Hizkuntza ibilbideak

2015-04-27  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Gaur egun euskaldunon hizkuntza ibilbideak gero eta bihurriagoak dira, gero eta korapilatsuagoak. Etenak eta lotzeak agertzen dira bizitzan, berriro hartzeak eta berriro uzteak. Gero eta gehiago. Euskaldun eta erdaldun kategoria zurrunek gero eta gutxiago balio digutelakoan nago. Euskararen gaitasunak continuum bat dira eta bizitza osoan zehar aldatu, moldatu eta eraldatu daitezke.

Beraz, hizkuntza ibilbide hauek modu bisual batean irudikatzeko zailtasunak daude, kolpe bakar batean irudikatzeko zailtasunak daude. Baina … Paula Kasaresek lortu du. Argazki bitan erakutsi nahi izan dut:

Hizkuntza antropologia emakumeen esku?

2015-04-23  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Euskal soziolinguistikan orain arte ikuspegi soziologikoa izan da nagusi, ikuspegi psikologikoa ere landu da (burura datorkit Joxpi Irastortzaren doktore tesia, adibidez). Eta, azken aldion, ikuspegi antropologikoa ere lantzen hasi da gurean (hizkuntza antropologiaren alorretik).

Baina gauza bitxi bat gertatzen ari da (edo sumatzen ari naiz). Ikuspegi soziologikoan gaur eta hemen gizonezkoak dira nagusi: Txillardegi eta Txepetx, baina baita Xabier Erize, Iñaki Martinez de Luna, Mikel Zalbide, … Ikuspegi antropologikoan, ordea, emakumezkoak: Jone Miren Hernandez (esate baterako, hau), Paula Kasares (eta bere tesi gomendagarria), Miren Artetxe edo Maite Quintanilla Bat aldizkariaren 92-93 zenbakietan, …  

Zergatik ote? 

Bizkaiera Batua

2015-04-20  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Estandarizatutako edozein hizkuntza (hizkera?) asmatua da berez. Beste kontu bat da erabileraren poderioz “naturalizatu” den ala ez. Baina, berez, “laborategiko” hizkerak izan dira noizbait estandar guztiak.

Gurean ere hala da. Euskara batua asmatu eta oraindik eraikitzen ari gara hala nola. Mugak muga eta zailtasunak zailtasun, batua ia inork ez du zalantzan jartzen.

Bizkai aldean ahozko hizkeretatik batuara aldea dago (baina ez amildegia batzuek sinetsarazi nahi diguten bezala). Hori dela eta, batzuek “dakigunetik ez dakigunera” leloa bere eginez, tarteko helmuga jarri dute: Bizkaiera Batua izenekoa (ez nahastu, ez da batuan ari garela berba egin, osterantzean, domeka eta tankerakoak erabiltzea, beste zerbait baizik).

Komunikabideetan erabiltzen da (Bizkaia irratia edo Bizkaie agerkaria, toki komunikabideetan, …), literaturan ere (Labayrukoen liburuak adibidez), irakatsi egiten da (helduei eta zenbait ikastolatan, Begoñazpi kasurako), erakunde batzuek erabiltzen dute (Mungia edo Galdakaoko udalak adibidez), erlijio kultuan ere erabiltzen da, hiztegiak daude eta abar.

Baina … benetan merezi du? Dakigunetik ez dakigunera egin behar badugu bidaia, zergatik Derion erabiltzen den “deure” forma “dabe” dela ikasi behar dugu “dute” formara heltzeko? Hori da erdibidea?

Eta gure hizkeren artean dauden ezberdintasunak kontuan hartuta, zergatik ez pasa Derioko berbakeratik Txorierri batuara, handik bizkaiera batuara azkenean euskara batuara heltzeko?

Eta, azkenik, zertan nabil ni honetaz berbaz? Lagun batek behin esan zuen moduan, hauen gainean eztabaidatzen jardutea etxea bonbardatzen ari direnean hormen koloreaz eztabaidatzea bezalakoa da. Alfer-lana, alegia.

Lainomendi

2015-04-16  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Arnasgune funtzionalak inoiz aipatu ditut blogean, baita bide batezko euskalgintza ere. Inoiz inork adibideak eskatu dizkit. Ez da konstruktu teorikoa eta, beraz, adibideak badira. Eta gaur bat hona dakart: Lainomendi.

Orain dela 25 urte jaio zen Derion Lainomendi dantza taldea. Hasieran euskara elkarte izateko bokazioarekin, baina ez zuen helburua lortu. Hala ere, agian garrantzitsuagoak diren zereginak bete ditu.

Izan ere, dantzak euskaraz irakasteaz gain (orain dela 25 urte Derion!), era horizontalean (adinkideen artean) euskara praktikatzeko gune bilakatu da. Eta hazi horretatik jaio dira Derion azken urteotan euskaraz aritzen diren koadrillak.

Eta hazi horretatik, hein handi batean, Tximintx euskara elkartea ere jaio zen (eta Lainomendik elikatu du elkartea).

25 urte egin dituzte eta hori ospatzeko hilero ospakizun bat egingo dute 2015ean. Baina potoloena orain, apirilean. Zorionak Lainomendi! Urte askotarako!

Euskal filologia ikasketak

2015-04-13  //  Sailkatu gabea  //  3 iruzkin

Zer ikastera joaten dira 18 urteko gazterik euskaltzaleenak? Ba, ez dago jakiterik, baina ez dut uste Euskal filologia ikastera doazela esatea erantzun egokitik urrun dagoen, ez dut uste asko erratuko naizenik. Hor daukagula harrobia, hain zuzen ere.

Eta zer ikasten dute han? Beharrezkoak diren kontuak jakina, literatura klasikoa, hiztegiak, gramatika kontuak eta abar. Soziolinguistika arloan esango genukeen modura, corpus plangintzari lotutakoak.

Baina … nire zalantza hau da: ikasle horiek hizkuntzaren (hiztunon!) etorkizunarekin kezkatuta eman zuten izena? Eta baiezkoa bada, zer ikasten dute antropologiaz, soziologiaz, hizkuntzen jendarte dimentsioaz? Uste dut inoiz eztabaida horri oratuko beharko diogula komunitate modura …

KZjaia3

2015-04-08  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Aurreko bietan bezala, hirugarren Kazetaritza Zientifikoaren jaian hartu dut parte. Eskerrak eman nahi dizkiot Koldo Garciari (@koldotxu) hain prestu eta hain gogotsu ibiltzeagatik anfitroiarena egiten. Animoak txo!

Honako artikulu hauekin egin dut dantza jaian (laburpenak Koldotxurenak):

1. Chloroflexi, askotarikoak eta beraien artean ezberdinak diren bakterioak “Plangintzen balorazio soziolinguistikoa (i)“ ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) enpresetako euskara planei buruz ari zaigu. Plangintza mota ezberdinak azaltzen dizkigu eta euskara enpresa munduan nola txertatu daitekeen galdetzen du.

2. Nitrospirae, nahiko ezezagunak diren bakterioak “Plangintzen balorazio soziolinguistikoa (ii)” ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) aurreko ekarpenaren jarraipena egiten digu. Ebaluazio soziolinguistikoaren dimentsio makrosozialan sakontzen du hainbat alderdi azalduz: enpresetan euskaraz aritzera behartuta ez egotea, badirudiela gizarteak ez diola hainbesteko garrantzirik ematen, diru-laguntzak eta enpresen errekonozimendua.

3. Amoebozoa, protozo ameboide talde nagusia “Plangintzen balorazio soziolinguistikoa (iii)” ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) enpresetan euskararen lekua aztertzen jarraitzen du. Sortako kapitulu honetan gizartearen dimentsio mikrosoziala du hizpide. Barneratzen dituen hiru egoera azaltzen dizkigu: solaskideen ageriko gaitasuna, lankide zein bezeroei begira identifikazioa erreztuz; harremanen trinkotasuna, harreman-sareen garrantzia; eta hauta egiteko ahalmena, ordezkarien hizkuntza trebeziaz. Azkenik liderren formakuntza ekartzen digu.

4. Percolozoa, kolorerik ez duten eta transformatu daitezkeen protistak “Plangintzen balorazio soziolinguistikoa (eta IV)” ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) bere ekarpen sortaren azken atala dakarkigu. Honetan norbanakoen mailan kokatzen diren gaiak azaltzen dizkigu: gaitasun erlatiboa, beste erakunde baten eskuetan gelditzen dena; motibazioa, ezezagun handi hori; eta komunikazioa. Azkenik lan arloan euskara-normalizazio planei buruz gogoeta egiten digu.

5. Ascomycota, onddo-talde ugariena eta bereizgarria den egitura dutena “Hizkuntza komunitatea” ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) hizkuntza komunitatea definitzeko dauden zailtasunak azaltzen dizkigu, Maddi Juaristiren Prezi aurkezpen eta guzti. Gaia hainbat jakintza-arlotan landu bada ere komunitatearen definizioa zaila da, oinarriak zeintzuk diren ebaztea zaila baita. Ondorioz hizketa komunitatea eta praktika komunitatea kontzeptuak sortu dira.

6. Bryozoa, lofoforo deitutako berezko egitura duten 1000 bat espezie urtar “Normalizazioa” ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) Normalizazio kontzeptuari buruzko hausnarketa dakarkigu. Nork eta noiz hedatu zuen aurkeztu ostean eta hitzaren arrakasta azaldu ostean, gaur egun balio ote duen galdetzen du. Hizkuntza aniztasunak hizkuntza-nazio kontzeptua kolokan jarri duela deritzo eta, normalizazio hitza oraindik erabiltzen bada ere berak erabiltzeari utzi diola.

7. Gastrotricha, urtarrak diren zizare itxurako animalia mikroskopikoak, 700 bat espezie, “Galdera” ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) hausnarketarako ekarpena egin digu. Lagun batek galdera potoloa bota dio eta erantzun argirik ez zuenez hor eta han erantzun bila ibili da. Baina ezer argirik ez duenez aurkitu gure iritzia eskatu digu. Zeri buruz? Horretarako irakurri beharko duzu!

8. Phoronida, lofoforoa erabilita jaten duten animalia itsastarrak, 10 espezie inguru, “Nola txertatu genero-ikuspegia hizkuntza-politikan? (1)” ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) genero-ikuspegia hizkuntza-politikan txertatzeari buruzko G. Oruesagasti, J. Arakistain eta A. Otaegik idatzitako artikulua laburtu digu. 5 puntu nabarmentzen dizkigu eta bakoitzari buruzko gogoeta: euskalduntze-prozesuetan emakumeen presentzia handitu bada ere ez da ezagutza-datuetan islatzen; hizkuntzaren transmisio amatiarra; emakumeen bidezko transmisioa; sozializazio-prozesuak hizkuntzaren erabileran duen eragina; eta nerabeen harremanen eragina hizkuntzaren erabileran.

9. (+)ssRNA birusak harizpi bakarreko RNAz osatutako birusak eta DNA aurrera kopiatzen dutenak, katarroaren birusa adibidez, “Nola txertatu genero-ikuspegia hizkuntza-politikan? (2)” ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) genero ikuspegia eta hizkuntza politika uztartzen jarraitzen du. Oraingoan, Goizargi Oruesagasti, Joana Arakistain eta Aizpea Otaegiren lanetik beste bost ondorio laburtzen dizkigu: gelaz kanpoko jardueretan nola eragin; emakumeek bete ohi dituzten lanen aitortza, euskaldunagoak baitira; emakume euskaldunen ahalduntzen handiagoa; euskalgintzan emakumea protagonista ere izan behar du; eta feminismo eta euskalgintzaren arteko elkarlana.

10. Limousin, Frantziar jatorriko haragirako arraza “Ama hizkuntza” ekarpenarentzat. Txerra Rodriguezek (@garaigoikoa) Ama hizkuntza kontzeptuari buruz dituen dudak ekartzen dizkigu, Paula Kasaresen tesiko hitzak hartuta. Eta horretatik abiatuta gogoetarako galderak uzten dizkigu.

Euskaldun izatea hautu bat da

2015-04-06  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Aurreko igandean elkarrizketatu ninduten Berria egunkarian, Korrikaren harira.

Hona hemen elkarrizketa:

Aiputegia (ii)

2015-03-25  //  Aipuak  //  Iruzkinik ez

Lorea Agirre:

Gaur egun euskaldun izatea ez da berezkotasunez ematen, eraikuntza kontziente bat da, aukera kontziente bat, besteak beste eten zulo eta errebueltaz jositako ginkana baten antza duelako euskaraz bizitzeak.

Lionel Joly:

Euskararen erabileraren giltza arrazoian baino, emozioen eta sentipenetan legoke.

Maite Quintanilla:

Euskararen erabileran pausoak emateko bi bide ditugula uste dut (elkarren alboan egin daitezkeenak). Bata, gazte ororen kontzientziak euskararen alde aktibatzea eta bestea, poliki-poliki erreferente eta bizipenen bitartez euskara hegemoniko bilakatzea gunez gune.

Eduardo Apodaka:

Hizkuntza-praktika aldatzea ez da soilik kode bat aldatzea, jokaera aldatzea eta horrekin batera kasu askotan “pertsonaren disposizioak” aldatzea.

Josu Amezaga:

Noraino har dezakegu absolututzat lurralde fisikoari lotutako zonalde euskaldunen eta zonalde erdaldunen arteko bereizketa?

Ama hizkuntza

2015-03-23  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Otsailean izaten da ama-hizkuntzaren nazioarteko eguna. Niri betidanik belarrian min egin dit honako termino honek. Ander Bolibarrek, ordea, dokumentu bat helarazi zidan twitter bidez egunean bertan. Amets Arzallusena da, azken Korrikan (18an) irakurritakoa: Ama hizkuntza.

Hala ere, ez nau asetzen, ez nau betetzen. Eta, gainera, Paula Kasaresek bere doktore tesian honakoak esaten ditu ama-hizkuntzari buruz:

“Hiztunaren eta hizkuntzaren arteko harremana sortzez ezarririk ez badago, hiztunak mintzairarekin duen lotura egunerokoan eratzen eta berreratzen ahal badu eta bere mintzaira gaitasuna, atxikimendua, ideiak eta hautuak bizitza aurrera joan ahala motibazio, harreman sare, gizarte aukera nahiz bertze aldagairen baten aldaketarekin batera alda badaitezke, orduan ama hizkuntza kontzeptuak, euskal soziolinguistikaren harroinetako bat izan denak, zertarako balio digu?”.

Beraz, “Ama edo lehen hizkuntza izateak ez dakar per ser mintzaira hori hiztunaren bizitzan nagusia izatea, ez ohikoena edo usuena, ez eta maiteena edo nahiena ere edo hiztunak seme-alabekin solasteko haututako lukeena izatea. Ama hizkuntza ez da kontzeptu zehatza, ez eta eragingarria ere hiztunen bilakabidea aztertzeko”.

Metafora da ama hizkuntza, baina nire ustez gaur egun balio ez diguna. Eta balio ez badigu, zertarako erabili? Zergatik ez erabili besteren bat?

Erabilera arauak aldatzen ari dira

2015-03-20  //  Jakin  //  Iruzkinik ez

Originala jakin.eus-en.

Hizkuntza hiztunok egunero aldatu, sortu, katramilatu, traskildu, manipulatu, limurtu, zimurtu, eraldatu, murtxikatu, zukutu, marruskatu, estutu, zabaldu eta biziarazi egiten dugu. Hizkuntza metafora saldo bat baino ez da, mendetatik datozenak batzuk eta gaur egun sortutakoak beste batzuk. Hiztunok mendez mende erabili, modan jarri, deserabili, asmatu, batu eta artefakturik ederrena eta miresgarriena sortzen ari gara: hizkuntza. Lagun hizkuntzalari batek behin esan zidan moduan, hizkuntzalaritza zientzia puruz mozorrotu arren, soziala da edo ez da.

Hiztunon bultzada barik hizkuntza ez da ezer, hiztunon berritasunik gabe hizkuntza ez da aurrera joaten. Eta berritasunak sortzen dira noiznahi, nonahi. Hizkuntza, interakziorik gabe, berben segida fosildua baino ez da, hizkien batuketa ordenatu eta perfektua akaso, baina zentzurik gabekoa erabat.

Hiztunon eskuz datoz aldaketak hizkuntzetara, esan dudan legez. Eta horren erakusgarri Bat aldizkariaren 91. zenbakian Josu Ozaitak plazaratu duen artikulua. Ikuspuntu antropologiko batetik aztertu du hitanoaren erabilera Tolosaldeko gazteen artean. Eta ondorio esanguratsuak eta interesgarriak zirriborratu ditu.

Hitanoaren erabilera aldatzen ari da Tolosaldean gazteen artean. Hori ondorioztatu du Ozaitak. Izan ere, hitanoa gero eta gehiago erabiltzen da berdintasunezko arau baten modura. Hitanoa darabilten gazteek ez dituzte usadiozko arauak betetzen praktikan. Horren harira, noka desagertzen ari da eta hikatzaile berriek tokaz egiten dute parean dutena neska izan arren (neska-neska edo mutil-neska elkarrizketetan). Eztabaidatzekoa da, hala ere, horrek benetako parekidetasun eredua dakarren ala ez, baina horri ez diot oratu nahi oraingoan.

Beste berrikuntza bat egiten zait niri adierazgarriagoa. Tolosaldeko herri txikietan hitanoaren belaunez belauneko sozializazioak indarra izan du eta du. Herri handiagoetan, ostera, salbuespenak salbuespen, ez (Tolosa, Ibarra eta Villabona aipatzen ditu egileak). Baina herri horietako gazte batzuek hitanoa erabiltzeko urratsa egin dute, etxean jaso ez arren (eskolan irakasten den hitanoaz ere luze egiten dute berba gazteek ikerketan, baina horren inguruko argibideak nahi dituenak jo dezala artikulu originalera).

Berritasuna dakar horrek. Etxean ikasi ez, eskolan ia-ia ikasi ez, eta kalean eta arian-arian ikasi dute (gehienek gaitasun mugatua dutela aitortu arren). Hala ere, interesgarria da gazte horiek zergatik egin duten hitanoaren aldeko hautua. Irakur ditzagun horietako gazte baten berbak:

Informaltasun bila jo du gazte horrek hitanora (eta egileak iradokitzen du besteek ere arrazoi horregatik jo dutela). Bizkaiko zonalde batzuetan (Txorierrin, Bilbon edo Uribe Kostan bat baino gehiago ezagutzen dut nik), etxetik erdaldun izan diren batzuek euskalkia ikasi eta egunerokoan normal antzean erabiltzen dute, aldeak alde (nik dakidala inork ez du neurtu zenbat diren, zer esparrutan erabiltzen duten eta zergatik jo duten horretara).

Neurtu eta ikertu ez arren, nik uste dut gehienek Aitzol horrek (izena asmatua da) barruntatzen zuen informaltasun ukitu horren bila jo dutela euskalkira. Txisparen bila, gatz eta piperraren bila, indar konnotatiboaren bila, hurbiltasunaren bila. Hitanora edo euskalkira.

Baina, mesedez eta arren: itsutu barik. Euskalkiak (bizirik dagoen tokian, beti ere) bere espazioak ditu, estandarrak bereak dituen modu berean. Biak ditugu makulu, biak beharrezko, biak etorkizun. Euskara batu kaletarraren esperimentu erraldoian probetekin olgetan jardun behar dugu, elementuak nahastuz, berritasunak zabalduz, saiakerak eginez eta hanka sartuz. Orain eta gero.