko eta koordinatzeko gunea izatera, eta horri gehitu 2020an ez dakit zenbat arigune. Horregatik, mugimenduak bere burua aztertzeko momentua dela uste dut. Nik pertsonalki 10 urte hauen balorazio ona egiten dut, baina baloratzeko momentu egokia dela uste dut. 2020ko hamarkada honetan zein da herri batean eragiteko beharrezkoa den antolaketa eta funtzionamendu modua? Zer behar du euskararen aldeko mugimenduak? Euskaraldiko talde bat bi urtetan zortzi hilabetean martxan egongo dena edo behar du talde egonkor bat? Zer funtzionamendu, zer baliabide? Baliabideez ere hitz egin behar da eta. Eta horrek ekarri beharko luke ondoren Topagunearen funtzioa ere berkokatzea.

Bukatzeko, ikerketaren oinarrietara bueltatuta. Ikerketa oso guretik eginda dago, Euskal Herritik egina dago, bestelako erreferentziarik gabe. Baina zuk ondo ezagutzen dituzu beste herrialde eta hizkuntza komunitate batzuk ere. Zein erreferentzia interesgarri egon daitezke Euskal Herritik kanpo euskara elkarteontzat?
Aztertu nituen handik eta hemendik egon zitezkeen adibideak, jakinda euskara elkarteekin parekatzerik dagoen mugimendurik ez dagoela, eta are gutxiago euskara elkarteen indar, erreferentzialtasun eta ibilbidearekin parekatzerik dagoenik. Aztertu nituen maoriak, galestarrak, galegoak, katalanak, bretoiak eta beste batzuk eta aztertu nituenen artean bi iruditzen zaizkit inspiragarriak: batetik, Galestarrak eta, bestetik, Galiziarrak. Galesen badago herriz herri komunitategintzan aritzen diren eragile batzuk, funtziotan gutxi gora behera euskara elkarteetan egiten denaren antzeko zerbait egiten dutenak, 17-18 jardunbide ezberdin dituztenak. Ez dira elkarteak. Berez, gobernuak eta udalen artean osatuak dira, baina herritarren parte hartzearekin, tradizio anglosaxoietik datozen egiturak. Urrun gaude, baina iruditzen zait hortik edan genezakeela. Eta bestetik galiziarrak aipatuko nituzke. Azken urteetan zentro sozialen inguruan lan egiten ari dira. Kataluniako Casals-ak izan zituzten eredu modura eta oso uztartuta dituzte independentismoa eta galizieraren defentsa. Hortan beharbada ez dira guretzat erreferentzia baina egiten ari diren bideetatik komunitategintzan eragiteko ideia batzuk interesgarriak izan daitezke.

Eta gure mugimendua izan daiteke besteren batentzat erreferentzia?
Guk bi gauza nagusi ditugu euskara elkarteen mugimendutik emateko. Lehenik eta behin erabileraren garrantzia azpimarratzea. Kanpoan ibili izan naizenetan ideia hau azpimarratu dut eta inpresioa dut lur antzuan bota ditugula haziak. Baina oso ideia garrantzitsua dela iruditzen zait. Eta bigarren ekarpena, sinpletasuna. Euskara elkarteena euskararen aldeko mugimendu guztien artean erreproduzitzeko errazena da: edozein herritan bildu daitezke lau edo bost lagun eta erabilera bultzatzeko gauza batzuk egiten hasi. Askoz zailagoa da komunikabide bat edo euskaltegi bat montatzea. Batu eta mintzapraktika egitasmo bat, Euskaraldia moduko aktibazio ekintza bat, aisialdirako proposamen bat edo kultur ekimen bat antolatzea sinpleagoa da. Gero, hortaz gain, euskara elkarteen mugimendutik beste herrialde batzuetara gehien zabaldu dena Kafe Antzokiena da, hainbat herritatik (baita Galiziatik ere) etorri izan dira ezagutzera.

Bazterretan topetan

2021-03-15  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Txepetxen Margenes de encuentro liburua berrirakurtzen aritu naiz. Txepetxen prosa berriro gozatu dut eta, beti gertatzen den moduan, gauza berriak deskubritu ditut. Gaurkoan lerrokada luze bi, neure buruan aspalditik ebatzi bako kontu baten inguruan. 

Administrazioa (ona edo txarra) zerbaitena da; hezkuntza (ona edo txarra) zerbaitena da. Eta informazioa (ona edo txarra) zerbaitena da. Eta zerbait hori, zer da? Ilusioa edo, gehienez ere, etsipena sorrarazten duen zerbait? Zelan administratzen dugu? Zertarako hezitzen dugu? Zer komunikatzen dugu? Etsipena, gehienez ere, sorrarazten duen hezkuntza batek, adibidez, motibazioa aldatu dezake hizkuntza minorizatu batera birlandatu delako? Urruntasuna, gaitasun eza eta burokrazia alferrekoa dakarren administrazio batek euskaraz adieraztearren sorrarazi dezake berotasuna? Edo, aitzitik, eragin biderkatzailea dakar, aurretiazko atsekabeari gehitzen diotelako bere erabilgarritasunari buruzko zalantza. Hori baita, eta ez beste bat, gaia. Lehen kasuan, eta hezkuntzari mugatuz, izango genituzke irakasle ilusionatuak eta euren leialtasun linguistikoa bermatua izango luketen ikasleak, hizkuntza minorizatuaren aldeko motibazioak gaindituko lituzkeelako, bere kalitatez, defizit kuantitatiboak. Irabazitako hiztun horiek presioa egingo lukete euren presentzia formala handitu zedin eta, beraz, ez zen posible izango euren ukoa legalki ezarritako espazioetan ezta lege bidezko betekizunik behar ez duten espazioetan.

Baina, zintzo berba eginda, hor al gaude?; gazteek ihes egiten dute euskaratik bakarrik ez dutelako non erabili edo erabiltzeko zailtasunek gehitzen diotelako zelan eta zertarako erabiltzen den? Euskara berreskuratu daiteke administrazioari, hezkuntzari edo komunikazioari eduki propioa, ilusionagarria eman ezean? Eta ezin badaiteke, nondik aterako dira eduki horiek? Eusko Jaurlaritzaren dekretuetatik? Beste mundu batetik? Hurrengo mobilizazio edo manifestaziotik?

Plazara dantzara

2021-03-09  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Orain dela gutxi Onintza Iruretak egin du erreportaje mamitsua Argia aldizkarian, euskarak feminismoaren barruan duen lekuari buruz. Elurre Iriartek egindako gogoeta bat ekarri nahiko nuke hona, bere horretan, zer pentsatu latza eragin didalako.

‘Plazara dantzara’ taldeko kidea naiz eta tradizio handiko dantza den mutil dantzan emakumeek parte hartzearen aldeko borroka egin dugu. Taldean ez dugu euskarari buruzko eztabaidarik izan, euskaraz sortu da eta euskaraz funtzionatu du. Hasmentatik argi izan genuen ez genuela zapalketa bat akituko beste zapalketa bat emanez.

Koherenteak izan gara eta adibidea jarriko dut ikusteko posible dela. Gizon baztertzaileak espainol hiztunak dira, ordezkariak bai behintzat. Bilera egin genuen. Beraiek esaten digute emakumeoi noiz, nola, non eta norekin dantzatu behar dugun, eta guk ez diegu kasurik egiten. Bilera prestatzerakoan ohartu ginen espainolez egingo zigutela eta ohartu ginen noiz-nola-non-norekin dantza egin esateaz gain, zein hizkuntzatan aritu behar ginen ere esango zigutela. Kasurik ez egitea erabaki genuen. Bilkuran euskaraz egin genuen. Ulertzen zutena ulertzen zuten edo moderatzaileak edo guk geuk itzultzen genien.

Ibilbide honetan ohartu ginen harreman zuzena dutela hizkuntzak eta generoak, baina baita klaseak ere. Gizon baztertzaile gehienak espainol hiztunak dira eta botere ekonomikoa dute Baztanen. Badira euskaldun asko, baina gehienak espainolez bizi dira eta taldeak espainolez funtzionatzen du. Gizonok biktima rola hartzen dute, “ez diguzue uzten dantzatzen”, esaten digute. Beraiek ez dute gurekin dantzatu nahi edo dantzan ari direla gu sartzen gara eta gelditu egiten dira, kalapita sortzen da. Hizkuntzarekin gauza bera da. Zenbat aldiz aditu dugu hizkuntza inposatzen dugula?

Mutil dantza bertako kulturan dugun gatazka da eta kontran ditugun gizon horiek urteak daramatzate Baztanen bizitzen edo bertan sortuak dira. Alabaina, euskara ikasteko, erabiltzeko, edo ulertzeko esfortzurik ez dute egiten. Zergatik erabiliko edo ikasiko dute euskara botererik ematen ez badie? Gakoa litzateke euskarak pisua izatea, jendeak ulertzeko edo erabiltzeko beharra sentitzea.

Urdiñarbetik Deriora

2021-03-01  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Euskal Herri mailako loturak behar dira bai diskurtsoan, bai praktiketan. Iruñetik Garazira, Bidartetik Gasteizera, Urdiñarbetik Deriora eta Tafallatik Hernanira zentzua baitu euskarak. Esaldi hau dakar Eneko Gorrik Bat aldizkariaren 117. zenbakian.

Artikulu horretan proposamen bat egiten du Ongi Etorri izeneko ekosistema komunikatibo bat sortzeko eta Txillardegi sarietan lehena irabazi zuen. Oso artikulu mamitsua iruditu zait, zehatza eta iradokitzailea hein berean.

Gogora ekarri dit jakintza metatuak duen garrantzia. Ikuspuntu dinamikoa azkartzeko deia egiten du Enekok, euskalgintza artikulatu eta euskararen inguruko diskurtso bat molde polifonikoan hedatzeak duen munta. Eta herri mugimenduen arteko kooperazioa antolatu beharko litzatekeela. Elkarren arteko menpeko izanda, osagarri, konfiantzaz, adostasun eremu partekatuekin. Xilkogintzatik urrun (zilborgintzatik urrun, gurago bada).

Hau da, Garabidek egiten duen hori euskararen eta euskalgintzaren eremura ekartzea, nolabait esanda. Jakintza metatu hori zabaltzea herri mugimendutik herri mugimendura. Badugu lana!

PD: Hegoaldekeria apur bat sendatzeko balio izan dit. Horrela, ongi etorri berba han ere oso ezaguna dela jakin dut, edonork ulertzen duela eta edonork errex ahoskatzen duela!! Milesker, Eneko!

Hizkuntzaren bihotzean

2021-02-22  //  Poema soziolinguistikoak  //  Iruzkinik ez

Abenduan Sechu Sende idazle galiziarrak bere FBko orrian No coraçom da língua izeneko poema argitaratu zuen. Eta, ohikoa den legez, nik hartu eta euskarara ekarri dut. Hizkuntzaren bihotzean!

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

non umeok beti egiten dugun berba galizieraz,

non gure hizkuntzan kantatzen ditugun amodio kantak

eta entzuten ditugun.

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

non hizkuntzak gogor taupadaka egiten duen,

eta berba egiten diogun ezagutzen ez duenari

maitatzen duenari

edo mespretxatzen duenari.

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

non munduko hizkuntza guztientzako 

eta gure ametsetako berba guztientzako lekurik den.

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

non jendeak erosketa zerrenda idazten duen

eta maite zaitut, Alokagai edo

ez ahaztu zaborra ateratzen moduko gauzak.

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

non egunkariak, haur-aldizkariak,

sare sozialak, musikak guk bezala egiten duen berba.

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

non taupadaka dabilen gure hizkuntza

ospitaletan, tailerretan, eskoletan

lanbide guztietan.

Non berba bakoitza bizi den intentsitatez, indarrez

eta amorruz, beharrezkoa denean.

Non zentsura borrokatzen dugun, 

errepresioa, melankolia eta horrelako gauzak

sufritzen duten herrien ohorearekin

eta borrokatzen duen klasearen harrotasunarekin.

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

eta idatzi 

sabeletako tximeletei buruzko gidaliburu bat,

bizitzaren berbategi teknikoa,

zalantza sentimentalen hiztegia.

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

mugikorraren bidez, ordenagailuaren bidez

edo kutxazainaren bidez.

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

oraindik existitzen ez diren bideetatik.

Bihotza mundu guztiari irekirik

lagunei eta ezezagunei

injustiziari begiak itxi barik

amets egin edo atseden hartzeko ez bada.

Hemengoa bazara edo etorri berria,

senti ezazu belearen musu laranjaren beroa udaberrian

hizkuntzaren bihotzean. 

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean

kontserba-lata batean, zelai batean

lau markoren artean,

erresistentzia berban,

errepideetako kurbetan,

unibertsoari egindako begirada batean,

berben ahizpatasunean.

Sartu zaitez hizkuntzaren bihotzean,

hizkuntzaren begietan,

eskuetan, hizkuntzaren besoetan

gure hizkuntzaren biriketan,

eta bizitza honen parte izan

askoren artean eraikitzen duguna

mundua aldatu nahi dugulako

hizkuntzaren bihotzetik.

Salbatu edota erreskatatu

2021-02-15  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Lorena Cordovaren liburu apartarekin orain arte  beste bi post egin ditut (Irakurgaiak eta liburutik ikasten) eta, orain, hirugarrena dakart. Salbatu eta erreskatatu aditzen ingurukoa. 

Salbatu aditzak erreferentzia egiten dio guk deitzen diogun biziberritzeari. Zerikusia du berreskuratzearekin, hizkuntzari esparru berriak ematearekin, hiztun berriak sortzearekin eta abarrekin. Hau da, hizkuntzari bizitza berria ematea dakar salbatzeak.

Erreskatatu aditzak erreferentzia egiten dio beste kontzeptu bati. Hau da, adinekoen jakinduria batzearekin du zerikusia, batez ere herri indigenetan oso indartsu dena (nik Tosepanen behin baino gehiagotan ikusi/entzun dut). Gai batzuk aukeratzen dira (uztekin zerikusia dutenak, etxebizitzen eraikuntzekin, lurraldearekin, ohiturekin, …) eta zaharrenei elkarrizketak egiten zaizkie horiek jasotzeko. Benetakotasuna bilatzen du, dantza edo janari edo kanta tipikoak, esate baterako. Hortaz, erreskateak antzinako jakintzak berreskuratu nahi ditu eta gaur egunera ekarri.

Salbatu eta erreskatatu aditzak ezberdinak dira, hortaz. Erreskatatzeari bakarrik interesatzen zaio galdutakoa eta aurretik zetorren jakintza, horrek pertsona hobeak egiten zituelako. Salbatzeak, ostera, hizkuntza gordetzeko ekintzak egitea dakar, hiztun berriak eta esparru berriak irabazteko. Erreskatea, seguruenik, beharrezkoa da, baina ez da nahikoa. Izan ere, erreskatean hizkuntzak zer paper jokatzen du? Lehentasuna da ala lehentasun dira dantzak, gastronomia, jantziak eta abar? Horri autentikotasunaren diskurtsoa gehitu barik, ze hori beste upel bateko txakolina da.

Azturak

2021-02-08  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Betidanik flipatu egin naute ohiturak aldatzeko kontuek. Betidanik. Eta uste dut blogeko irakurleek honezkero igarriko zutela. Orain dela gutxi, Juanjo Ruiz lankideak formazio saio laburra eman zuen Emunen, ohiturak aldatzearen inguruan. Eta zeharo interesgarria iruditu zait.

Berak BJ. Fogg-ek idatzi duen liburu bati buruzko formazio eman zuen: Tiny habits. Konponbide errazak ematen ditu antza liburu honek (gero praktikan probatu beharko da eltzea). Horretarako, hiru pauso txiki jartzen ditu mahai gainean: seinalea, mini ohitura eta saria. Eta beste hainbat kontu. Baina agian onena da zuek horretan gehiago sakontzea. 

Argi dago aztura guztiak trebatu beharreko gaitasunak direla. Ohikoenak direnek ere inoiz  berariazko trebakuntza behar izan dute. Horregatik, guk Kataluniatik inportatu genituen hizkuntza ohiturak aldatzeko trebakuntzak (baina Kanadan eta samien artean ere badira hizkuntza jokabideak aldatzeko terapiak ere). Eta, horrez gain, bakoitzak bere motxila linguistikoa dakar eta, beraz, bakoitzari egokitutako terapietan hasi beharko ginateke lanean. 

Baina oraindik falta zaigu, nire ustez, hizkuntza ohiturak aldatzeko bidean sakontzea. Izan ere, zelan askatzen dira korapilo linguistikoak? Bat aldatu, horretan trebatu eta, horrela, hurrengoa errazagoa izan. Edo Euskaraldiak, Aldahitzek proposatu bezala, egun batetik bestera erabateko aldaketa egiten. Karga linguistikoa zelan arintzen da ondoen? Ba, ez daukat erantzunik. 

Eta argi daukat ere, hizkuntzari aplikatuta, agentzia pertsonala garrantzitsua dela, baina ez dela nahikoa. Agentzia pertsonal hori txirikordatu behar da, ezinbestean, agentzia kolektiboarekin, askatze kolektiboarekin gurago baduzue. Hala ere, azturak aldatzeko bideek eta proposamenek zeharo liluratzen jarraitzen dute. Eta Andoni Olariagak esan zuen bezala, nik ere uste dut beharrezkoa dugula naturalizazio erradikala, hizkuntzari dagokionez. Zer egingo diogu bada! Soziolinguistika neoliberalean ere kokatuko nau baten batek!

PD: Euskaraldia neurtzeko datuak kuantitatiboa ala kualitatiboa behar luke? Ez al genuke neurtu behar pertsona bakoitzak sorrarazi duen “gatazka” kopurua?

Hizkuntza ekologiari buruzko liburutik ikasten

2021-02-01  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Lorena Cordovaren liburuak, esan nuen bezala, apur bat aztoratu ninduen, apur bat ernegatu ere, baina tira. Eta liburu horrek buruan eragin didanaren lagin batzuk ekarri nahi ditut hona (oraindik beste artikulu bat idatziko dut honen inguruan).

Hasteko eta behin, berak aipatutako kontzeptu bi: garapen endogenoa eta mutualismoa. Uste dut biak ala biak aplikagarri eta bizigarri izan daitezke. Orain dela gutxi Berrian egin diote elkarrizketa bat Idiazabal gaztako lehendakariari eta hark esaten zuen sor-marka bat ezin dela deslokalizatu. Hizkuntza ere zaila da deslokalizatzen, ezta?

Horrez gain, Lorenak berak aipatutako kontu batzuk (neure esku eta begietatik pasatu ostean):

Etorkizuna begiratu iraganak utzi dizkigun gaur eguneko tresnekin.

Hizkuntza baten mantentzea, garatzea edota galtzea hiztunen hautuetan oinarritzen da. Ados, baina horrek ez du esan gura hautu horiek erabat libreak direnik.

Arrakasta duen metodologia biziberritzaileak ezagutzen ditugunean, hasten gara han eta hemen erreplikatzen, baina ondo eta sakon aztertu barik zeintzuk izan diren arrakasta horien atzeko faktoreak.

Baina Lorenak berak beste kontutxo batzuk ere aipatu ditu. Batetik, biziberritzaile adjektiboa barra-barra erabiltzen du eta gustatu zait (ahalmen biziberritzaileak, proiektu biziberritzaileak eta ekinbide biziberritzaileak, adibidez). Bestetik, salbatu eta erreskatatu aditzak ezberdintzen ditu (hurrengo post bat honi dedikatuko diot). Hirugarrenik, mikropolitika linguistikoen garrantzia azpimarratzen du (Euskaraldia, kasurako). Eta, amaitzeko, berak aipatzen duen biziberritzearen helburua: Hiztunen eta komunitateen identitate eta esperientziak dira biziberritzearen helburu.

Bi urtez irakasle

2021-01-25  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Azkenengo bi ikasturteetan irakasle aritu naiz Hiznet gradu-ondokoan. Hizkuntza plangintza udalerri mailan izeneko ikasgaia eman dut (eta ikasturte honetan jarraituko dut ematen, hirugarrenez).

Esperientzia berria izan da niretzat. Orain arte, beste aldean egon naizelako, ikaslearen paperean. Apunteak egin, berritu, eguneratu eta abar egiteaz aparte, ikasgaia gainditzeko ikasleek egin behar dute ariketa bat, nik planteatutako galdera eta kezka batzuen inguruan. Eta ariketa horren aitzakian, udalerrietako hizkuntza plangintzaren gaineko gogoeta egitera bultzatzen ahalegindu naiz.

Ariketan denetarik egon da (eta logikoa da): balekoak izan diren ariketa batzuk eta, azken ikasturtean bereziki, balekotik oso gora dauden ariketak. Gogoeta oso mamitsuak, galdera zeharo iradokitzaileak, kezka partekatu zein parketatu bakoak, eta abar. Eta esan nezake, kasu honetan ere, ikasi dudala gehiago irakatsi baino (topikoa dirudi, baina ez da, benetan ari naiz). Ea aurtengoek iazko sorpresa itzelak ekartzen dizkidaten …

Aurten, gainera, lehendabiziko aldiz Sakontze Egitasmo baten tutore izango naiz. Ea horrek ere zer dakarren …

Behetik gora eta goitik behera

2021-01-18  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Ofizialtasunak eta horrelakoek eragina dute hizkuntzaren ospe sozialean, hizkuntzaren prestigioan eta hizkuntzaren errepresentazio sozialetan. Baina, orokorrean eta salbuespenak salbuespen, ez dute eragiten eguneroko hizkuntza praktiketan. Prestigio eta ospe horiek laguntzen dute, beharrezkoak dira, ezinbestekoak, bai, baina ez dituzte aldatzen eguneroko hizkuntza praktikak.

Giltzarrapoa irekitzeko beharrezkoa da ofizialtasuna, baina ez da nahikoa. Ofizialtasunak ez du gainditzen erabilera eza. Horretarako, bestelako esku-hartze eta politikak behar dira. Sustraiak landuko dituzten politika horizontalak, behetik gora lan egingo dutenak, komunitatea sortu, biziberritu eta landuko dutenak, eragileak eta pertsonak ahaldundu eta boteretuko dituztenak, … Goitik beherakoak garrantzia du, bai, baina ez da nahikoa beraz erabilerari lotutako praktikak eraldatzeko. Behetik gorakoak landu behar dira, derrigorrez, eta ezinbestez. Eta egoera pandemiko honetan horiek lehen baino kamutsago ditugulakoan nago. Eta kezka latza eragiten dit horrek.