30 urte: nukleo sinbolikoa

2017-04-18  //  30 urte  //  Iruzkinik ez

Nukleo sinbolikoa edo gune sinbolikoa: hor jartzen zuen Txepetxek motorra, horrek gidatu eta tiratu behar zuen biziberritze prozesua aurrera. Gune sinbolikoa. AB eta BA hiztunez osatutako gunea.

Baina goazen hasierara berriro. Hiztun osoek bete behar dute hizkuntzaren bihotza Txepetxen ustez, bete behar dute komunitatearen zentroa komunitate hori birsortu eta biziberritu dadin. Baina zer dira hiztun osoak? Zer ulertu dugu orain arte guk hiztun osoz?

Hiztun osoak dira, jakina, gaitasunak dituztenak bizitzako edozein arlotan euskaraz aritzeko. Beraz, ahoz zein idatziz gaitasuna dutenak euskaraz aritzeko, euskaraz entzun eta irakurtzeko gaitasuna dutenak. Baina, horrez gain, gaitasuna ez ezik, praktika ere dutenak dira (praktika bako gaitasuna izatea zaila den arren).

Hiztun osoak horiek dira, hortaz: praktika eta gaitasun nahikoa dutenak euskaraz aritzeko. Baina … inplizitutzat eman dugu beste kontu bat, nire ustez. Gaur eta hemen, praktika eta gaitasun nahikoa izateko, beharrezkoa da (Jaingoikoaren graziaz euskaldun diren horiek kenduta) hautua egitea, euskararen aldeko hautua egitea, euskaraz bizitzearen aldeko hautua egitea. Hortaz, hiztun osoa izateko ere beharrezkoa da motibazio altua izatea euskararen alde, ezta?

Hortaz, hiztun osoek bete beharko lukete gune sinbolikoa. Baina gune sinboliko horrek eragina izan dezan, Txepetxek zioen trinkotuta egon behar duela. Hau da, gune trinko eta sendoa osatu behar du horrek.

Txepetxek zioen hori berori, bera baino lehen esan zuen Serge Moscovicik. Berak gutxiengo aktibo deitu zion Txepetxek aipatzen zuen gune sinbolikoa. Baina, funtsean, nire ustez, gauza bera esan gura dute (baita Iñigo Errejonek famatu bihurtu zuen gune irradiatzailea ere).

Hala ere, Moscovicik trinkotasunez harago, bestelako ezaugarri batzuk ezartzen dizkie gutxiengo aktiboei. Izan ere, aldaketa sozial gehienak ez dira izan gehiengoaren bultzadaz eginak. Gutxiengoek eragin dituzte aldaketok, oro har. Eta aldaketa horiek eragin ahal izateko, zenbait baldintza eta zenbait betekizun bete behar dituzte gutxiengo hauek.

Baina … gatozen gaur egunera. Gune sinbolikoa trinkotuta al dugu? Trinkotzeko modurik ikusten al da gaur eta hemen? Nire ustez, azken urteotan euskalgintza noraezean ibili da, GPS imantatuta bezala izan du tarteka-marteka. Baina Egiakoek irekitako bideak eman dezake aukera gune sinboliko hori trinkotzeko, gune sinboliko hori edukiz betetzeko eta gune sinboliko horrek aldaketak eragiteko jendartean.

Zergatik? Praktika argia eta zuzena dakar, erraz ulertzen dena eta sistematiko bihurtuz gero, eragin biderkatzaileak izan ditzakeena. Eta, gainera, esan eta egiten denaren arteko koherentzia dakar, eta ziurtasuna eta determinazioa adierazten du, transmititzen du. XXI. mendeko gune sinbolikoaren trinkotzea praktika zuzenetik etorriko ote da? Gure esku dago horretan bultzada ematea eta koherentziari leku gehiago egiteko gure egunerokoan.

Aurreko sarrerak:

• 30 urte: ontzigintza

Ziklo bat amaitu al da?

2017-03-13  //  Jakin  //  Iruzkin bat

Originala, Jakin aldizkarian.

Etorkizuna ei da oraina eta iragana txirikordatzen den une hori. Zapatistek, Txepetxi kopiatzen (nahiz eta eurek, agian, jakin ez), etorkizuna iraganean zegoela esaten zuten burua estalita oihanaren barren-barrenetatik. Eta hala gabiltza azken aldion ere euskalgintzetan, etorkizuna asmatu guran edo, agian zehatzago, iraganetik eta orainetik ikasten etorkizun hobea marrazteko denon artean, kolektiboki.

Laginak handik eta hemendik hartu ditut, txikitik eta handitik. Ziklo bat amaitzen ari den zurrumurrua aspaldi entzuten da (Topaguneak 2011n egin zuen kongresua izan zen lehenetariko deia, nire ustez), baina urtetik urtera forma hartzen ari da: euskalgintzek ziklo bat bete ei dute eta ziklo berri bat abiatu behar dute, astiro-astiro eta erabateko iraulketarik gabekoa izango dena.

Laginak, esan bezala, mordo bat dira, eta gehitzen ari dira azken aldion. 2016ko amaieran eta 2017ko hasieran honako lagin hauek batu ditut bazterrotan: Euskal Herrian Euskaraz-ek hausnarketa prozesua abiatu du (autokritika latza eginez), Bat aldizkariaren 99-100. zenbakiek azken 30 urteotako balantze soziolinguistiko zehatz, sakon eta zorrotza dakarte (Jakinen hurrengo zenbakietan jorratu beharko ditut hango irakaspen nagusiak, behinik behin), Garikoitz Goikoetxeak argitaratu duen Euskara irabazteko bidean liburu dibulgatiboa (iragana, oraina eta etorkizuna batzen dituena), Kontseiluak eta beste hainbat mugimendu sozialek aurkeztutako Protokoloa, herririk herri egiten ari diren aktibazio esperimentuak (Egiakoa abiapuntu, Hernani, Agurain, Arrigorriaga edo Lasarte-Orian egindakoak)… Eta, ziur, nire buru madarikatuak ehizatu ez dituen beste hainbat.

Horiek guztiak eltzean sartu ditut su motelean eta ganbara hasi zait borborka. Ziklo bat amaitzen ari da, eta ziklo berria jaioko da laster asko (jaio ez bada ere, zaila da dinamikaren barrunbeetatik jakitea zikloa hasi den ala ez, eta hori gure gerokoek esan beharko dute, haiek datatu beharko dute). Eta, jakina, galderak datoz trumilka: zeintzuk izango dira ziklo berriaren ezaugarriak? Zeintzuk ziklo berriko ekintza nagusiak? Zeintzuk aurrerapausoak? Zeintzuk ekinbideak? Zeintzuk oztopoak? Eta zeintzuk gainditu beharreko troinuak?

Galdera parrastada eta Jakinen leku eskasa horiei guztiei behar duten sakontasunez eta zorroztasunez kasu egiteko. Gainera, ez naiz aztia, ez naiz xamana eta ez dakit zer gertatuko den etorkizunean (horiek jakin dezaketela sinistuz gero). Baina, tira, intuizio batzuk partekatu nahi ditut talaia honetatik. Apal-apal eta nire egiak direla (gaur eta hemengo egiak esan beharko nuke zehatzago) aldez aurretik zuoi argi utzita.

Estrategiak

Orain dela urte batzuk egin behar izan nuen lan batean ondorioztatu nuen hiru estrategia nagusi egon direla euskararen (euskaldunon!) biziberritzeari dagokionez: pertsonarengan arreta jarri dutenak, komunitatearengan arreta jarri dutenak eta eskubideetan arreta jarri dutenak. Hiru estrategia nagusi esatea sinplifikazioa da, jakina; ez dago inor estrategia horietako bakar batekin arazo guztiak konponduko direla sinesten duenik. Garbi. Baina, tira, egia da hiru bide egon direla orain arte, hirurek bat egin dute inoiz, eta hirurek bat egiten jarraituko dute geroan ere. Nik ez ditut zehatz-mehatz aipatuko orain arte bide bakoitzak lortutakoak (eta lortu ez dituztenak). Ez dago horretarako astirik, eta, gainera, iruditzen zait ariketa ez dela oso interesgarria (lorpenen eta lortu gabekoen gaineko sintesi on bat dakarte lehendik aipatutako Bat aldizkariaren 99-100. zenbakiek, nahiz eta hiru estrategia horiei erreferentzia zuzenik egin ez). Nire ustez, interesgarriagoa da ziklo berrian estrategia bakoitzetik aprobetxatu daitezkeen kontu batzuk mahai gainera ekartzea. Eta hori egingo dut hemendik aurrera.

Pertsonen gainean lupa jarri duten estrategiek badute kritikatzeko nahikoa (asko ez esatearren). Izan ere, inozoak ginateke uste badugu euskararen (euskaldunon!) arazoa psikologia mailakoa dela. Ez da, inondik ere, eta ez da izango (eta hala diote mundu zabaleko soziolinguistikan aritu eta aditu diren beste guztiek ere, ezelako zalantzarik agertu barik). Hala ere, nire ustez, ziklo berri honetan pertsonei gehiago begiratu behar diegu (euskaldunei bereziki, baina baita euskaldun ez direnei ere).

Euskaldunen aktibazioa dabil bolo-bolo ahotik ahora azken aldion. Eta, gainera, berbetatik pasatu gara behingoz eta praktikara eramaten hasiak gara. Egia estiloaren kontzeptua zabaltzen ari da, han-hemenka, eta lanketa oso interesgarriak egiten ari dira. Nire ustez, hurrengo urteetako erronka izango da praktika horiek orokortzea (eta lekuan lekura egokitzea), eta denboran iraunkor egitea. Gure esku egon daitezkeen kontuetan orain arte baino burugogorrago jardun behar dugu, eta dauden zirrikitu eta arrakala guztiak aprobetxatu.

Era berean, feminismotik (eta gay eta lesbianen mugimendutik) ikasten jarraitu behar dugu, eta aliantzak (txikiak eta hauskorrak badira ere) egiten jarraitu. Nik nire betiko matraka badut (ahalduntze eskolak sortzea herri batzuetan), baina, tira, etorriko dira (edo ez). Hala ere, diskurtsoetan, praktikan eta munduari begiratzeko eran elkar elikatzen jarraitu behar dugu mugimendu horiekin (batez ere feminismotik, garapen intelektual zein praktiko indartsuena duen heinean).

Gazte-jendea ere ez genuke ahaztu behar. Baina, orain arte ez bezala, utzi behar ditugu alde batera ‘kriminalizazio’ saioak. Ez dira errudunak, euskaldun agertzea gaur eta hemen korrontearen kontra joatea da (eta hala izango da etorkizunean ere). Entzun behar diegu, euren bizipenak, sentimenduak eta kezkak ulertu eta tresnak eman behar dizkiegu (dauden heinean, bestela sortu beharko ditugu). Soziolinguistika domestikoko tresnez ari naiz, badaezpada diot (tresna linguistikoak edo makrosoziolinguistikakoak ere bai, baina erabateko lehentasuna mikro mailakoek dute, nik uste).

Azkenik, ez nuke ahaztu gura euskaltasun guztiak baliotzea beharrezkoa dugula. Euskaldun izatearen modu askotarikoak jarri behar ditugu komunitatearen alde (Jone Goirigolzarriri lapurtu dizkiot bi esaldi horiek). Eta, zentzu horretan, ez dirudi euskaldun berrien kategoriak hiztun berrien legitimitatean laguntzen duenik. Hau da, ez dirudi benetako hiztun sentitzen laguntzen duenik. Eta, hortaz, nire ustez, lehenbailehen desagerrarazi beharko genuke kategoria hori gure hiztegietatik eta, batez ere, gure egunerokotik. Bestelako proposamen batzuk daude mahai gainean (euskaldun 2.0, transeuskaldun eta abar), noiz gatzatuko zain.

Bigarren estrategia nagusiak komunitatearengan lupa jarri izan du orain artean, esan bezala. Edo, beste era batera esanda, euskaldunontzako gune hegemonikoak sortu, elikatu eta iraunarazten saiatu dira estrategia hori lehenetsi dutenak. Taldetasuna, komunitatea zentroan ipini dute, eta, nire uste makalean, etorkizuneko estrategia zentrala izan beharko luke.

Norbanakoa garrantzitsua da, bai, baina taldetasunak ematen dion bermearekin. Gure arazoak ez dira psikologikoak (gustatuko litzaidake, baina ez da hala), soziologikoak baizik (edo politikoak nahi bada, politikaren zentzu zabalean beti ere). Izari kolektiboa hartu behar dugu oinarri, babes kolektiboak ehundu behar ditugu, lastaira sozialak eraiki. Artikulazio kolektiboa izan da giltzarri eta geroan ere izango da, gura ala ez.

Hortaz, arnasgune soziofuntzionalak sortu, mantendu eta daudenen arteko harremanak saretu behar ditugu. Hori da gure etorkizuneko erronka nagusia. Arnasgune soziofuntzionaletatik abiatuta, geolurraldezko arnasguneak sortuz joan, apurka-apurka (paradigmatikoa da, bere argi-ilunekin, eskola alorrean azken 30 urteetan egindako esfortzu kolektiboa; erronka da beste alor batzuetan horren moduko ereduak biderkatzea eta bistaratzea).

Eta, jakina, esan barik doa: komunitatea sortzen, mihigintza elikatzen, behetik gora eraikitzen, mintzaidegoa trinkotzen jarraitu beharko dugu. Hori bai, orain arte asko jardun dugu berariazko euskalgintza moldeetan. Eta bide batezko euskalgintza moldeak indartu beharko ditugu, sustatu eta, ahal den neurrian, orokortu.

Hirugarren estrategiaren hanka falta da analisia amaitzeko. Eskubideetan (edo hizkuntza politikan) lupa jarri duen estrategia litzateke hirugarrena. Asko izan du orain arte aldarrikatzetik, eta ez horrenbeste gauzatzetik. Pausoak egin ditugu han-hemen (udal mailakoak dira sakon eta sendoenak; ematen du herritarrarengandik zenbat eta urrunago, orduan eta makalagoak direla pausoak) eta horien emaitzak begi-bistakoak dira (erakundeen babesak zerikusia du azken 30 urteotako aurrerapenekin, nahiz eta bultzada nagusia behetik gorakoa izan den; ikusi bestela azken 30 urteotan zer gertatu den erakundeen babesik izan ez duten eskualdeetan, bereziki Ipar Euskal Herrian).

Badirudi estrategia honetan Kontseiluak orain gutxi plazaratu duen nazioarteko protokoloak mugarria jarriko duela (ikuskizun dago, hala ere). Dena dela, eskubideak izatea ondo dago (eta gehiago behar ditugu, jakina), baina batez ere eskubide horiek gauzatzen baditugu. Bestela, papera dira, eta papera diren eskubideek ez dute beste eskubideek izaten duten eragina, inondik ere.

Hala ere, nire ustez ez dugu itsutu behar eskubideen estrategiarekin. Beharrezkoa da, baina ez da zentralena nire uste makalean. Legeek aldaketak gauzatu ditzakete, jakina; baina horretarako beharrezkoa da komunitate sendo batek aldaketa horiek babestea. Eta nago, gaur eta hemen, komunitate sendo hori ez dela guk nahiko genukeen bezain sendo.

Izan ere, hiru estrategia horiek ekarri gaituzte gaur gauden lekura. Eta, zentzu horretan, estrategia bakoitzari aitortu behar zaio bertuteak dituela, kritikatzekoak ere dituen modura, noski. Baina ezin dugu ahaztu hirurek elikatzen dutela elkar. Hortaz, eta esandakoak borobiltzeko asmotan, nire ustez komunitatea eratu, sortu, birsortu, osatu, trinkotu, berreratu, berregituratzeak izan beharko luke helburu; baina, beste bietan aurrerapausorik eman ezean, ez da behar bezala gatzatuko aipatutako helburu hori.

Irakurgaiak: “Etxea”, Xamar

2017-03-09  //  Irakurgaiak  //  Iruzkinik ez

Beste behin ere Xamarrek egin du. Beste behin ere sekulako harribitxia ekarri du gurera. Oraingoan etxeen inguruan, baserrien inguruan (eta etxe horiei lotutako izenen inguruan).  

Liburua irakurtzen konturatzen da bat euskaldunok beti izan garela garaikideak, beti egon garela Europako joera nagusietara irekiak, beti haiei adi. Gainera, horiek hartu ditugu eta, ahal den neurrian, gurera egokitu ditugu, gurera ekarri ditugu.

Eta etxe horiek guztiak geruzaz geruza eraikiak izan dira. Gure kultura eta gure hizkuntza ere geruzaz geruza eraiki ditugu. Eta ikusten da praktikaren bidez egin dugula aurrera, performatzearen bidez (modernoen berbakera erabiltzearren). Egitearen bidez, hain zuzen ere. Xabier Aierdik ere honela dio: “Ez gara uste duguna, praktikatzen duguna baizik”.

Atzera barik, aurrera

2017-03-07  //  Info 7  //  Iruzkinik ez

Originala Info7 irratiko Gureaz blai saioan. Entzuteko:

Orain dela urte gutxira arte, euskararen historia atzeraka kontatu da. Atzerakadaren historia izan da euskararena. Ez-dakit-zer urtera arte hauek ziren euskararen mugak eta gero atzera egiten joan zen. Eta gero atzerago joan zen. Eta gero jarraitu zuen atzerago joaten. Eta horrela beti, atzera eta atzera. Hala ere, paradigma berri bat finkatu zuen Xabier Erizek bere tesi doktoralarekin: Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa: 1863-1936 izena du tesi horrek.

Tesi horrekin Xabier Erizek frogatu egin zuen ezetz, iraupen baten historia dela ezer izatekotan euskararena (Koldo Mitxelenak aurretik esan zuen euskararen misterio nagusiena iraupenarena zela, baina Erizek frogatu zuen). Eta iraupen horretan hizkuntza komunitateak agentzia izan du, zeresana izan du, hori izan da iraupenaren ezinbesteko funtsa. Komunitatea eta hura birsortzeko komunitateak berak bere burua antolatu izana eta bere burua birsortu izana.

Gaur egunera etorrita, ostera, zer gertatzen da? Nire ustez, azken 50 urteotako historia ezin da ulertu euskararen aldeko mugimendu soziala kontuan hartu barik. Horren aurretik, komunitatea bera izan bazen gidari, azken urteotan euskal jendarteak berak sortu ditu mugimendu antolatuak bere burua birsortzeko.

Erakundeek ere paper garrantzitsua bete dutena ezin da ukatu. Hala ere, hizkuntza komunitateak izan du agentzia hein handi batean, baina berritasun historiko batekin: mugimendua eta, jakina, batez ere, mugimendu horrek eragin dituen aldaketak (sozialak, politikoak, psikologikoak, …).  

Mugimenduak jarri ditu oinarriak, mugimenduak izan du estrategia eta ekimena, eta atzetik etorri dira erakundeak (etorri direnean). Eta erakunde horiek, hein batean, indartu, zurkaiztu dituzte mugimenduok, nahiz eta askotan mugimenduek gura izan zuten eta duten sakontasuna izan ez. Hala ere, badirudi leku batzuetan gauzak aldatzen ari direla (ikusi adibidez azken Topaldia jardunaldian esandakoak).

Eta  mugimendu horretan, nire iritzi harroxkoan behinik behin, berritasunik garrantzitsuena euskara elkarteak izan dira. Euskara elkarteak, edo beste era batera esanda, toki mailan sortu, toki mailan garatu eta toki mailan zuzendutako erakunde burujabe eta zabalak. Euskaldunak erdigunean jarri dituzten elkarte burujabe eta zabalak, elkarte anitzak eta euskararen sustapena erdigunean jarri dutenak.

Horregatik, kezkagarria iruditzen zait gurean elkarte hauei akademiatik kasu gutxi egin izana (arazo orokorra da, Fishmanek ere esan zuen: euskaldunok gauza asko egiten duzue, baina pentsatzeko astirik hartu gabe. Elefante baten gorputza duzue, baina txoritxo baten burua). Porzierto, zergatik dugu tema hori euskal soziolinguistok elefanteekin?

Esaten ari nintzen kezkagarria iruditzen zaidala hauen inguruan ikerketa gutxi egin izana. Sakonago aztertu beharko genituzke elkarte hauek, baina helburu batekin (ikerketa enpirikoak ondo daude, baina …): etorkizunari begira, geroari begira, lana hobetzeari begira. Eraginkorrago bihurtzeko eta arrasto sakonagoa uzteko jendartean.

Hautua zerk elikatuko?

2017-03-02  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

“Euskara irabazteko bidean” liburuan honako hau esaten dut gutxi gorabehera:

Dentsitate oso altuko lekuak kenduta, beste guztietan euskaraz aritzeak plus bat eskatzen du. Aukera bat da euskaraz egitea; bizi zaitezke bizitza arruntean euskara erabili barik, eta, seguruenik, arazo gutxiago izanda.

Hortaz gakoa, nire ustez, hautu hori elikatuko duenaren bila jarraitzea da. Hor jokatzen dugu etorkizunaren zati handi bat. Izan ere, etorkizunean euskaldun gehienok hautatuko dugu, aukeratuko dugu. Jokaera egokitzailea izango dugu gehienok, izango dute gehienek. Baina euskararen aldeko hautua hartuko duenik ere beharko da, gutxiengo aktiboa egon beharko da.

Orain arte gauza batzuek funtzionatu dute, batez ere identitateari lotutakoak gutxiengo aktibo hori osatzeko. Hau da, jende askok euskararen aldeko hautua egin du identitateari lotutako arrazoiek bultzatuta (beste batzuei, ostera, identitateari lotutako arrazoi horiek beroriek ez diete euskararen aldeko hautuari kasurik egin; ikertu beharko litzateke zergatik).

Aurrerantzean horrek ere jendea erakarriko du euskarara? Orain arteko proportzio berean? Edo gutxiago? Argi daukat, hala ere, bestelako gasolina sinbolikoa (Jon Sarasuak dixit) ere beharko dugula. Arrazoi estetikoak? Ezberdintzeko arrazoiak? (Ekologiari lotutakoak?)

Ez dakit zeintzuk izango diren (joerak asmatzea ez da langintza erraza), baina horietako batzuk beharko ditugula bai. Hala ere, ezin dugu ahaztu jende gehienaren hautuak determinatuko duena beste zerbait izango dela: egokitzea, moldatzea, joera nagusietara makurtzea, alegia. Eta eragiteko gutxiengo aktibo sendoa behar dugula, gutxiengo aktibo sendoa eta koherentea.

30 urte: ontzigintza

2017-02-23  //  30 urte  //  Iruzkinik ez

Orain dela 30 urte argitara eman zuen Txepetxek hizkuntza ikasketaren gaineko bere teoria “Un futuro para nuestro pasado” liburuan. Ordutik mila aldiz entzun eta ikusi ditugu hiru ontziak: motibazioarena, ezagutzarena, erabilerarena. Erabilera, ezagutza, motibazioa. Eta hizkuntzak ikasteko ibilbide biak: kulturala eta naturala (bata umetan, bestea nagusitan).

Ontzi hauen formulazioari kritikak eta ñabardurak egin zaizkio (ikusi adibidez Jone Miren Hernandezenak). Baina inork ez du gauza bat zalantzan jarri (eta horixe da nire ustez erabakigarriena): hiru ontziek elkarrekiko dependentzia dutela eta hirurek elkarri elikatzen diotela. Etengabeko jarioa dagoela batetik bestera eta etengabeko jarioa behar dela batetik bestera, etengabekoa, alderik alde eta dena blaituz. Hau da, ontzi batean gertatutako aurrerakadak besteetan eragina duela eta ontzi batean gertatutako atzerakadak besteetan eragina duela.

Eta nago askotan ahazten zaigula hori dela benetan Txepetxen irakasbide nagusia. Eta, gainera, iruditzen zait oso garaikide bihurtzen duela horrek Txepetx bera (oinarria orain dela 30 urte finkatu bazuen ere). Izan ere, egiten duguna bagara, gero eta hobeto egingo dugu egiten duguna eta litekeena da gero eta motibatuago egotea egiten duguna egiteko. Berba-jokoa ematen du, baina ez da.

Euskalduna bada euskaraz egiten duena, egitearen poderioz ezagutza handituko du eta motibazioa ere handituko zaio. Eta, alderantziz, gutxi egiten badu eta gehiago egin nahiko balu, motibazio horri tiraka gehiago erabiliko du eta horren ondorioz gehiago jakingo du.

Nire ustez, hiru ontzi hauek dira Txepetxen teoriaren muina, hauek dira etorkizuna eraikitzeko kontuan hartzen jarraitu beharko ditugunak (deigarria da hein batean hala dela, aitortu ez arren; adibidez Bat aldizkariaren 99 eta 100. zenbakiek azken 30 urteotako euskaldunon erabilera, gaitasuna eta jarrerak aztertu dituzte).

Hala ere, iruditzen zait motibazioa dela hiruren artean oraindik azaltzen zailena (eta ziur naiz azaltzen hasiz gero, berehala hasiko ginatekeela gure artean eztabaidatzen bata zein bestearen esanguraz, baina tira). Manex Agirrek ere gauza bera uste du. Xamarrek, gainera, esaten du “Euskara irabazteko bidean” liburuan herri honetan inork ez duela lantzen motibazioa, inork ez dituela serio hartzen motibazioa eta hari lotutakoak.

Eta nago ontzi horren formulazioan (eta aplikazio praktikoan) asmatu behar dugula inon asmatzekotan aurrerantzean. Seguruenik irakurketa sinplistak alboratuz, seguruenik motibazio-emozio guztiak aintzat hartuz, seguruenik umoretik eta gozatzetik hurbilduz eta seguruenik elementu prosaikoagoak (ekonomikoagoak?) ere barneratuz. Bada aurrera begira hemen zer landua eta zer hausnartua.

Hala ere, ezin dugu ahaztu hiru ontziek elkar elikatzen dutela eta guztietan jarraitu beharko dugula lanean: gaitasunak hobetzen, erabilerarako espazio berriak ehuntzen eta motibazio eta bizipen positiboak sortzen.

30 urte

2017-02-23  //  30 urte  //  Iruzkinik ez

Euskal soziolinguistika teorikoan behinik behin mugarri bat bada, orain dela 30 urte Txepetxek jarri zuen bere tesi doktoralarekin. Tesi horrek 30 urte egingo ditu aurten, 30 urte, eta ordutik iraganari geroa bilatzen jarraitzen dugu. Liburua online irakurri daiteke, oraindik irakurri ez duzuenontzat.

Hori dela eta, blogera bi hilerik behin, honen inguruko artikulu bat ekartzen saiatuko naiz, liburuari buruz edo Txepetxi buruz, edo tesiari buruz edo ekarpen teoriko horiek praktikan zelan gauzatu diren azalduz. Orotara, sei artikulu izango dira, ohikoak baino luzexeagoak eta sakonxeagoak, 2017ko hilabete bikoitietan argitaratuko direnak (otsaila, apirila, ekaina, abuztua, urria eta abendua).

Mihigintza ehuntzen Basaurin

2017-02-21  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Ikerketa lan honetan Basauriko Euskarabila euskara elkartearen inguruan garatutako aktibismoa eta diskurtsoak aztertu ditut; horretarako, hainbat gairi oratu diet (komunitategintza, administrazioarekin izandako harremanak, elkartearen barne bizitza, elkartearen irudia…) eta, ikerketa lana saritua izan da Soziolinguistika Klusterrak antolatzen duen Hausnartu Sarietan. Lan honetan, diskurtsoak aztertzeaz gain, aurrera begirako proposamenak eta praktika zehatzak ere jaso ditut, beste euskara elkarte batzuentzat baliagarriak izan daitezkeelakoan.

Dokumentu honetan dago lan osoa. Sari banaketa ekitaldiko aurkezpen bideoa ere hemen duzue ikusgai:

2. SARIA. TXERRA RODRIGUEZ. Mihigintza ehuntzen Basaurin from Soziolinguistika Klusterra on Vimeo.

Eta, ikerketa lana irakurtzera gonbidatzeko, aurrerapen gisa, hemen dituzue ondorioetatik atera ditudan hainbat pasarte:

1) Euskarabilak antolatzen duen Basaurin Be Bagara egitasmoak (2012tik, urtero, Basaurin egiten den egun osoko jaiegunak) urte gutxian erreferentzialtasun handia batu du, ia-ia herriko ikono bihurtu arte. Egia da ez duela ekarri jende gehiago elkartearen eguneroko jardunera, baina, herriko hainbat elkarte eta eragilerekin konplizitateak sortu egin dira.

Sare horiek aprobetxatu beharraz aritu dira ikerketako parte-hartzaileetako bat baino gehiago, elkarte, kolektibo eta eragileetan nolabait “Euskarabila” txikiak egon edo sor daitezen; sare horiek sakondu, sare horiek sendotu, sare horiek trinkotu. Agian, zaila dauka Euskarabilak euskara “lehentasun” moduan duen jendea aurkitzea. Agian, errazago dauka Euskarabilak sare horietan euskararen aldeko lana egingo duen jendea aurkitzea.

2) Euskarabila elkartearen erdigunea osatzen duten kideek ez dute erakusten Basaurin elkarteak berak duen aniztasuna (genero aldetik, adin aldetik eta, batez ere, ideologia aldetik). Badirudi elkartearen erdigunea adin batetik gorako euskaldunek betetzen dutela; badirudi, gainera, kide horiek nola edo hala hautu politiko jakin batekin (ezker abertzalearekin) lotzen duela jende batek (ez dut esan nahi horrela denik, ezta Euskarabilak jardun alderdikoia duenik ere).

Ikerketan parte hartu duten kideetako askok esaten du Euskarabilak jarraitu behar duela jardun ez alderdikoia egiten eta kalera begira ematen duen irudia horretan datzala, eta ez horrenbeste aurpegietan. Argi dago jarduna dela funtsezkoena, baina nire ustez horrek ez du esan gura irudia zaindu behar ez denik. Gainera, Basaurin Be Bagara ekimenean Euskarabilak bai ematen du aniztasun irudia, bai islatzen du bere baitan dagoen aniztasuna.

3) Egia da Euskarabila eta Basauriko Udalaren arteko harremanak ez direla behar bezain sakon eta eraginkorrak, ez alderdi teknikoari dagokionez, ezta alderdi politikoari dagokionez ere.

Argi dago harreman naturalago batek gauzak erraztuko lituzkeela. Baina, eta ikerketa parte hartu duten kideen iritziak aintzat hartuta, ez du ematen harreman hobe batek elkartearen egunerokora jende gehiago erakarriko zuenik. Izan daiteke, baina ez du ematen bien arteko eragin zuzena egon daitekeenik.

4) Ikerketan parte hartu dutenen berbak irakurrita, ematen du Euskarabilak, bere jardunean eta pentsaeran, kontziente izan dituela norbera, taldea eta proiektua. Taldea hartu du aintzat: bazkideak informatu egin ditu, taldearen parte sentiarazteko lana egin izan du… Proiektua ere izan du Euskarabilak ikusmiran: funtzioak eta jardunak landu egin ditu, aliantzak bilatu ditu (gatzatu diren ala ez, hori beste kontu bat da), ekimen berritzaileak abian jarri eta abar. Norberaren arloa ere landu delakoan nago. Izan ere, elkarteko kideen bizipoza, autoerrealizazioa, iritziak eta abar izan ditu aintzat elkarteak bere jardunean.

Hiru faktoreak landu ditu Euskarabilak. Hala ere, lantzeak ez dakar, berez, hiru faktore horietan gura izan ziren helburuak lortzea. Eta horixe da, nire ustez, parte-hartzaile gehienek euren iritzietan islatzen dutena.

5) Ikerketan parte hartu duten kide gehienen iritziz, Basaurin, orain eta hemen, hizkuntza normalizazioaren inguruko diskurtso eta praktikak ez daude behar beste jendarteratuta.

Euskarabilak hizkuntza normalizazioaren oinarrien inguruko pedagogia lana egin behar duela iritzi diote ikerketan parte hartu duten gehienek. Eta hori bat dator nik esandakoarekin.

Baina… ikerketan parte hartu duten kideek ez dute hain argi euskaldunak aktibatzeko katalizatzaile nagusietakoa Euskarabila izan behar denik. Euskarabilak sustatu, bultzatu behar ditu euskarazko jardunak Basaurin. Baina Euskarabilak antolatu behar dituenik ez dago horren argi. Elkarteak lan egin beharko luke besteek euskarazko jardunak, euskarazko ekintzak, euskarazko harremanak sor ditzaten. Baina, agian, eraginkorragoa da Euskarabilak antolatzea baino, besteek antola dezaten lan egitea.

6) Bukatzeko, Euskarabilak 2012an egindako gogoeta-prozesua oso kide gutxik aipatu dute eta, gainera, aipatu dutenean, gainetik aipatu dute eta Basaurin Be Bagara ekimenari lotuta. Ez du ematen prozesu hark arrasto sakonik utzi zuenik elkartearen egunerokoan, eta, badirudi, gogoeta-prozesuak ekarri duen fruitu bakarra (edo nagusiena behinik behin) Basaurin Be Bagara izan dela.

Eta, bukatzeko, jarraian zerrendatu ditut, labur-labur, aurrera begira egiten ditudan proposamen batzuk, 3 arlotan multzokatuta:

Norbera:

• Euskarabilako zuzendaritzako kideen zaintza gehiago landu behar du elkarteak berak.
• Kideen prestakuntza ere landu behar da; baina, ez horrenbeste oinarrizko soziolinguistikari buruzkoa, baizik eta, hori baino gehiago, elkarte baten eguneroko bizitzan egoten diren behar praktikoei erantzutekoa: Gestio Plan bat nola egiten den, komunikazio kanpaina bat egiteko zer egin behar den…
• Kide berriei ongietorri formala egiteko modua.
• Bizipoza: pasioa, ilusioa… hori ere landu beharrekoa da.

Taldea edo elkartea:

• Bazkideen zaintza, kasu honetan bai eman beharko lirateke soziolinguistikari buruzko oinarriak.
• Parte-hartzearen zaintza egin; hau da, bazkideek zertan parte hartu dezaketen zabaldu, eta parte hartzeko modu berriak ere planteatu euskara elkartearen barruan.
• Zuzendaritza taldea zaindu; batez ere, eraginkortasuna bilatzeko helburuarekin (bileren iraupenean zorrotz jokatzea, ardurak txandakatzea…).
• Bazkideen prestakuntzari ere behar duen garrantzia ematea.

Proiektua:

• Zubiak eraiki, kasu honetan, batez ere, Udala eta elkartearen artean.
• Gazteen autonomia eta autogestio goseari bere bidea egiten uztea eta elikatzea; gazteek parte hartzea nahi badugu, utzi egin behar zaie euren erara antolatzen eta erabakiak hartzen.
• Bizi-eredu aurreratzaileak martxan jarri; “Egia estiloa” moduko egitasmoak, hain zuzen ere.
• Basaurin Be Bagara helburu baino, tresna moduan erabiltzea bestelako sare eta konplizitate batzuk lortzeko basauritarren artean.

Aipurik aipamen

2017-02-16  //  Aipuak  //  Iruzkinik ez

“Soluzioa ez dago lehenari iltzaturiko “euskal erreserba” etnolinguistikoetan. Biziko bada lana eta jana behar du arnasguneetako jendeak, lehenik eta behin. Mundutar zabal sentitzeko komunikabideetarako lotura-aukera eta bizimodua itxura gabe ez oztopatzeko behar besteko zerbitzu-eskaintza eta aisialdi erakargarria ere bai”

Mikel Zalbide

“Ezagutza gora doa, erabilera ez hainbeste. “Ia mundu guztiak daki, baina inork ez du erabiltzen”; “Gazteak euskaldun irteten dira eskolatik, baina ez dute hitz egiten”; eta horri guztiari, erantsi agonia-tonua, autoflagelaziorako zaletasun susmagarri samarra, eta apokalipsiaren iragarpenek jendea espabilatzeko balio dutela uste izatea, eta listo, prest zaude lau haizetara zure iritzia zabaltzeko”

Manex Agirre

“Duela hogei urtera arte ikerketek hizkuntza gainbeheran jarri ohi zuten arreta, ez hizkuntzen biziberritzean”

Julia Sallabank

“Erabiltzeko aukerak sortu behar dira modu masiboan; ez baduzu euskara erabiltzeko espaziorik, diskurtsoek ez dute ezertarako balio”

Jone Goirigolzarri

“Gizarte-arauak behar ditugu zartatu, mailatu”

Maialen Lujanbio

Jarraitu eta ireki

2017-02-13  //  Sutondoko kontuak  //  Iruzkinik ez

Euskara nondik dator? Ahaiderik al du? Milaka liburu eta artikulu daude horren inguruan, milaka teoria. Baina oraindik ez dute teoria horiek adostasunik. Eztabaida biziko gaia da oraindik ere eta horrela izango dela luzaroan ematen du.

Baina euskarak misterio handiagoa gordetzen du bere baitan: XXI. mendera arte bizirik irautea. Zergatik dirau bizirik euskaldunon komunitateak XXI. mendean?

Hainbat erantzun egon dira: bakartze geografikoa, kasualitatea eta abar. Juan Carlos Etxegoien “Xamarrek” testu honetan horiek denak birrintzen ditu:

“Gure hizkuntza komunitatearen iraupena harrigarria da historikoki. Pentsatzea hori kasualitatea izan dela, mendien artean ahaztutako herri bakartua izatearen ondorio dela, inozokeria galanta da, historian eta geografian, besteak beste, ezer ez dakiguna erakusteaz gain”.

Bestelako erantzun batzuk badira, hala ere. Jon Sarasuak bi berbetan laburbiltzen du misterioa: jarraidura eta irekidura. Sarasuak jarraidura sen kultural batekin lotzen du: eman digutenari jarraipena ematea. Irekidura, berriz, unean unekoari zabalik egotea da: berrikuntzei, garaian garaiko modari, inposatu digutenari, … Bere berbetan, hala ere, askoz hobeto ulertzen da:

“Tradizioei leiala izateko modu bakarra katea segitzea da, baina katean segitzeko sortu egin behar da, eta sortzeko nahastu egin behar duzu, konbinatu, bestela egiten duzuna kopiatzea besterik ez da”.

Misterioa teorikoki argitu aurretik, gurean askotxok, intuitiboki bada ere, bi oinarri horiek praktikara eraman zituzten. Bertsolariak aipatzen dira maiz, baina gaur eta hemen, ordea, musikari buruz ari naiz. Eta euskal musikan bada horren adibiderik.

Mikel Laboak, oharkabean edo ez, bi uztarri horiek batu zituen, maisuki batu ere. Jarraidura asko landu zuen. Euskal Herriko hainbat eta hainbat kanta tradizional berreskuratu eta guztion ondare musikalaren parte egin zituen: esate baterako, Haika mutil, Bereterretxeren kanthoria edo Iturengo arotza.

Baina Mikel Laboaren kantagintza ez da bakarrik herri kantak berreskuratzea. Beste bi zutabe nagusi izan zituen, irekiduraren adibide biak ala biak. Batetik, egile modernoen poesiak musikatu zituen: Gabriel Aresti, Bertold Brecht, Joseba Sarrionandia, Joxanton Artze edo Bernardo Atxaga musikatu ditu. Eta, bestetik, abangoardiako kantak ere eratu zituen: Lekeitioak sailekoak hain zuzen ere.

Hori gutxi balitz, bere kantu asko tradizional bihurtu dira (edo bihurtzen ari dira): Txoria txori, Izarren hautsa, Martxa baten lehen notak, … Bertsolariek ere erabili dituzte berak sortutako melodiak bertsoak taxutzeko.

Baina ez hori bakarrik. Musikari gazteagoekin harreman sakona izan zuen. Baita haiengan eragin eta arrasto sakona utzi ere. Adibidez, rock musika muturrukoena egiten duten Lisabökoekin lan egin zuen (nahiz eta bera bestelako musika egiten zuen “agurea” izan). Gazteek bi disko (eta hainbat bertsio) paratu dituzten haren omenez: Txerokee mitikoa (Negu Gorriak, Sutagar, Bap!, M-ak, Delirium Tremens, …) eta Txinaurriak (Willis Drummonds, Ama Say, Anari, Mursego, Berri Txarrak, Ruper Ordorika, …). Eta beste talde batzuek ere egin dituzte bertsioak: Oreka Tx, Morau, Zea Mays, Dut, …

Jarraitu eta ireki. Bertatik bertara eta bertakoentzat, baina kanpokoa gureganatuz. Horixe izan da Mikel Laboak soziolinguistikari egindako ekarpena, ekarpen oharkabea bada ere. Ireki eta jarraitu. Bertakoa ahaztu gabe, begi bat (edo bi) kanpoan egiten denari adi. Oso adi.

Baina nik baino hobeto beste batek adierazi zuen behinola. 1974an Joxanton Artzek honela definitu zuen Mikel Laboaren kantagintza: “Herriak beti zahar beti berri izaten dira; eta garaian garaiko, eta lekuan lekuko mendez mende egosi duten tankeraz sortzen zaizkien galdekizunei erantzuna ematen saiatzen dira; honek, hain zuzen, beren nortasuna bakana eta orokorra finkatzen du”.

Mikel Laboak Atxaga musikatuz honela gaztigatzen zigun bere kanta ezagun batean:

Gure hitzak

esan berriz esan

ez daitezela ahaztu

ez daitezela gal